Geografik tushunchalarni shakllantirish. O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Geografiya ta’limida tabiiy geografik tushunchalarni shakllantirish haqidagi ma’ruzada egallangan bilimlarni mustahkamlash. № Topshiriqlar Amaliy mashg‘ulot natijasi 1 Matn bilan tanishing. “Geografik bilim”, “geografik tushuncha”, “geografik ko‘nikma” va “geografik malaka” atamalarigi ta’rif bering yozma tavsif 2 Tabiiy geografiya kurslari bo‘yicha ixtiyoriy mavzuga dars ishlanmasi tayyorlang Dars ishlanma Maktab geografiyasi mazmuni bilimlar, tushuncha, sabab-oqibat aloqadorligi qonuniyatlari, nazariya, tasavvur va faktlar) ko‘nikmalar, malakalar, hamda dunyoqarash g‘oyalarini o‘z ichiga oladi. Bilim va ko‘nikmalar insonning tabiat va jamiyat hodisalari haqida hosil qilgan to‘g‘ri ma’lumotlardir. Bilim ijtimoiy mehnat va tafakkur maxsuli bo‘lib, mavjud olamning ob’ektiv, qonuniy aloqalarini til vositasi bilan ifoda qiladi. Bilim bilish bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, uning natijasi va tarkibiy qismidir. Ob’ekt va hodisalar haqidagi bilimlar nisbiy bo‘lib, u mutloq emas. U doimo rivojlanib, chuqurlashib boradi. Bilim, kundalik tajriba ilmiy kuzatish, nazariyalari orqali to‘planadi. Bilimlar ikki guruhga ajratiladi. 1.Nazariy bilimlar (ilmiy) 2.Empirik bilimlar Nazariy bilimlarga narsa va hodisalarning moxiyati va o‘ziga xos xususiyatlari, ichki aloqadorligi va munosabatlari kiradi. Ilmiy bi limlar umumlashgan bilimlar bo‘lib, o‘z ichiga nazariya qonun, qonuniyat, sabab-oqibat tushunchalarini oladi. Empirik bilimlar ob’ekt va hodisalarning tashki xususiyatlariga oid bilimlarni aks ettiradi, bularga tasavvur va faktlar kiradi. Maktab geografiyasining ilmiy darajasini oshishi munosabati bilan uning mazmunida empirik bilimlarga nisbatan nazariy bilimlar xajmi ko‘paymoqda. Inson voqelikni bilish jarayonida narsalarni bir-biri bilan qiyoslaydi, ularni taqqoslaydi, uxshashligi va farqlarini aniqlaydi; tahlil va sintez yo‘li bilan narsa va hodisalarning moxiyatini ochadi, fikran ularning belgilarini ajratadi, umumlashtiradi. Natijada vokelikdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tushuncha hosil bo‘ladi. Tushuncha deb narsa va hodisalarning umumiy va muhim belgilarini aks ettiruvchi fikrga aytiladi. Tushunchalar moxiyati jihatidan aniq va mavxum tushunchalarga ajratiladi. Bir butun narsaga aloqador tushuncha aniq tushuncha dyoyiladi. Masalan, Avstraliya, Antarktida, Ural, Briz, Passat va boshqalar. Moddiy borliqdagi narsalardan fikran ajratib olingan ba’zi xususiyat sifat, holatlarga, shuningdek narsalar o‘rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar abstrakt (Mavxum) tushuncha deb ataladi. Masalan: kenglik, uzunlik, balandlik, tog‘lik, ixtisoslik, bozor va boshqalar. Geografik tushunchalar qo‘llash jihatidan ikki turga bo‘linadi. 1.Umumiy tushunchalar 2.Yakka tushunchalar Umumiy tushunchalar bir jinsga oid bo‘lgan ko‘p narsa va hodisalarni gavdalantiradi. Umumiy tushunchalarga alohida narsa va hodisalar kirmasdan, balki bir xil nom bilan atalauvchi narsa va hodisalar kiradi. Masalan: daryo, iqlim, tabiat zonasi,iqtisodiyrayon va xakozo.Umumiy tushunchlar mazmuni ta’rif berish va ularga xos bo‘lgan belgilarni aniqlash jarayonida kelib chiqadi. Yakka tushunchalar, yakka ob’ekt va hodisa haqidagi geografik nom bilan ataluvchi tushunchadir. Masalan, Oltoy