GEOGRAFIK QOBOQDAGI DAVRIY HARAKATLAR Kirish.. I BOB.Geografik qobiqdagi harakatlar va harakat manbalari. 1.1. Atmosferadagi harakatlar. 1.2. Geografik qobiqda suvning harakati. 1.3. Biologik va biokimyoviy harakatlar. 1.4. Litosferadagi aylanma harakatlar. II BOB. Geografik qobiqdagi davriy harakatlar va ularning oqibatlari 2.1. Davriy harakat turlari. 2.2. Majburiy harakatlar . 2.3. Mustaqil harakatlar. Xulosa . Foydalanilgan adabiyotlar. Kirish. Mavzuning dolzarbligi: Ushbu kurs ishida-geografik qobiq ida jumladan atmosfera, geografik qobiqda suvni aylanib yurish biologic va biokimyoviy harakatlar, litosferadagi aylanma harakatlar haqida ma’lumot berilgan. Ular to’g’risida turli xil nazaryalar, fikrlar yoritilgan. Geografik qobiqdag i harakatlar tezligi har bir sferaning qanday moddadan tarkib topganligiga bog’liq ekanligi tarli xil misollar asosida yoritib berishga harakat qilganman. Shu bilan birga bugungi kunda ularda kechayotgan turli xil o’zgarishlarni turli muommoli misollar bilan yo ular haqidagi qisqacha ma’lumotlarni berib o’tilgan. Shu bilan birga turli xil gopotezyalarni o’rganish orqaliy , Kurs ishini yozish davonida har bir sferaga alohida to’htalib o’tganligi, ularning o’ziga xos tuzilishi, zichligi, uning tarkibida qanday moddalar borligini qarab uni bugungi kundagi holatini turli xil adabiyotlardan foydalangan holda misollar keltirilgan. geografik qobiqdagi aniq harakatlar. Ularning sodir bo‘lishi geografik qobiqda erkin energiyaning borligi bilan bog‘liq va ular Erning har bir qobig‘ida o‘ziga xos tarzda ro‘y beradi Ishni maqsadi va vazifalari : Kurs ishining asosiy maqsadim geografik qobiqdagi harakatlar va harakar ma’nbalarini shubilan birga uning tarkibini taxlil qilishdan iborat. Ishning maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi:  Geografik qobiq haqida umumiy ma’lumotga ega bo’lish:  Geofrfik qobiqning qanday tuzilganligi vaularni qanday holatda uchrashini o’rganish . Adabiyotlar asosida.  Geografik qobiqdagi davriy harakatlar va ularning oqibatlarni to’la yoritib berish. Tadqiqot usullari: Tadqiqot jarayonida ilmiy manbalar asosida atroflicha tahlil qilindi. Aerokosmik, taqqoslash, kartografik, tarixiy va boshqa tadqiqot usullaridan foydalanildi. Ishning hajmi va tuzilishi. Kurs ishining tarkibiy tuzilishi, tadqiqotning ketma– ket bajarilishi va mazmunini o’zida aks ettiruvchi kirish, 2 bob 28 sahifada va 2 ta jadval, xulosa, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. I BOB.Geografik qobiqdagi harakatlar. Harakat manbalari. 1.1. Atmosferadagi harakatlar Atmosferadagi harakatlarning asosiy manbai er yuzasida issiqlikni, namlikni va bosimni notekis taqsimlanishi xisoblanadi. Buning oqibatida atmosferada turli xil harakatlar (jarayonlar) sodir bo‘ladi va ular geografik qobiqni rivojlanishida muxim o‘rin to‘tadi. Atmosferadagi havo bevosita quyosh nurlari ta’sirida emas, balki Er yuzasidan ko‘tarilayotgan issiqlik ta’sirida isiydi. Er yuzasidan atmosferaga issiqlik havoning turbulent almashinishi va ko‘tarilayotgan havodan yashirin bug‘ hosil bo‘lish issiqligini ajralib chiqishi tufayli keladi. Buning natijasida qo‘yidagi jarayonlar sodir bo‘ladi: termik turbulentlik yoki termik konveksiya; adiabatik jarayonlar; harorat inversiyasi va boshqalar Termik turbulentlik yoki termik konveksiya notekis qizigan er yuzasidan havo zarralarini tartibsiz harakati natijasida sodir bo‘ladi. Agar kichik-kichik tartibsiz havo harakatlarini o‘rniga kuchli ko‘tarilma va pastlama oqimlar harakati sodir bo‘lsa, ular xavoning tartibli oqimi deb ataladi. Er yuzasidan ko‘tarilayotgan issiqlik tufayli qizigan havo tepaga ko‘tarila boshlaydi va mazkur qatlamlarga issiqlik olib chiqadi. Termik konveksiya ko‘tarilayotgan havo harorati mazkur balandlikdagi xavo haroratidan yuqori bo‘lguncha davom etadi (atmosferaning beqaror holati). Agar ko‘tarilayotgan havoning harorati mazkur balandlikdagi xavo harorati bilan tenglashib qolsa xavoning ko‘tarilishi to‘xtaydi, (atmosferaning befarq holati), agar ko‘tarilayotgan xavo harorati mazkur balandlikdagi xavo haroratidan past bo‘lsa xavo massasi pastga tusha boshlaydi. YUqoriga issiqlik bug‘langan nam sifatida ham chiqadi. Kondensatsiya jarayonida mazkur bulutdan katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Suv bug‘ining har bir gramm 600 kall. yashirin bug‘ hosil qilish issiqligiga ega. Haroratni atrof muhit bilan issiqlik almashinuvisiz o‘zgarishiga adiabatik jarayon deb ataladi. Bunda gazlarning ichki energiyasi kuchga aylanadi va kuch ichki energiyaga aylanadi. Gazlarning ichki energiyasi mutloq haroratga teng, natijada haroratni o‘zgarishi sodir bo‘ladi. Yuqoriga ko‘tarilayotgan havo kengayadi va ma’lum bir ishni bajaradi, mazkur ishni bajarish uchun esa ichki energiya sarflanadi, natijada havoning harorati pasayadi. Pastga tushayotgan xavo esa zichligi ortishi munosabati bilan siqiladi, havoning kengayishi uchun sarflangan energiya ajralib chiqadi va havo harorati ko‘tariladi. Xavo haroratining balandlik bo‘yicha ortib borishiga inversiya (inversio (lot) teskari) deb ataladi. Balandlik ortgan sari harorati ko‘tariladigan qatlam inversiya qatlami deb ataladi. Atmosferadagi namlar va ularni er yuzasida taqsimlanishi bilan quyidagi harakatlar (jarayonlar) vujudga keladi: bug‘lanish, kondensatsiya va sublimatsiya, tuman, bulut, chaqmoq, yog‘inlar va h.k. Er yuzasidan (quruqlik, suv, muz, qor yuzasidan) ko‘tarilayotgan namning bug‘ holatiga o‘tishi bug‘lanish deb ataladi. Suv bug‘lari atmosferaga Er yuzasini bug‘lanishi (fizik bug‘lanish) va transpiratsiya natijasida o‘tadi. Fizik bug‘lanish deganda suv molekulalarini bug‘lanish kuchini engib, Er yuzasidan ko‘tarilib atmosferaga o‘tishiga aytiladi. Bug‘lanadigan yuza harorati qancha yuqori bo‘lsa molekulalarni harakati shuncha tez sodir bo‘ladi atmosferaga shuncha ko‘p suv o‘tadi. Havo suv bug‘lariga tuyinishi bilanoq bug‘lanish to‘xtaydi. Bug‘lanish uchun ma’lum bir miqdorda issiqlik sarflanadi. 