Geografiya darslarida ma’naviy, ekologik, iqtisodiy tarbiya O‘quv mashg‘ulotining maqsadi: Geografiya ta’limida tarbiya turlari - ilmiy dunyoqarash, ekologik, estetik, ahloq-odob, vatanparvarlik, mehnat, iqtisodiy tarbiya haqidagi ma’ruzada egallangan bilimlarni mustahkamlash. № Bajariladigan topshiriqlar Amaliy mashg‘ulot natijasi 1 1-ilova bilan tanishing, tarbiya jarayonining tamoyillarini sxemada tasvirlang. Sxema 2 2-ilova bilan tanishing. Geografiya ta’limida estetik, ahloq- odob, vatanparvarlik, mehnat tarbiyasini amalga oshirishda o‘qituvchi nimalarga e’tibor qaratishi lozim? Javobingizni izohlang. Yozma tavsif 3 Ekologik ta’lim - tarbiya tushunchasi, mazmuni, mohiyati maqsad va vazifalari, geografiya o‘qitishda ekologik ta’lim – tarbiya berishning ahamiyatini tushuntiring. Yozma tavsif 4 Mazkur darslarni o‘tish orqali o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarash, ekologik, estetik, ahloq-odob, vatanparvarlik, mehnat, iqtisodiy tarbiyani qanday shakllantirish mumkin. Javobingizni izohlang Yozma tavsif Uslubiy ko‘rsatmalar 1-ilova. Har bir ishning o‘ziga xos, ma’lum qonun-qoidalari bo‘lganidek, inson tarbiyasining ham o‘ziga xos bir qator muhim tamoyillari, qonun-qoidalari mavjud, ularga amal qilish tarbiya ishining samarali bo‘lishini tahminlaydi: Tarbiya jarayonining tamoyillari quyidagilar: · tarbiyaning bir maqsadga qaratilganligi; · tarbiyaning xayot va mehnat bilan bog‘lanishi (O‘zbekistonimizning mustaqilligi, gullab-yashnashi yo‘lida qilinayotgan fidoyi ishlar bilan bog‘lanishi); · shaxsni jamoada, jamoa orqali tarbiyalash; · tarbiyada shaxsni hurmat qilish va unga talabchanlik; · tarbiyaviy ishlarning izchilligi, muntazamligi hamda birligi; · tarbiyada shaxsning yoshi va o‘ziga xos xususiyatlarini xisobga olish kabilardir. 2-ilova. Geografik ma’lumotlar, yangi tushuncha va ifodalarni o‘rganish bilan o‘quvchilarning so‘z boyligi ortib boradi, geografik ob’ekt va hodisalarni tasvirlashga o‘rgana borib, ularning nutqi rivojlanadi. O‘quvchilar geografik nomlar Osiyo xalqlari haqida gapirilganda ular o‘rtasidagi hamkorlik, birodarlik, mehmondo‘stlik, muhtojlarga yordam berish, tarbiyachilarning izzatikromini joyiga qo‘yish kabi qadimiy an’analarni bolalar ongiga sindirish lozim. Bu an’analarning ko‘pchiligi axloq tarbiyasiga mos kelganligi uchun ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Maktab geografiyasi o‘quvchilarga estetik tarbiya berishda muhim ahamiyat kasb etadi. Geografiya ta’limi o‘quvchida tabiat manzarasiga va kishilar faoliyatiga chuqur his-tuyg‘ular bilan qarashga undaydi. Geografiya kurslarida tabiat manzaralari va unda sodir bo‘ladigan hodisalarni hamda inson faoliyatini o‘rganish bilan ularda estetik tuyg‘ular tarbiyalanadi. O‘quvchilarga estetik tarbiya berishda tabiatga ekskursiya uyushtirish, turistik yurishlar tashkil etish yaxshi yordam beradi. O‘quvchilar tabiat manzaralaridan bahramand bo‘ladilar, zavqlanadilar. Binobarin, tabiatdan bahramand bo‘lgan kishi uni muhofaza qilishga intiladi. Bulardan tashqari, badiiy adabiyotlardan, xususan, o‘zbek yozuvchilari asarlaridan foydalanish, parchalar o‘qib berish, rassomlarning manzarali suratlaridan foydalanish-estetik tarbiyaning ajoyib vositalaridan hisoblanadi. Darsda turli fotorasmlardan, rangli suratlardan, kinofilmlardan foydalanish ham mazkur tarbiya vositalaridan biridir. Geografiya ta’limi estetik did bilan berilishi lozim. Devoriy karta va suratlarning to‘g‘ri ilinishi, sinf doskasidagi tartibli chizma, chiroyli yozuv va saranjomlik bilan to‘ldirilgan kontur karta o‘quvchilarni saranjomlikka, didli bo‘lishga o‘rgatadi. Ekologik ta’lim-tarbiya haqida so‘z yuritar ekanmiz, avvalo “ta’lim” va “tarbiya” o‘zi nima – degan savolgan javob berishga harakat qilaylik. Garchand ta’lim so‘zini kuniga juda bo‘lmaganda bir marotaba tilga olsakda, lekin uning umume’tirof etilgan tushunchasiga o‘z e’tiborimizni