tog‘lari, Amudaryo, Pomir, Markaziy Osiyo hududi, Fransiya respublikasi, Afgoniston va xakozo. Yakka tushunchalar o‘ziga xos yigma tushunchalardan iborat bo‘ladi. Masalan: "Osiyo" yakka tushunchasi o‘z ichiga juda ko‘p yakka tushunchalarni oladi. "Osiyo tog‘lari","Osiyo iqlimi", "Osiyo daryolari", "Osiyo qo‘llari" va xakozo. Yakka tushunchalar mazmuni ularga geografik ta’rif berish orqali ochiladi. Geografik tushunchalarni shakllantirish uzoq vaqt va murakkab jarayonlarni talab qiladi. Tushunchalarni egallash uning negizida yangi tushunchalarni egallash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi va tushunchalar o‘rtasida to‘g‘ri aloqadorlik o‘rnatishni ta’minlaydi. Tushunchani egallash deganda: uning mazmunini, hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan tasavvurlarni egallash tushuniladi. Geografiya kursidagi har bir tushuncha o‘quvchilar ongida turlicha usullar, yo‘llar bilan shakllantiriladi. Bunga sabab har bir narsa, voqea, hodisa mazmunining turlichaligidir. Geografik tushunchalarni egallashning eng asosiy tomoni shundaki, ularga ta’rif bermay turib ularni egallab bo‘lmaydi. Bunda uning shakllantirish bosqichlariga e’tibor berish kerak. Geografik tushunchalar ta’lim jarayonida sekin - asta rivojlanadi. Darsda shu narsaga e’tibor berish kerakki, umumiy tushunchalarni shakllantirish yakka tushunchalarga tayanmasdan amalga oshmaydi. Masalan, O‘zbekiston iqlimi tushunchasini shu paytda yaxshi shakllantirish mumkinki, qachonki o‘quvchilarda iqlim va iqlim hosil qiluvchi omillar haqida bilimlar mavjud bo‘lsa. Quyida O‘rta Osiyo tabiati tushunchasini shakllantirish jarayonini misol tarkasida keltiramiz.Tahlil va mavxumiyatdan foydalanib, o‘quvchilar xayolan O‘rta Osiyoni qismlarga bo‘ladilar. O‘rta Osiyoning tog‘li qismi va ularning elementlarini (rel’efi,iqlimi) bilan tanishish o‘quvchilarni O‘rta Osiyoning tabiatiga xos belgilar aloqadoligini bilib olishga yordam beradi. O‘rta Osiyo tabiatining rel’efi, iqlimi, o‘simliklari va boshqa elementlarni boshqa hududlar bilan qiyoslash orqali ularning o‘ziga xos bo‘lgan belgilarni ajratadilar. O‘rta Osiyo va uning qismlari, tabiati elementlarini induktiv yo‘l bilan bilish orqali uning tabiatiga xos bo‘lgan umumiy xususiyatlarni ajratadilar. Keyinchalik esa deduktiv yo‘l bilan tabiat elementlari haqidagi umumiy tushunchalarga tayanib ular o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘liqlikni ajratadilar. O‘rta Osiyo tabiatini boshqa hududlar tabiati bilan taqqoslash orqali O‘rta Osiyo tabiiy kompleksi haqidagi tushunchani egallaydilar. Geografik ob’ektlarni ko‘rgazmali qurollarsiz va kartasiz o‘rganish ularga xos bo‘lgan belgilarni ajratishni birmuncha qiyinlashtiradi. Karta va ko‘rgazmali qurollar o‘rganilayotgan ob’ektga doir muhim belgilarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. Yakka tushunchalarni shakllantirish uchun o‘quvchilar xayolan shu ob’ektni karta bilan bog‘lay olishlari kerak. SHu tufayli ham karta yakka tushunchalarni shakllantiruvchi asosiy manba hisoblanadi. Faqat karta orqaligina istalgan geografik ob’ektning geografik o‘rniga xos bo‘lgan belgilarni ajratish va shu hududning ichki xususiyatlarini ajratish imkoniyatlari tugiladi. Taqqoslash geografik tushunchalarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. O‘quvchilar o‘zlariga tanish ob’ektlarni o‘rganilayotgan ob’ektlar