1 g. suvni bug‘lanishi uchun 597 kall. issiqlik sarflanadi. Okean yuzasidan quruqlikka nisbatan ko‘p suv bug‘lanadi. Har qanday yuza birligidan (1 sm2) bug‘lanishi mumkin bo‘lgan namlik bug‘lanuvchanlik deb ataladi. Quruqlikda har qanday joyda ham bug‘lanuvchanlik ko‘rsatkichi bilan bug‘lanish miqdori bir-biriga mos kelavermaydi. Okean yuzasidan esa bug‘lanuvchanlik va bug‘lanish miqdori bir- biriga teng. Havodagi namning bug‘ holatdan suyuq holatga o‘tishiga kondensatsiya deb ataladi. Tuyingan havoda shudring nuqtasigacha havo haroratini pasayishi natijasida kondensatsiya jarayoni sodir bo‘lib suv ajralib chiqadi. Er yuzasini issiqlik taratishi natijasida havo harorati pasayadi, oqibatda Er yuzasida va turli xil narsalar yuzasida hamda o‘simliklar barglarida nam hosil bo‘ladi. Havodagi namni bug‘ holatdan qattiq holatga o‘tishi sublimatsiya deb atladi. Kechasi havo harorati 00 dan past bo‘lsa, suv bug‘lari qattiq holatga o‘tadi va qirov hosil bo‘ladi. Tumanlar turli sharoitlarda hosil bo‘ladi: nurlanish, havoni kuchishi, havoni siljishi, havoni bug‘lanishi natijasida. Erni nur taratishi natijasida uning harorati pasayadi, oqibatda er yuzasi atrofidagi havodan nam ajralib chiqadi va tumanga aylanadi. Buni radiatsion tuman deb ataladi. Iliq xavoni sovuq havo tomon ko‘chishi natijasida advektiv tuman hosil buladi. To‘yinish holatiga yaqin turli haroratga ega bo‘lgan xavo massalalarini siljishi natijasida siljish tumani hosil bo‘ladi. Kech kuzda iliq suv havzalari yuzasidan namning bug‘lanishi natijasida bug‘lanish tumanlari hosil bo‘ladi. Agar xavoning kondensatsiyasi Er yuzasidan ma’lum bir balandlikda hosil bo‘lsa bulutlar vujudga keladi. To‘p-to‘p va yomg‘irli bulutlarning yuqori qismi manfiy zaryadlangan bo‘ladi. Natijada ular o‘rtasida chaqmoq hosil bo‘ladi, chaqmoqlar juda katta shovqin bilan bo‘lsa momoqaldiroq deb ataladi. Atmosferada yorug‘lik nurlarini bulutlarning tomchilari va muz zarralari tomonidan qaytarilishi, sinishi va difraksiyasi natijasida galo, tojlar va kamalaklar hosil bo‘ladi. YUqorida joylashgan patsimon-qat-qat sovuq bulutlarda rangsiz va rangli yorug‘ dog‘lari, doiralar va yoylarga galo deb ataladi. Bulutlarini Quyosh tomonidan yoritilishi natijasida kamalaklar hosil bo‘ladi. Atmosferadagi eng muhim jarayonlardan biri yog‘inlardir. YOg‘in deb atmosferadan Er yuzasiga tushadigan qattiq yoki suyuq holdagi suvlarga aytiladi. Ularga qor, yomg‘ir va do‘l kiradi. Yil davomida, ba’zi vaqtlarda atmosferadagi zonal va meridional harakatlar orasidagi nisbat o‘zgarib turadi. SHuni hisobga olgan holda atmosfera harakatlarining bir necha turlari ajratiladi, ulardan asosiylar zonal va meridional harakat turlari hisoblanadi. Havo massalarini kengliklar bo‘ylab harakati ustun bo‘lgan davrlarda quyi va yuqori kengliklar orasidagi farq katta bo‘lib, ob-havo ancha turg‘un, kam o‘zgaruvchan bo‘ladi. Havo massalarini meridional harakati ustun bo‘lgan mavsumlarda issiq va sovuq havo massalarini yuqori kengliklardan quyi yoki quyi kengliklardan yuqori kengliklarga harakat qilishi ob-havoni tez-tez va keskin o‘zgarib turishiga olib keladi. Natijada tabiiy-geografik jarayonlar ham keskin o‘zgarib turadi. Atmosera harakatining turlari doimo bir-birini almashtirib turadi, lekin ba’zi davrlarda bir necha yillar davomida surinkasiga harakatning bitta turining nisbatan ustun bo‘lishini kuzatish mumkin. Bu holat hali har tomonlama o‘rganilgani yo‘q, ba’zi fikrlarga ko‘ra u Quyosh faolligi yoki atmosferaning o‘zining ichki atmosfera – okean – Er yuzasi tizimidagi davrlari bilan bog‘lik bo‘lishi mumkin. Keyingi 15-20 yil mobaynida Erda ob-havoning keskin o‘zgarishi qaytarilib turipti, tez-tez kuchli quyunlar, qurg‘oqchilik, havoni keskin sovib yoki isib ketishi kuzatilmoqda. Ko‘pgina olimlar uning sababi insonning tabiiy muhitga ko‘rsatayotgan ta’sirining kuchayib borayotganidan deb biladilar. Boshqa bir guruh olimlar hozirgi davrda havo massalarining meridional harakati ustunroq bo‘lgan davr bo‘lganligi uchun bunday hodisalar ro‘y bermokda deb hisoblaydilar. Bundan tashqari atmosferada havoni mahalliy harakatlari ham mavjud bo‘lib, u relef shakllari, muzliklar, suv havzalari va uni atrofidagi quruqlik orasidagi tafovut va boshqa omillar ta’sirida vujudga keladi. Ular tog‘-vodiy, musson, briz, fyon va boshqa shamol turlariga ajratiladi. Ularning Er yuzasidagi issiqlik, namlik va boshqa ko‘rsatkichlarni qayta taqsimlanishidagi o‘rni katta bo‘lsada, asosan mahalliy ahamiyatga ega. Atmosfera havosi doimo harakatda bo‘lishiga qaramasdan u nisbatan muvozanatda bo‘ladi. Bir-biri bilan bog‘lanib ketgan hamma harakatlar atmosferada ulkan o‘rin almashishni amalga oshiradi. Atmosferaning mexanik energiyasi asta-sekin susayib issiqlik energiyasiga aylanadi, uzun to‘lqinli nurlar sifatida koinotga yoki Er yuzasiga tarqaladi. Mexanik energiyaning bir qismi havoni suv yuzasi bilan ishqalanishi natijasida okeanga o‘tadi. Agar Erga Quyosh energiyasi doimo tushib turmaganda va uni yuzasidagi issiqlik farqini keltirib chiqarmaganda edi atmosferadagi harakat tahminan 2 hafta mobaynida tugagan bo‘lar edi. Agar Er o‘z o‘qi atrofida aylanmaganda va Koriolis kuchi ta’sir qilmaganda ham bu holat kuzatilgan bo‘lar edi. Erga Quyosh radiatsiyasining doimo tushib turishi harakatni doimo yangilanib turishini ta’minlaydi. 