doimo ham qaratmaymiz. Ta’lim – bilim berish, malaka va ko‘nikmalar hosil qilish jarayoni, kishini hayotga va mehnatga tayyorlashning asosiy vositasi, ya’ni tizimidir. Ekologiya tushunchasi jamiyat bilan tabiatning o‘zaro aloqadorligida turli darajada- falsafiy, ijtimoiy-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy bilimlarning yaxlit tizimini tashkil etadi. Uning asosiy vazifasi tabiatdagi o‘zaro aloqadorlik qonuniyatlarini ochib berishdan iboratdir. Ekologiyaning bosh masalasi esa tabiatda ro‘y beradigan voqea- hodisalarga inson faoliyati ta’siri oqibatlarini oldindan ko‘ra bilish va tabiatni muhofaza qilish bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarni hal etishdan iboratdir. Tabiat bilan jamiyatning o‘zaro aloqasini izchil tadqiq etish o‘quvchilarning atrof-olamning yaxlitligi, harakat-dinamikasi bo‘yicha dunyoqarashini boyitadi va mustahkamlaydi. O‘quvchilarning fuqarolik hamda vatanparvarlik tuyg‘ulari va e’tiqodlarini shakllantirishda ekologik ta’lim-tarbiyaning hissasi muhim ahamiyatga ega. Bugungi kunda jamiyat va tabiat o‘rtasidagi muvozanatning buzilishi tabiiy holatga putur yetkazmoqda. Bunga sabab kishilarda atrof-muhit muhofazasi haqidagi bilimlarining yetishmasligi hamda tabiatning kelajakdagi ekologik holatini ko‘ra bilmasliklaridir. O‘quvchilarda ekologik madaniyatni shakillantirish, tabiatni sevish, undan to‘g‘ri va ongli ravishda foydalana bilishga o‘rgatish ekologik ta’lim- tarbiyaning asosi bo‘lib, kishilarda tabiat oldida mas’uliyatni anglash malakasini hosil qiladi. Ekologik ta’lim va tarbiya, BMT, YUNESKO va YUNEPning diqqat markazidagi masaladir. Ekologik ta’lim-tarbiya jarayoni uzluksiz va uzviy aloqadorlikda bo‘lib, uzoq davom etuvchi ijtimoiy jarayondir. Uning uzluksizligi oila, maktabgacha tarbiya muassasalari, umumiy o‘rta ta’lim maktablari, maktabdan tashqari ta’lim, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari, oliy o‘quv yurtlari, kadrlar tayyorlash va malakasini oshirish institutlari, keng jamoatchilik tashkilotlari ishtirokida amalga oshirilsa, samarali natijaga erishiladi. Ekologik tarbiyaning maktab bosqichi o‘ta muhim davr hisoblanadi. Professor E. Turdiqulov o‘rta maktabda ekologik ta’lim–tarbiyani sinflarga qarab quyidagicha taqsimlashni taklif qiladi: 1) 1-3 sinflarda o‘quvchilarning maktabgacha ta’limda boshlagan ekologik tarbiya va bilimlari rivojlantiriladi. 2) 4-5 sinflarda tabiatshunoslik va umumiy tabiiy geografiya darslarida o‘quvchilarga ekologik ta’lim bilimlari beriladi. Bu davrda biologiya, geografiya, fizika, kimyo fanlarining keng elementar bilimlari o‘quvchilarga yetkaziladi. Shuni hisobga olib, tabiat bilan inson o‘rtasidagi munosabat qanday bo‘lishi, tabiiy boyliklardan foydalanish qoidalari haqida eng oddiy bilimlar va tarbiya tizimi ularga yetkazilishi lozim. 3) 6-sinf o‘quvchisining dunyoqarashi inson tomonidan tabiatga yetkazilayotgan ijobiy va salbiy ta’sirlarni o‘zicha mulohaza qila oladigan, ko‘z oldiga keltira oladigan, atrof-muhitda inson ta’sirida bo‘layotgan turli o‘zgarishlarni idrok qila oladigan darajaga etadi. Bu sinfda “Materiklar va okeanlar geografiyasi” kursi o‘qitilishi o‘quvchini dunyo miqiyosida fikr yuritishiga undaydi. 4) 7-9-sinflarda o‘quvchilar “O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi”, “O‘zbekiston tabiiy geografiyasi”, “O‘zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi” hamda “Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi” kurslarini o‘qiydilar. Binobarin, o‘quvchilarga ekologik ta’lim berish fanlararo bog‘lanish asosida rivojlantiriladi. Bunda asosiy maqsad o‘quvchilarni tabiiy boyliklardan foydalanganda, atrof-muhitga chiqarilayotgan turli chiqindilarning tarkibi, ularning yig‘ilish makonlari, keltirib chiqaradigan zararli oqibatlari, chiqindilarning kamroq ajralib chiqishini ta’minlash to‘g‘risida mulohaza yurita oladigan qilib tarbiyalashdan iborat.