bilan taqqoslash orqali ularga xos bo‘lgan belgi va xususiyatlarni bilib oladilar. Masalan, Amudaryo va Sirdaryoni taqqoslash da har ikkala daryoning shimolga okishini, uzunligi deyarli tengligini, ularning baland tog‘lardan boshlanishini, to‘yinishini hamda deyarli bir xil ekanligini aniqlaydilar. Ob’ektlar elementlarini oddiy qiyoslash orqali o‘qituvchi murakkabrok taqqoslashga o‘tadilar. Masalan: nima uchun ularning shimolga oqishi sabablarini, irmoqlarini, Amudaryo suvining nima sababdan Sirdaryoga nisbatan loyka ekanligini, rejimidagi farqi kabi ko‘plab xususiyatlarini ajratadilar. Tushuncha quyidagi hollarda o‘quvchilar tomonidan egallangan hisoblanadi. 1. O‘quvchi tushunchaga ta’rif bera olsa (agar u umumiy tushuncha bo‘lsa); 2. Tushuncha mazmuniga xos bo‘lgan belgilarni ajrata olsa va tushuncha belgilari o‘rtasidagi aloqadorlik va bog‘liqlikni farqlay olsa; 3. O‘rganilayotgan geografik ob’ekt yoki hodisa haqida o‘quvchi obrazli tasavvurga ega bo‘lsa; 4. O‘quv vazifalarini bajarishda tushunchani mustaqil qo‘llay olsa. Tushunchaning muvaffaqiyatli o‘zlashtirilishi uchun o‘quvchilar e’tiborini tushuncha belgilarini tahlil qilishga qaratish kerak.Ishning bunday tashkil qilinishi o‘quvchilarni ob’ekt va hodisalardagi eng muhim va ikkinchi darajali belgilarni ajratishlari ularni taqqoslash ga va guruhlashga o‘rgatadi. Bunda ekskursiyalar, joyda amaliy ishlar uyush-tirish katta rol o‘ynaydi. O‘quvchilarning umumiy tushunchalarini mustakkil qo‘llay olish uchun reproduktiv metod va ijodiy va muammoli topshiriqlarni (qisman izlanuvchan va tadqiqot metodlar) bajarishga o‘rgatish kerak. Geografik ko‘nikma va malakalarni shakllantirish metodikasi bilim egallash, ko‘nikma va malakani shakllantirish bilan chambarchas bog‘liq. O‘quv ishlari jarayonini bilish ko‘nikmalarini shakllantirish uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.Geografiya bo‘yicha ilg‘or o‘qituvchilar va metodistlar o‘quvchilar amaliy tayyorgarligiga katta e’tibor beradilar. Maktab geografiyasida shakllantiriladigan ko‘nikmalar mazmun jihatdan emas,balki bajarish murakkabligi bo‘yicha ham farq qiladi. Masalan dunyo tomonlarini aniqlash oddiy ko‘nikma bo‘lsa, topografik planni o‘qish va uni tuzish esa murakkab ko‘nikma hisoblanadi. Geografiya ta’limi metodikasi fani shakllantiriladigan ko‘nikma va malakalarning ta’lim tarbiyaviy ahamiyatini to‘laligicha ochib bergan va ularni o‘quvchilarga yetkazish metodlarini ham ishlab chiqqan desa bo‘ladi. Ko‘pchilik ko‘nikmalar fanlararo bo‘lishi mumkin. Faqat geografiya ta’limiga xos bo‘lgan amaliy ko‘nikma va malakalar ham mavjud. Bular joyda mo‘ljal ola bilish, joy planini tushirish, topografik plan va turli mazmundagi geografik kartalarni o‘qish, tabiatda va ishlab chiqarishda kuzatish, kuzatish materiallarini qayta ishlash, statistik va iqtisodiy raqamli materiallar bilan ishlash va boshqalar. bunga misol bo‘lishi mumkin. Ko‘nikmalarni shakllantirish uzoq mashakkatli mehnat talab qiladi. Ularni shakllantirish bir necha bosqichdan iborat bo‘lishi mumkin. Har bir geografik ko‘nikmani shakllantirish murakkab harakat tizimlarini talab qiladi. Odatda ko‘nikma va malakalar bir paytning o‘zida shakllantiriladi.Chunki amaliy topshiriqlarni bajarishda ularning ayrimlari ongli ravishda,ba’zilari bevosita,ammo ong nazorati ostida bajariladi. Masalan topografik planni o‘qish ko‘nikmasi o‘z