1.2. Geografik qobiqda suvning harakati Suvning aylanma harakati geografik qobiqda muhim ahamiyatga ega. Suv turli shakllarda tabiatda aylanib yuradi. Suvning aylanib yurishi jarayonida Er yuzasidagi turli xil relef shakllari emiriladi, juda katta miqdorda issiqlik va mineral moddalar bir joydan ikkinchi joyga olib boriladi. Okeanlardan quruqlikka doimo suvni bug‘lanib atmosfera orqali kelib turishi natijasida daryolar, ko‘llar, botqoqlar, muzlar va er osti suvlari hosil bo‘ladi. Gidrosferadagi suvlar ilgari aytganimizdek mantiyadan moddalarni gravitatsion tabaqalanishi natijasida ajralib chiqqan. Mazkur jarayon hozir ham davom etmoqda. Suvning umumiy hajmi shuning uchun doimo o‘sib bormoqda. Ammo shunga qaramasdan suvning ma’lum bir qismlari sarflanib turadi. Geografik qobiqda organik moddalarni hosil bo‘lish jarayonida suvning bir qismi organik moddalar tarkibiga o‘tgan va suvning yana bir qismi suv elementlarining dissipatsiyasi jarayonida ularni fazoga o‘tib ketishi oqibatida yo‘qolgan. Atmosferaning 70-100 km. balandligida suv molekulalarini N+ va ON- ga dissotsiatsiyasi ro‘y beradi. Vodorod engil gaz sifatida fazoga uchib ketadi. Atmosfera yog‘inlari Er yuzasiga tushgandan so‘ng ularning bir qismi Er yuzasi bo‘ylab oqib daryo, botqoq va ko‘llarni hosil qiladi, bir qismi esa Erga shimilib Er osti suvlarini hosil qiladi. Baland tog‘larga va qutbiy o‘lkalarga yoqqan qorlar esa tog‘ va materik muzliklarini hosil qiladi. Erga shimilgan suvlar qisman o‘simliklarning ildizlari orqali va tuproq kapilyarlari orqali ko‘tarilib bug‘lanadi va atmosferaga o‘tadi. O‘simliklarning barglari orqali suvlarning bug‘lanishi transpiratsiya deb ataladi. Erga shimilgan suvlarning bir qismi er osti suvlarini hosil qiladi. Mazkur suvlar tog‘ yonbag‘irlarida Er yuzasiga chiqib buloqlarni hosil qiladi. Muzlar ham murakkab harakat qilishadi. Muzlarda chuchuk suvlarning juda katta qismi to‘plangan, ayniqsa qalinligi 4 km.cha bo‘lgan materik muzliklarida. Materik muzliklari Antarktida va Grenlandiyada tarqalgan. O‘z og‘irlik kuchi ta’sirida muzlar atrofga tomon harakat qila boshlaydi. Natijada muzliklarda dinamik munozanat vujudga keladi: yoqqan qorlar asta-sekin zichlashib firnli muzlarga aylanadi, natijada muzlikning og‘irligi ortib ketadi va u atrofga tomon harakat qila boshlaydi. Qirg‘oqqa yaqinlashganda ular okean yoki dengizga ulkan palaxsalar shaklida sinib tushadi va aysberglarni hosil qiladi. Muzlarning tezligi yiliga markazda bir necha santimerni, chekkada bir necha kilomerni tashkil qiladi. Tog‘ muzliklari to‘yinish joyidan ablyasiya (erish) joyi tomon harakat qiladi. Muzning quyi chegarasida yoqqan qor erigan qor miqdoriga teng. Mazkur chegara qor chizig‘i deb ataladi. Ularning tezligi yiliga yirik muzliklarda bir necha kilometrga, mayda muzliklarda bir necha metrga etadi. Muzliklarning miqdori geologik tarix davomida o‘zgarib turgan. Muz bosish davrlarida suvlarning juda katta qismi muzga aylangan va qutblarda to‘plangan. Muz bosish davrlari muzsiz davrlar bilan almashinib turgan. Geografik qobiqda muzlarning miqdorini o‘zgarib turishi tabiatda juda muhim o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Agar Antarktida va Grenlandiya muzlari eriydigan bo‘lsa Dunyo okeani sathi 60 m.ga ko‘tarilish mumkinligi hisoblab chiqilgan. Bu esa quruqlikni 20 mln. km2 maydonini suv ostida qolib ketishiga olib keladi. Okeanlarda suv doimo harakatda bo‘ladi. Suvning harakati bo‘ylama (vertikal) va ko‘ndalang (gorizontal) yo‘nalishda sodir bo‘ladi. Okean suvlarining bo‘ylama harakati natijasida okean tubi va yuzasidagi suvlar almashinadi. CHuqurlikdagi suvlar yuqoriga ko‘tariladi, yuqoridagi suvlar esa pastga tushadi. Okean suvlarining ko‘ndalang (gorizontal) harakati natijasida juda katta masofalarga issiqlik va moddalar olib boriladi. Okeanda suvlar harakatining asosiy omillari ikkiga bo‘linadi: mexanik va termoxalin. Mexanik omillarga shamol, atmosfera bosimining notekis taqsimlanishi va boshqalar kiradi. Okean okimlarining vujudga kelishidagi eng muhim omil doimiy shamollardir. Doimiy shamollar ta’sirida dreyf oqimlari hosil bo‘ladi. Bunda harakat qilayotgan havo ishqalanish kuchi va to‘lqinlarni shamolga ro‘para turgan tomoniga bosishi natijasida okean yuzasidagi suv zarralarini surib ketadi, suvning yuqori qatlamlaridagi zarralarining harakati chuqurroq qatlamlarni ham harakatga keltiradi, chuqurga tushgan sari harakat sekinlasha boradi. Okeanning bir qismida bosim yuqori bo‘lsa okean sathi pasayadi, atmosfera bosimi past joylarda esa okean sathi ko‘tariladi, natijada oqim vujudga keladi. Termoxalin omillarga issiqlikning kelishi va ketishi, atmosfera yog‘inlari, bug‘lanish, materiklardan suvlarni kelishi va boshqalar kiradi. Natijada quyilma, xaydama, zichlik va kompensatsion oqimlar vujudga keladi. Okenaning ikki joyida suv sathining o‘zgarishi, daryolar quyilishi, yog‘inlar yog‘ishi yoki bug‘lanish hisobiga ro‘y bersa, quyilma oqim hosil bo‘ladi. Zichlik oqimlari suvi turlicha zichlikka ega bo‘lgan suv havzalari orasida vujudga keladi: zichlik suvning harorati va sho‘rligiga bog‘liq, suvning harorati bilan sho‘rligi esa, o‘z navbatida, yog‘in mikdoriga, bug‘lanishga, muzlarning erishi va boshqa jarayonlarga bog‘liq. Har qanday dengiz oqimi boshlangan joyda oqim suvni olib ketishi natijasida suv sathi pasayadi, oqim kelgan joyda esa ko‘tariladi. Suv sathi pasaygan joylarga atrofdan suvlar oqib kelib uni to‘ldiradi. Bunday oqimlar kompensatsion oqimlar deb ataladi. Dengiz oqimlarining o‘rtacha qalinligi 200 – 300 m.ni tashkil qiladi. Oqimning yo‘nalishi, shu oqimni vujudga keltirgan barcha kuchlar yo‘nalishiga bog‘liq. Atmosferadagi suvning miqdori juda kam bo‘lishiga qaramasdan u juda katta ahamiyatga ega. Atmosfera hamma suv havzalarini yaxlit suv aylanish tizimiga birlashtirib turadi. Atmosferadagi hamma suvlar Er yuzasiga tushgan holda, u 25 mm. qalinlikdagi qatlamni hosil qiladi. Atmosferani harakatchanliligi tufayli suv almashinishi juda tez sodir bo‘ladi. Atmosferadagi suv bir yilda 45 marta to‘la almashinadi (yangilanadi), bu ya’ni atmosferada har 8 kunda suv yangilanib turadi demakdir. Natijada Er yuzasiga atmosferadan yoqqan yog‘in 1,1 m. qalinlikka ega. Atmosferaga suv asosan bug‘lanish tufayli o‘tadi. Er yuzasidan yiliga 577 1012m3 suv bug‘lanadi, uning 505 1012m3 okean yuzasidan bug‘lanadi. Atmosferada ma’lum balandlikda bug‘lar kondensatsiyaga uchraydi. Suv bug‘lari bilan birga atmosferaga issiklik (bug‘lanish natijasida yashiri shaklga o‘tgan) o‘tadi. Mazkur issiqlik radiatsion byudjetning 80%ni tashkil qiladi. Kondensatsiya jarayonida atmosferada yashirin issiqlikning ajralib chiqishi – atmosferadagi turli xil harakatlarning manbai hisoblanadi. SHuning uchun suv bug‘larini “atmosferaning asosiy yoqilg‘isi” deb atashadi. Inson xo‘jalik faoliyatida asosan chuchuk suvdan foydalanadi. CHuchuk suv asosan xo‘jalikda, sanoatda ishlatiladi hamda aholi tomonidan ichimlik suvi sifatida foydalaniladi. Qishlok xo‘jaligida chuchuk suv sug‘orma dehqonchilikda foydalaniladi, mazkur suvlarning 80% daryolarga qaytmaydi. Yiliga sug‘orish uchun 1,9 1012m3 suv sarflanadi. Suv omborlari yuzasidan bug‘lanish 0,07 1012m3 ni tashkil šiladi, ularning 5-10% qaytmaydi. Sanoatda issiqlik energetikasi suvni eng ko‘p sarflaydigan soha hisoblanadi. Bu sohada suv bug‘ hosil qilishda va agregatlarni sovitishda ishlatiladi. Ichimlik suvi sifatida aholi tomonidan yiliga 0,12 1012m3 suv sarflanadi. Ammo xo‘jalikda foydalaniladigan suvlar miqdori Er yuzasidagi daryo oqimi miqdoriga nisbatan juda kam. Ammo daryo oqimi Er yuzasida juda notekis taqsimlangan. Suvdan foydalanish darajasi ham Er yuzasida juda notekis taqsimlangan. Suv sarfi aholi zich joylashgan hududlarda juda yuqori. SHuning uchun mazkur hududlarda oxirgi paytlarda suv resurslari bilan ta’minlash muammosi kelib chiqmoqda va ushbu muammo yildan – yilga dolzarb bo‘lib kelmoqda. Mazkur muammoni hal qilish maqsadida suvlarni xududlararo taqsimlash amalga oshirilmoqda. Hozirgi paytda xo‘jalikda suvdan foydalanish tizimi tahminan quyidagicha: kommunal xo‘jalikda – 0,44 1012m3/yil; sanoatda – 1,9 1012, qishlok xo‘jaligida – 3,4 1012, suv omborlari yuzasidan bug‘lanish – 0,24 1012m3/ yil. Jami jahon xo‘jaligida yiliga 6 1012m3 suv sarflanadi yoki daryo oqimining 13%ini tashkil qiladi. Er yuzasiga yiliga 577 1012m3 yog‘in yog‘adi va shuncha suv bug‘lanadi. Okean yuzasiga bir yilda 458 1012m3 yog‘in yog‘adi. Okean yuzasidan bir yilda 505 1012m3 suv bug‘lanadi, quruqlik yuzasidan esa 72 1012m3 (10-jadval). Er yuzasiga yoqqan yog‘inlarning qolgan qismi daryolarni, ko‘llarni, botqoqlarni, muz va qorlarni hamda er osti suvlarini hosil qiladi. Ular ham asta-sekin okean tomon oqa boshlaydi. Dunyo suv muvozanatini ikkita tenglama orqali ifodalash mumkin (K.I.Gerenchuk va boshqalar, 1984). Dunyo okeani yuzasi uchun – Eb=Xb+F Quruqlik yuzasi uchun - Xє=Eє+F Eb – okean yuzasidan bug‘lanish; Eє- quruqlik yuzasidan bug‘lanish; Xb – okeanlar yuzasiga tushadigan yog‘inlar; F – quruqlikdan keladigan oqim; Xє – quruqlikdagi yog‘in miqdori. 1- jadval Jahon suv muvozanati. Hudud Maydon mln. km2 YOg‘inlar Bug‘lanish Oqim (okeanga) mm m3 mm m3 mm m3 Er yuzasi 510 1130 577 1012 1130 577 1012 - - Dunyo okeani 361 1270 458 1012 1400 505 1012 130 47 1012 Šuruqlik 149 800 119 1012 485 72 1012 315 47 1012 Okean, atmosfera va quruqlik yuzasiga keladigan namning asosiy manbai hisoblanadi. Okean yuzasidan yiliga 505 mln.km3 suv bug‘lanadi, ya’ni 1395 mm. qalinlikda suv bug‘lanadi. Eng ko‘p bug‘lanish tropik kengliklarda kuzatiladi (2000 mm), ekvatorda 1500 – 1000 mm, qutb atrofida 600-500 mm. Okean daryolardan 47 mln.km3 suv oladi. Okean suvining o‘rtacha ko‘tarilishi 1,5 mm/yil. 1.3. Biologik va biokimyoviy harakatlar Organik moddaning vujudga kelishi va uni parchalanish jarayonida biosferadagi mineral moddalar, suv, har xil gazlar va energiya harakatga keladi, bir joydan ikkinchi joyga ko‘chadi. Miqdor nuqtai nazardan bunday harakat uncha katta emas, lekin organizmlar bilan bog‘liq holda modda va energiyani joy almashishi geografik qobiq uchun haddan tashqari muhim axamiyatga ega, chunki bu jarayon geografik qobišda qaytarib bo‘lmaydigan o‘zgarishlarni amalga oshiradi. Tirik organizmlarning faoliyati hamma geosferalarni tuzilishiga katta ta’sir ko‘rsatdi: atmosfera tarkibidagi karbonat angidridining asosiy qismi organik birikmalar tarkibiga jalb etiladi. SHu jarayon ta’sirida er yuzasida katta miqdorda kimyoviy energiya