ichiga yo‘nalishlarini aniqlash, masshtab yordamida plandagi masofalarni o‘lchash, topografik belgilarni o‘qish, joyda ob’ektlar o‘rtasidagi aloqadorlikni urnatish kabilarni oladi. Yuqoridagilar ichida topografik belgilarni ishlatishni bilishgina malaka darajasini ko‘rsatadi. Ob-havoni kuzatish ko‘nikmasi deganda termometr,barometr,flyuger bilan ishlashni bulutlar shakli va turlarini, oddiy ko‘zda aniqlay olishni, ob-havoning boshqa alomatlarini aniqlashga tushiniladi. SHular ichida faqat ob - havo haroratini aniqlash va barometr bilan ishlash mala-ka darajsigacha ko‘tarilish mumkin va boshqalar. Geografik ko‘nikma va malakalar ko‘p hollarda bilim sifatini belgilaydi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, agar o‘quvchilarda karta bilan ishlash ko‘nikmasi shakllantirilsa, ularning javoblari ham karta bilan bog‘langan bo‘ladi. Karta bilan ishlash ko‘nikmasini egallay olmagan o‘quvchilardagi bilim quruq, o‘qituvchi bayoni yoki kitobdan o‘qiganlarning takroridan iborat bo‘lib qoladi xolos. Geografik kartalarni o‘qiy olishga o‘rgatilgan o‘quvchilardagi harakat yaqqol ko‘zga tashlanib turadi. Aksariyat o‘quvchilar javoblarini kuzatish geografiya fani bo‘yicha olimpiadalarda ishtirok qilgan o‘quvchilarni bilimlarini tahlil qilish shuni ko‘rsatadiki, ular kartadan bilim manbai sifatidan foydalana oladilar, ularning bergan javoblari to‘liq bo‘lib, biron hududning tabiiy sharoiti va xo‘jaligini karta asosida atroflicha ochib bera oladilar. Boshqa o‘quvchilarda esa bu xislatlar zaif rivojlangan bo‘ladi yoki bo‘lmasligi ham mumkin. Ko‘nikma va malakalar o‘quvchilarni kelgusida amaliy hayotga tayyorlashda, ishlab chiqarishdan, tabiatdan turli xil ilmiy-ommabop adabiyotlardan, kartalardan bilimlarni mustaqil egallashda muhim ahamiyat kasb qiladi. O‘quvchilar tomonidan ko‘nikmalarning egallanishi boshqa ko‘nikmalarning oson o‘zlashtirilishini ta’minlaydi. Masalan: joyda ufq tomonlarini aniqlash ko‘nikmasi, kartada mo‘ljal olish ko‘nikmasini egallashga yordam beradi va boshqalar. O‘quvchilarning zarur ko‘nikma va malakalarga ega bo‘lishi ular dunyoqarashini shakllantirishga ham ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘quvchilar ko‘nikma va malakalarni amalda qo‘llash orqali geografik qonuniyatlarning ob’ektivligiga ishonch hosil qiladilar. Geografiya ta’limi metodikasida geografik ko‘nikma va malakalarni shakllantirish usullari to‘la ishlab chiqilmagan. Masalan, o‘quvchilarning u yoki bu mavzudagi qaysi harakati ko‘nikma darajasiga, qaysilarini malaka darajasiga ko‘tarish mumkin? O‘qituvchi o‘quvchilarga nisbatan qanday yakka tartibda yondashishi kerakligi masalalari geografiya ta’limida atroflicha o‘rganilmagan. Eng muhimi geografiya o‘qituvchisi ko‘nikma hosil qilishidagi harakat usullarini ko‘rsatibgina qolmasdan, balki o‘quvchilar uchun (ko‘nikma egallash uchun) zarur topshiriqlarni ishlab chiqishi ham kerak. Mashqlar jarayonida oddiy ko‘nikmalar sekin-asta malakaga aylanadi. Amaliy ko‘nikma va malakalar shakllantirishning metodik shart-sharoitlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Ba’zi ko‘nikma va malakalar oz vaqt va ko‘p kuch talab qilsa (gerbariylar yig‘ish, kompasdan, nivelirdan foydalanish va boshqalar), ba’zilari juda murakkab harakat usllarini va ko‘p vaqt talab qiladi. Masalan, geografik kartani o‘qish ko‘nikmasini hosil qilish, shakllantirish