to‘plandi, atmosferada erkin kislorod miqdori ko‘payib ozon ekrani vujudga keldi, hosildorlik hususiyatiga ega bo‘lgan, o‘ziga xos biokos tizim – tuproq vujudga keldi, er po‘stining yuqori qismida organizmlar qoldig‘iga boy cho‘kindi tog‘ jinslari to‘plandi. Bir – biriga qarama – qarshi bo‘lgan organik moddaning vujudga kelishi va parchalanish jarayoni moddalarni aylanma boilogik o‘rin almashishini vujudga keltiradi. Agar bu o‘rin almashishga kimyoviy elementlarni (uglerod, azot, kislorod, vodorod, kalsiy, fosfor, temir va hokazo) migratsiyasi sifatida qaralsa, bunday o‘rin almashishni biokimeviy o‘rin amlashish desak bo‘ladi. Biologik o‘rin almashish fotosintez jarayoni bilan chambarchas bog‘langan. Natijada energiyaga boy kuchli qaytaruvchi xlorofill organik birikma va kuchli oksidlantiruvchi element – kislorod vujudga keladi. Fotosintez bilan bir vaqtda o‘simliklarda qarama – qarshi jarayon – nafas olish amalga oshadi. YAxshi rivojlanayotgan fitotsenozlarda fotosintezda vujudga kelgan organik moddaning miqdori nafas olish jarayonida parchalanaetgan moddaning miqdoriga nisbatan ko‘p bo‘lishi kerak. Bu ko‘rsatkichlar orasidagi yillik tafovut yillik fotosintez mahsuloti yoki yillik biomassa deyiladi. Fotosintez jarayonida ishtirok etishi mumkin bo‘lgan fotosintetik faol radiatsiya (FFR) ko‘k – binafsha (0,38-0,47 mkm) va qizil – sariq (0,58-0,71 mkm) nurlardan iborat bo‘lib, umumiy radiatsiyaning 50% ga yaqinini tashkil etadi. Nam, doimo yashil tropik o‘rmonlarda FFRning 5% ga yaqini, butun Er yuzasi bo‘yicha esa FFRning 1% ga yaqini o‘simliklar tomonidan fotosintez jarayonida o‘zlashtiriladi va yiliga organik birikmalarda 504*1019 Dj energiya to‘planadi. Bu energiya butun jaxon ishlab chiqarilishiga jalb etilgan energiyaga nisbatan 20 barobar ko‘p. YUqorida keltirilgan ma’lumotlardan Er yuzasida mavjudotlarning modda va issiqlikning aylanma harakatida faol ishtirok etishini ko‘rish mumkin. 1.4. Litosferadagi aylanma harakatlar Litosferaning turli qismlarida moddalarning doimo aylanma harakati sodir bo‘lib turadi. Mazkur harakatlar ikki yo‘nalishda sodir bo‘ladi: ko‘ndalang va bo‘ylama. Ko‘ndalang yo‘nalishda moddalarning harakati asosan Er yuzasida, ya’ni litosferaning ustida sodir bo‘ladi. Bo‘ylama yo‘nalishda moddalarning harakati litosferaning ichki va yuqorigi qismlari orasida ro‘y beradi. Geologik davrlar davomida Erda ko‘tarilishlar, chœkishlar, zil-zilalar, vulkanlar kuzatilib kelinmoqda. Ular ta’sirida Er yuzasida baland tog‘lar, botiqlar va tekisliklar vujudga keladi. Mazkur relef shakllari tashqi omillar ta’sirida (shamol, nurash, daryo, muz, to‘lqin) emiriladi. Relefning emirilishi va moddalarning harakati surilma, ko‘chki, sellar ta’sirida ham ro‘y beradi. Mazkur jarayonlar ta’sirida moddalar Er yuzasida bir joydan ikkinchi joyga ko‘chib yuradi. Mineral zarralar asosan havo, suv, muz yordamida ko‘chib yuradi. Agar tektonik harakatlar to‘xtab qolsa hamma qi’talar 10-20 mln. yil ichida okean sathigacha emirilib tekislanib qolgan bo‘lar edi. Moddalarning harakati natijasida Er yuzidan moddalarni olib ketilishi va olib kelinishi ro‘y beradi. Er yuzidan moddalarni olib ketilishi daryolar, muzlar orqali amalga oshiriladi. Daryolar orqali asta-sekin, muntazam va katta maydonlarda moddalar bir joydan ikkinchi joyga olib ketiladi. Ularning katta qismi loyqa sifatida harakat qiladi. Quruqlik yuzasida hosil bo‘ladigan loyqaning bir yillik miqdori 14 mlrd. t., erigan yotqiziklar (ionli oqim) miqdori esa yiliga 1,5-2,0 mlrd. t. tashkil qiladi. Tog‘larda odatda denudatsiya juda tez va faol sodir bo‘ladi. Amudaryo, Sirdaryo, Xuanxe, Nil daryolari loyqa miqdorining yuqoriligi bilan ajralib turadi. Er yuzasining emirilishi (denudatsiyasi) muzlar ta’sirida ham ro‘y beradi. Ularning ahamiyati muz bosish davrlarida katta bo‘lgan. Mazkur davrda Er yuzasining 30% muz bilan qoplangan. Harakatdagi muzlik yumshoq jinslarni surib, qattiqlarini emiradi. Tog‘ jinslarining parchalarini muzlar o‘n, yuz, hatto minglab kilometr masofaga olib ketadi. Antarktidada tog‘ jinslarini muzlar uning chekkasi tomon olib boradi, so‘ngra aysberglar okean tomon olib ketadi. Muz yotqiziqlari (morenalar) bilan quruqlikning 10% qismi qoplangan. Ular asosan morena va suv-muz yotqiziqlaridan iborat. Quruqlikka moddalar quyidagi yo‘nalishlarda keladi: - atmosfera yog‘inlari bilan birga dengiz suvi tuzlarining kelishi. Okean suvlaridagi tuz zarralari atmosferaga kuchli dengiz bo‘ronlari paytida keladi; - quruqlikdagi moddalar nurash natijasida ham ko‘payib turadi, otqindi (vulkanik) va boshqa tog‘ jinslari emirilish jarayonida suv, kislorod, uglerod dioksidini bog‘laydi. Natijada mineral moddalarni oksidlanishi, gilli slanetslarni, qumtoshlarni, ohaktoshlarni, dolomitlarni va boshqa tog‘ jinslarini hosil bo‘lishi kuzatiladi; - mineral moddalarning bir qismi vulkan otilishida va cho‘kindi tog‘ jinslarini hosil bo‘lishida quruqlikka keladi. Har yili hosil bo‘ladigan biomassaning 0,8% cho‘kindi tog‘ jinslarini tashkil qiladi. Mineral moddalarning bir qismi fazodan keladi. Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki, quruqlikdan moddalarni olib ketilishi, quruqlikka moddalarning kelishidan 7 marotaba ko‘p ekan. Demak, quruqlikdagi moddalar muvozanati manfiy ekan. Mazkur farq 21 mlrd tonnani tashkil qiladi. Mineral moddalarning harakati daryolar oršali tez sodir bo‘ladi, natijada quruqlikning balandligi har yili pasayib bormoqda. Mineral moddalarning muvozanati L.G.Bondarev (Vechnoe dvijenie, M, 1974, s57) tomonidan hisoblab chišilgan (2-jadval) Quruqlikda mineral moddalar muvozanati Moddalarning harakat turlari Modda miqdori 1012kg/yil 1 I. Quruqlikka moddalarning kelishi Nurash jarayonida suv va moddalarni bog‘lanishi 0,1-0,6 2 Vulkanogen akkumulyasiya 1,8 3 Biogen akkumulyasiya 1,0 4 Moddalarni fazodan kelishi 0,02 Jami 2,9-4,4 1 II. Moddalar sarfi Loyqa (qattik oqim) 14,1 2 Ionli oqim 1,6-1,7 3 Qoplama muzliklar denudatsiyasi 2,2-2,3 4 Dengiz abraziyasi 0,7-1,1 5 SHamol bilan moddalarni olib ketilishi 2,0-4,0 6 Mineral yoqilgini yoqish 2,6 Jami 23,2-25,7 Farq: kelish (2,9-4,4) – sarf (23,2-25,7) – 21mlrd tonna. Quruqlikning balandligi Dunyo okeani sathini o‘zgarishi, tektonik harakatdar tufayli ham o‘zgarib turadi. Hozirgi paytda okeanning hajmi kengayib quruqlikning hajmi va massasi kamayib bormoqda. Hozirgi paytda moddalar insonning xo‘jalik faoliyati natijasida ham ko‘chib yuradi. Jahonda inson ta’sirida yiliga 10 mlrd. tonna modda ko‘chiriladi, bu esa jahonda moddalar harakatini 40% ni tashkil qiladi. Demak, hozirgi paytda mineral moddalarni antropogen harakati tabiiy harakat bilan deyarli tenglashib qolgan. Litosferada moddalarning juda yirik va muhim harakatlari sodir bo‘ladi. Er po‘sti palaxsalarining bo‘ylama va ko‘ndalang harakati, magmatik jarayonlar va boshqa omillar ta’sirida Er yuzasi bilan mantiya o‘rtasida modda almashinuvchi ro‘y beradi. Mazkur jarayonlarning yorqin namoyoni vulkanlar va zil-zilalar hisoblanadi. Vulkanlar Er yuzasi tabiatini shakllanishida muhim rol o‘ynagan va hozir ham muhim o‘rin tutadi. Hozirgi paytda Er yuzasida 800 dan ortiq so‘nmagan vulkan bor, ular har yili Er yuzasiga 3-6 mlrd. tonna modda chiqarib tashlaydi. Vulkan tomonidan Er yuzasiga otib chiqarilgan moddalarni kul, shlak, andezit tarkibli lava oqimlari, gazlar va suv bug‘lari tashqil qiladi. Erning geologik tarixi davomida Er yuzasiga 13,501018 –2701018 tonna vulkan jinslari chikarib tashlangan. Mazkur miqdor hamma quruqlikdagi Er po‘sti massasiga to‘g‘ri qiladi. Er po‘stinning umumiy massasi 18·1018 tonnani tashkil qiladi. Demak, Er po‘sti vulkanik va o‘zgargan vulkanik jinslardan iborat ekan (36-rasm). Vulkan jarayonida ajralib chiqqan suv bug‘lari atmosfera va gidrosferada mavjud bo‘lgan komponentlardan iborat. Vulkan otilganda atmosferaga juda ko‘p qattiq zarralar chiqariladi. Mayda zarrachalar atmosferadagi aerozollarni tashkil qiladi. Ular tomonidan Quyosh nurlari ushlab qolinadi. Bir yilda Er yuzasida yuz-minglab marotaba zil-zila sodir bo‘ladi. Ularning ko‘pchiligini inson sezmaydi, faqat o‘ta sezgir asboblargina qayd qiladi. Ammo kuchli zil-zilalar ham sodir bo‘lib turadi. Ohirgi 30-40 yil davomida kuchli zil-zilalar ta’sirida 15 mln.ga yaqin odam fojiali ravishda hayotdan ko‘z yumdi. Er po‘stidagi boshqa harakatlar sekin-asta ro‘y beradi. Bunday harakatlarga sekin ro‘y beradigan tebranma harakatlar kiradi. Ular natijasida Er yuzasining bir qismi asta-sekin cho‘ksa, ikkinchi qismi ko‘tariladi, ya’ni bo‘ylama (vertikal) harakatlar sodir bo‘ladi. Bundan tashqari ko‘ndalang (gorizontal) harakatlar ham mavjud. 1891 yili nemis olimi A.Vegener materiklarni suzib yurishi gepotezasini ishlab chiqdi. Materiklarni suzib yurishi gepotezasini ishlab chiqish uchun Atlantika okeanini ikki qirg‘og‘idagi materiklar qiyofasining o‘xshashligi; b) Atlantika okeani ikki qirg‘og‘idagi materiklar geologik tuzilishi, fauna va florasining o‘xshashligi; v) Afrikaning janubida, Madagaskarda, Hindistonda, Avstraliyaning g‘arbida, janubiy Amerikaning sharqida toshko‘mir va perm davrlaridagi muz qoplami izlarining borligi. Bu esa qadimda juda katta yaxlit Pangeya quruqligi borligidan darak beradi. Keyinchalik Er po‘sti palaxsalarini harakatini tasdiqlovchi qator dalillar topildi. A.Vegener gepotezasi asosida keyinchalik tektonik plitalar nazariyasi ishlab chiqildi. Mazkur nazariyaga asosan litosfera oltita yirik plitadan iborat. Plitalar astenosfera ustida izostatik muvozanatlashgan va mantiyadagi konvektiv issiqlik ta’sirida gorizontal harakat qiladi. Okean va quruqlik litosfera plitalari to‘qnashgan joyda okean plitalari cho‘kadi va chuqur cho‘kmalar hosil bo‘ladi, quruqlikda esa tog‘lar ko‘tariladi yoki orollar yoylari vujudga keladi. Ikkita quruqlik plitasi to‘qnashgan joyda esa tog‘lar hosil bo‘ladi. Masalan, Hindiston plitasi bilan Evrosiyo plitasining to‘qnashgan joyida Ximolay tog‘lari vujudga kelgan. Plitalarni bir-biridan uzoqlashish zonasida o‘rta okean tizmalari vujudga keladi. Okean suv osti tizmasining o‘rtasida graben joylashadi, mazkur chuqurlik-graben litosfera plitalarini bir-biridan uzoqlashish zonasi hisoblanadi va rift deb ataladi. Litosfera plitalari tektonikasi nazariyasiga binoan Er po‘sti va mantiya orasidagi modda almashinuvchi quyidagicha ro‘y beradi: a) o‘rta okean suv osti tog‘ tizmalari zonasida mantiya moddasi yuqoriga ko‘tarilib Er po‘stini qalinligini oshiradi; b) subduksiya zonasida esa (plitaning cho‘kishi) plita cho‘kadi va uning moddalari chuqurda erigan holatga o‘tadi. Mineral moddalarning geografik qobiqda aylanib yurishi va ularni mantiya moddasi bilan almashinuvining umumiy chizmasi tasvirlangan. Mazkur chizmaga binoan nurash, qayta yotqizilish va sedimentatsiya jarayonlari ta’sirida vujudga kelgan cho‘kindi jinslar tektonik cho‘kish natijasida avval Er po‘stining quyi qatlamlariga tushadi va yuqori harorat va bosim ta’siriga