quyidagi murakkab jarayonlarni talab qiladi. Bular mo‘ljal olish, graduslar va kilometrlar hisobida aniqlash, punktlar, hududlar o‘rtasida fazoviy bog‘liqlikni qiyoslash, geografik koordinatalarni aniqlash, kartada ko‘rsatilgan ob’ektlar va hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibatlar aloqadorligini o‘rnatish, alohida ob’ektlar (daryo, ko‘l, suv ombori, botqoqlik)ni ta’riflash, ko‘rsatilgan hududni-mamlakat, tuman, shaharning tabiiy geografik va iqtisodiy geografik ta’rifini yozish va boshqalar. Geografik kartani o‘qish ko‘nikmasi sekin-asta rivojlantiriladi va u barcha sinflarda davom qiladi (boshlang‘ich sinfda ham). O‘quvchilar karta bilan ishlash jarayonida turli mazmundagi (umumgeografik, iqlim, tuproq, iqtisodiy) kartalarning shartli belgilari bilan ham tanishadilar va sekin-asta ko‘nikmalar hosil qiladilar. Ko‘nikma va malakalar shakllanishi ko‘pgina sabablarga: o‘quv jihozlari va vositalari, o‘quvchilarning shaxsiy xususiyatlariga ham bog‘liq. Lekin, bu erda o‘qituvchi asosiy siymo hisoblanadi. O‘qituvchi rahbarligining mazmuni shundan iboratki, ko‘nikma egallash jarayonida u o‘quvchilar harakatini tahlil qiladi, ushbu ko‘nikma va malakani egallash uchun qandaynazariy bilimlar zarurligini aniqlaydi. Ko‘nikmani shakllantirishdagi muhim omillardan yana biri nazariy materialni amalda qo‘llash vaqti va o‘rni hisoblanadi. Masalan, maxalliy kanal, daryo rejimi (oqim tezligi, eni, chuqurligi)ni o‘lchash. O‘zbekiston ichki suvlari mavzusini o‘rgangunga qadar amalga oshirilishi maqsadga muvofiq. Ammo atmosfera bosimini barometr yordamida o‘lchash ko‘nikmasini, mavzuni o‘rgangunga qadar singdirish, vaqtni bekor kyetkazish hisoblanadi. Chunki o‘quvchilar buni mexanik tarzda o‘zlashtirib, uning moxiyatiga tushunmasliklari ham mumkin. Ko‘nikma va malakalar shakllantirilishi mazmuniga ko‘ra uzoq va qisqa vaqt talab qilishini yuqorida ko‘rgan edik. Geografik koordinatalarni aniqlashni o‘rganishuzoq vaqt talab qiladigan jarayon bo‘lib, u asta-sekin o‘rgatilib murakkablashib boradi. Geografik nuqtalarni aniqlashda osondan-qiyinga boruvchi mashqlarni o‘quvchilar diqqatiga havola qilish kerak. Bunga dastlab o‘quvchilarni paralellar va meridianlarni topishga keyinchalik uzun-likni aniqlashga va uni kartadan ko‘rsata olishga, undan keyin esa koor-dinatalarni topishga o‘rgatiladi. Eng dastlabki mashqlar avval globusda keyin yarim sharlar kartasida bajarilishi kerak. O‘quvchilar kartada kursatgan ob’ektlarning bir-biriga nisbatan necha gradus shimolda yoki janubda joylashganligini mashqlar asosida bajaradilar. Geografik koordinatalar bo‘yicha mashqlarni muntazam bajarishi ko‘nikmasi sekin-asta malakaga aylanishi mumkin. Yuqori sinflarga kutarilgan sari ko‘nikma va malakalar shakllantirishi borasidagi mashqlar tizimi ham takomillashib boradi. Bunda albatta kuyi sinflarda egallangan ko‘nikma va malakalarga tayaniladi. Yuqori sinflarda iqtisodiy-geografik kartalarni o‘qish ko‘nikmasini shakllantirish birmuncha qiyin kechadi. Iqtisodiy kartalarni o‘qish usullari tabiiy geografik kartalarga bir-muncha o‘xshab ketadi. Ammo u o‘quvchidan iqtisodiy bilimlarni ham talab qiladi. Bu yerda reja asosida ta’rif berish yetakchi rolni o‘ynaydi. Masalan, sanoat va qishloq xo‘jalik tarmoqlariga tavsif berish rejasi, tarmoqlar, shaharlar, davlatlarga ta’rif berish rejalari bunga misol bo‘la oladi va boshqalar.