uchraydi, natijada ular metamorfik tog‘ jinslariga aylanadi. Mazkur metamorfik jinslar yanada pastga tushib eriydi va ikkilamchi magmaga aylanadi. Bir vaqtning o‘zida kompensatsion jarayon yuz beradi: magma yuqoriga ko‘tarilishi natijasida vulkanlar otiladi, magmaning tabaqalanishi va kristallanishi ro‘y beradi, ular ekzogen jarayonlar ta’sirida yana cho‘kindi jinslarga aylanadi. Mantiya bilan Er po‘sti o‘rtasidagi modda almashinuvi geografik qobiqning faoliyati uchun zarur shart bo‘lib hisoblanadi. CHunki mazkur modda almashinuvchi natijasida organik moddalarni hosil bo‘lishi uchun asosiy manba bo‘lgan SO2 miqdori geografik qobiqda doimo ko‘payib turadi. Agar vulkanik xarakatlar bo‘lmasa, Erda platforma sharoiti vujudga keladi va geografik qobiqša SO2 ni kelishi to‘xtaydi, natijada Erda hayot ham tamom bo‘lishi mumkin. II BOB. Geografik qobiqdagi davriy harakatlar va ularning oqibatlari 2.1. Davriy harakat turlari. Modda va energiyani o‘rin almashish tizimlarining tahlili geografik qobiq doimo er qobiqlari va koinot bilan modda va energiya almashishida faol ishtirok etib turishini ko‘rsatadi. Geografik qobiqning o‘zida modda va energiyani bir joydan ikkinchi joyga ko‘chishi va o‘zgarishi kuzatiladi. O‘rin amlashishning eng faol shakli aylanma harakat hisoblanadi. Aylanma harakat cheklangan miqdordagi moddani doimo harakatda bo‘lishini ta’minlaydi. Har bir aylanma harakat davri harakatni eng sodda birligidan iborat. Lekin davrlarni aynan qaytarilishi kuzatilmaydi. Aylanma harakat miqyosida energiya va modda oqimlarini asta-sekin bir tomonga yunaltirilgan o‘zgarishi amalga oshadi, bu esa o‘z o‘rnida geosferalarni tarkibi va tuzilishini o‘zgarishiga olib keladi. Bir tomonlama yo‘nalishiga ega bo‘lgan o‘zgarishlar uzoq davom etgan davr mobaynida amalga oshadi. Bunday dinamik o‘zgarishlar davriylik deb yuritiladi. Geografik qobiqda davriylik juda ko‘p jarayonlarda, jumladan, tektonik, magmatik, iqlimiy gidrologik va boshqa ko‘plab jarayonlarda kuzatiladi. Davriy harakatlar asosan ikkita tur ritmik va siklik harakat turlariga ajratiladi. Ritmiklik deganda ma’lum vaqtda qaytarilib turadigan o‘zgarishlar tushunilib, unga misol tariqasida kun va tunni almashishi, Erni Quyosh atrofida aylanishi va boshqalarni ko‘rsatishimiz mumkin. Sikllar esa ma’lum vaqtda ro‘y bermaydigan davriy o‘zgarishlardan iborat. Unga misol tariqasida Er orbitasini o‘lchamlarini o‘zgarishi, Quyosh faoligi va boshqa bir qator omillar natijasida iqlimni o‘zgarishini ko‘rsatishimiz mumkin. Bu haqda ko‘plab geologik, arxeologik dalillar va tarixiy kuzatishlardan olingan ma’lumotlar mavjud. Iqlimni har 35 yil, 1800 yillik o‘zgarib turish sikllari ancha yaxshi o‘rganilgan. Davriylik tektonik jarayonlarda ham kuzatilib, u er qobig‘ini ko‘tarilishi yoki cho‘kishida, zil-zilalarni bo‘lib turishida, burmalanish bosqichlarida, effuziv va intruziv vulkanik jarayonlarni faollashishida namoyon bo‘ladi. Bunday tektonik faollik 50-150 mln. yil davom etuvchi nisbatan tektonik tinchlik davri bilan almashib turadi. Boshqa shunga o‘xshash davriylikni biosferadagi boshqa ko‘plab jarayonlarda kuzatishimiz mumkin. 2.2. Majburiy harakatlar Davriylik jarayonlari tashqi omillar ta’siri (majburiy harakatlar) va geografik qobiqni rivojlanishining ichki qonuniyatlari (avtonom tebranishlar) ta’sirida ro‘y beradi. Davriylikni keltirib chiqaruvchi tashqi omillarga galaktikada Quyosh tizimini tutgan o‘rni, Er orbitasini ekssentritetini tebranishi, Er o‘qining qiyaligini o‘zgarishi va boshqalar kiritiladi. Galaktika yili davomida Quyosh tizimi moddaning zichligi har xil bo‘lgan muhitdan o‘tadi. SHu davr mobaynida gravitatsion tortilish kuchi o‘zgarib turadi. Koinotdagi materiya zichligini o‘zgarishi, jismlarni bir-biriga tortilish kuchini biroz o‘zgarishi atmosfera va okeandagi sirkulyasiyaga, ellipisoid aylanma harakat ta’sirida zichlikni o‘zgarishga olib keladi. Bunday o‘zgarishlar o‘z navbatida davriy jarayonlarni ro‘y berishini ta’minlaydi. Bunday majburiy harakatlarga yillik va sutkalik ritmiklik yaqqol misol bœla oladi. U erni o‘z o‘qi va Quyosh atrofida aylanishi, Er o‘qini ekliptikaga nisbatan qiyaligi va natijada Quyosh radiatsiyasini faoligini o‘zgarishi bilan bog‘liq. Tabiatdagi jarayonlarga ta’sir ko‘rsatuvchi eng asosiy omillardan biri bo‘lgan Quyosh radiatsiyasi miqdorining o‘zgarishi amaliyotda hamma tabiiy- geografik jarayonlarga ta’sir ko‘rsatadi. Sutkalik va yillik o‘zgarishlarni aniq amalga oshishi vaqtni aniqlash birligi sifatida qabul qilish imkoniyatini yaratgan. Majburiy harakatlar qalqish hodisasini keltirib chiqaruvchi sayyoraviy astronomik omillar ta’sirida ham amalga oshadi. Natijada 1,2; 8,9; 18,9 va taxminan 111 yil va 1800-1900 yil davom etuvchi ritmik davriylik mavjud. Davriy o‘zgarishlarga ko‘p jihatdan Quyosh tizimini koinotda tutgan o‘rnining hosilasi sifatida qaralishi mumkin. Masalan, sutkalik va mavsumiy davriylik erni Quyoshga nisbatan tutgan o‘rni bilan belgilanadi. 1800 yillik davriylik esa Quyosh, Er va oyning bir-biriga nisbatan tutgan o‘rni bilan belgilanadi. 2.3. Mustaqil harakatlar Tashqi omillar ta’sirida ro‘y beradigan harakatlardan tashqari geografik qobiqda mustaqil harakatlar ham mavjud. Bunday harakatlar ikkitadan kam bo‘lmagan inersiya zanjiridan iborat tizimlarga xos. Ob’ektga nisbatan tashqi omillarni o‘zgarishi natijasida o‘zining o‘lchamlarini asta-sekin o‘zgartiruvchi tizimlarga inersion tizimlar deyiladi. Umuman olganda hamma geografik ob’ektlar inersion tizimlardan iborat. Ammo ularni inersionlik darajasi har xil, ko‘plarda minutlar, soatlar, suktalar bilan o‘lchanadi. SHu bilan birga geografik qobiqning okean, muzliklar kabi tizimlari tashqi omillar ta’sirida ancha sekin o‘zgaradi. Masalan, suv asta-sekin isib asta-sekin soviydi, materik muzliklarini bosishi yoki chekinishi minglab yilni o‘z ichiga olishi mumkin. Ob-havoni o‘zgarishi ham ko‘p jihatdan mustaqil harakatlarga misol bo‘la oladi. Ob-havo har doim Quyosh radiatsiyasini miqdori bilangina bog‘liq bo‘lmasdan, ko‘p jihatdan atmosferani okean, materik va muzliklar bilan bog‘lišligining mahsulidir. Bu o‘rinda bulutlik darajasi, atmosfera va okean orasidagi termodinamik tafovut muhim ahamiyatga ega. Okeanning inersionligi, ya’ni uni atmosferaga nisbatan sekin isishi yoki sovushi (tashqi omil ta’siriga reaksiyasini bir zumda bo‘lmasligi) uning hamma termodinamik tasnifini vaqt davomida siljishiga olib keladi. Okean o‘ziga xos o‘tgan hodisani saqlab qoluvchi tazim sifatida namoyon bo‘ladi. SHunday qilib tashqi omil ta’siri natijasida har xal davr mobaynida o‘zgaruvchi tizimni mavjudligi geografik qobiqda mustaqil o‘zgarishlarni amalga oshishini taqozo etadi. Tashqi omillar va ichki qonuniyatlar ta’sirida ro‘y beruvchi majburiy va mustaqil harakatlar davriylik hodisalarini yanada murakkablashtiradi. Har bir davriylikdan so‘ng Er yuzasi va uning alohida kichik tizimlari ilgarigi asl hollariga qaytmaydilar, har bir harakat biror bir yangilik olib keladi. Natijada tizim o‘zgaradi, evolyusion rivojlanish kuzatiladi. Tizimlarning rivojlanishi qaytmaydigan o‘zgarishlarni uzoq muddat davomida amalga oshishi natijasida ro‘y beradi. Qadimdan odamlar tabiatda ro‘y beradigan xodisalarning qaytarilib turishini kuzatib borishgan. Tabiiy jarayonlarning davriy harakatlarini aniqlash ularni bashorat qilish uchun muhim ahamiyatga ega. Davriy harakatlar ma’lum vaqt davomida qaytarilib turadigan jarayonlardir, agar bu jarayonlarni tarixan bo‘lib turishi aniqlangan bo‘lsa, ularni kelgusida yana bo‘lish ehtimoli katta. Tabiiy muhitni rivojlanishini bashorati ko‘p jihatdan uni oldingi holatini bilish bilan bog‘liq. SHu nuqtai nazardan tarixni bilish kelgusi jarayonlarni bashorat etish kaliti deyishadi. Bo‘lib o‘tgan jarayonlarni talqin qilish tabiiy jarayonlarni rivojlanish yo‘nalishini anglab olishga yordam beradi va ekstrapolyasiya usulini qo‘llagan holda bu rivojlanish tendensiyasini kelgusi davrga tadbiq etish mumkin. Xulosa Tabiiy jarayonlarni ritmik harakatini hisobga olgan holda bashorat qilishga ko‘plab misollar keltirish mumkin. Ob-havoni yil davomida o‘zgarishini bashorat qilish, daryo oqimi me’yorini aniqlash, o‘simliklar qoplamini o‘zgarishini bashorat etish shular jumlasiga kiridi. Ayniqsa jarayonlarni sutkalik o‘zgarishi, sayyoralar, Quyosh harakatlarini, Quyosh va Oy tutilishini ilgaritdan aytib berish aynišsa yaxshi aniqlangan. Osmondagi jismlarni aniq ritmik harakati ularni bir-biriga nisbatan tutgan o‘rnini œnlab va yuzlab yil oldindan aytib berish imkonini beradi. Osmondagi jismlarni harakati mexanik harakat, tabiiy geografik jarayonlar esa ancha murakkab qonuniyatlar asosida amalga oshadi. Ularning tebranma harakati shuning uchun uncha yaqqol aks etmaydi. CHunki har bir tabiiy geografik jarayonga ta’sir ko‘rsatuvchi ko‘plab omillar mavjud. Bu omillar qancha aniq o‘rganilsa, tabiiy geografik jarayonlarni ham shuncha aniq oldindan aytib berish imkoni tug‘iladi. Foydalanilgan adabiyotlar. 1.Karimov I. A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taroqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. – T.: “O‘zbekiston”, 2010. 2. Abdulkosimov A.A. Tipologiya i klassifikatsiya antropogennыx landshaftov Uzbekistana // Tabiiy geografiyaning regional muammolari. Ilmiy konferensiya tezislari. -Samarqand, 2002. -B. 6-10 3. Abdug’aniev O “Umumiy yer bilimi” fanidan ma’ruzalar matni 2008-yil. 4. Nazarov X.T, Davronov K. X, Eshquvvatov B, Ergashov O‘. Tog‘ oldi yaylovlar hosildorligini oshirishda agrofitosinazlarni ahamiyati. “Globallashuv jarayonida geografiya: muammo va echimlar” iqtidorli talabalar va yosh olimlarning ilmiy- amaliy konferensiyasi materiallari. –Toshkent, 26-27 mart 2014 yil 127-129 bet. 5. Nazarov I.Q. Geografiya faninig asosiy muommolari Toshkent 2013 212bet Muharrir Nizomov A . Alimqulov N tilllaxo’jayeva Z “Tabiiy geografik jarayonlar ” Toshkent 2015. 6. Alimqulov A., Nizomov A., Tillaxo’jaeva Z.,”Tabiiy geografik harakatlar” T., 2015., 112-bet. 7. Mirzaahmedov X.S., Soliev U.A., Geografiya jamiyatining axboroti T.,2015.,233 bet. 8. Jo’lieva A.H., Chinniquvov H., “Umumiy giologiya” T., 2010 9. Eshboltaeva I.I., Nurmatov O., Rasulov R., Xolmirzaev J., “FDU Ilmiy habarlari”. 10. Samiev U.A. O’zbekiston geografiya jamiyati axboroti Toshkent 2015-yil 233 bet 46 jild 11. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006-yil. 12. Vahobov, Abdunazarov “Umumuiy yer bilimi” Toshkent 2005-yil. 13. Z. Vahobov H, Abdunazarov O’, Zayniddinov A “Umumiy yer bilimi” Toshkent 2004 yil 256 bet. 14. Chinniqulov X, Jo’lieva A.X Umumiy giologiya .Toshkent 2010 423 bet 15. Rasulov R.Y. Nurmatov O, Holmirzaev J, Eshboltaeva I “FDU ilmiy habarlar”Farg’ona 2015 №3 107 bet. 16. Zaynutdinov A., Murtazaev B., Abdurahimov S. Noveyshaya tektonika i poetapnoe rizvitie territorii (Beldersayskaya zona otdыxa). O‘zbekiston Geografiya jamiyati axboroti. 41-jild. –T.: 2013. -B. 111-114.