Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish. Muammoli o’qitish metodlari. Muammoli o’qitish metodikasi ilg’or o’qitish metodlaridan hisoblanadi, chunki u o’quvchilarni o’ylashga izlanishga majbur qiladi, natijada ularning bilimlari chuqurlashadi va turli muammolarni qo’yish va yechish ko’nikmalari shakillanadi. Geografiya fanidagi muammolar va ulardan ta’lim jarayonida foydalanish. Geografiya fani tabiiy va iqtisodiy va ijtimoiy qismlardan iborat bo’lganligi uchun unda tabiat va jamiyatdagi barcha muammolar mujassamlashgan. Mazkur muammolar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy jarayonlar hamda ularni o’zaro ta’siri natijasida shakillanadi va rivojlanadi. Mazkur muammolardan ta’lim jarayonida foydalanishning eng muhim shartlaridan biri bo’lib ularni kelib chiqishiga ko’ra gruxlarga bo’lish muhim ahamiyatga ega. Ushbu muammolarni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: - tabiiy geografik muammolar; - ijtimoiy-iqtisodiy geografik muammolar; - geoekologik muammolar; - ta’limiy va tarbiyaviy muammolar; Tabiiy geografik muammolar insoniyat tarixi davomida jamiyatga ta’sir etgan asosiy muammolardan biri bo’lib kelgan va bo’lib qolmoqda. Bunday muammolarga quyidagilarni kiritishimiz mumkin: a) Yer qobig’ining xususiyati bilan bog’liq bo’lgan muammolar (zil-zila, vulqonlar, tiktonik harakatlar va x. k.) b) Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar (kuchli shamollar, sellar, yashin tushishi, do’l, sovuq urishi, qurg’oqchilik va x.k.) v) Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar (suv toshqini, botqoqlanish, va x.k.) g) Geografik muammolar, ya’ni tuproq, o’simlik va hayvanot dunyosi bilan bog’liq bo’lgan muammolar; d) Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar (okean satxini ko’tarilishi, tayfun, tsunami) va x.k. Yer qobig’ini xususiyatlari bilan bog’liq bo’lgan muammolarni (jarayonlarni) oldindan olib bo’lmaydi, faqat ularni sodir bo’lishini oldindan bilib tegishli chora tadbirlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, zil-zila yoki vulqonni sodir bo’lishini oldindan aytishni iloji bo’lsa mazkur hududlarda aholi olib chiqib ketiladi. O’qituvlarga ayniqsa zil-zila va vulqonlar sodir bo’lib turadigan hududlarda yashovchi o’quvchilarga tushuntirish katta amaliy va ilmiy hamda ta’limiy ahamiyatga ega. Tektonik harakatlar natijasida Yer yuzasining ma’lum bir joylarini asta sekin pasayishi va ko’tarilishini Nedirlandiya hududi misolida tushuntirish mumkin. Yer po’stini asta-sekin cho’qishi natijasida Nedirlandiya hududi dengiz satxidan pastda qolib ketmoqda. Natijada Nedirlandiya hududini suv bosish havfi tug’ilgan. Buni oldini olish uchun dengiz qirg’og’iga to’g’on qurilgan uning balandligi har yili ko’tarilib turiladidi. Atmosfera va iqlim bilan bog’liq bo’lgan muammolar insoniyatni qadimdan qiziqtirib keladi. Hozirgi vaqtda ayrim atmosfera xodisalarini sodir bo’lishini oldindan aytib beriladi va shunga mos ravishda chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Masalan, sel, sovuq urishi, qirg’oqchilik, bo’ronlar va x.k Yer usti suvlari bilan bog’liq bo’lgan muammolar ham hozirgi vaqtda oldindan aniqlanadi va tegishli chora tadbirlar ishlab chiqiladi. Bunday muammolarga (jarayonlarga) suv toshqinlari, botqoqlar xosil bo’lishi kiradi. Biogeografik muammolarga tuproq erroziyasi, o’simlik va hayvonot dunyosining o’zgarishi yoki kamayib ketishi kiradi. Ular asosan tabiiy sharoitni keskin o’zgarishi natijasida sodir bo’ladi. Dunyo okeani bilan bog’liq bo’lgan muammolar qirg’oq va orollarda joylashgan davlatlar uchun muhim muammolardan biri bo’lib qolmoqda. Yer shari iqlimini asta-sekin ilishi natijasida materik va tog’ muzliklari erib Dunyo okeani satxi ko’tarilmoqda, okeanlar tayfunlar va tsunami qirg’oqlarda va orollarda yashovchi xalqlarga katta zarar keltirmoqda. Masalan 2005 yil qishda Indoniziyada sodir bo’lgan tsunami natijasida minglab aholi va dam oluvchilar xalok bo’lishdi. Iqtisodiy geografik muammolar ham insonlarni asosiy muammolari qatoriga kiradi. Masalan, tabiiy resurslar va ulardan foydalanish;Aholishunoslik va demografik muammolar; ishlab chiqarishni joylashtirish va rivojlantirish muammolari; transpart va xaoqaro iqtisodiy munosabatlar muammolari. Geoeklogik muammolar tabiat va jamiyatni o’zaro ta’siri natijasida vujudga keladi va ularni quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: - tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari; - tabiatni muhofaza qilish muammolari; - tabiatni tiklash muammolari; Tabiatdan va tabiiy resurslardan oqilona foydalanish muammolari hozirgi davrda barcha fanlar oldida turgan umum insoniy muammo bo’lib hisoblanadi. Tabiatdan noto’g’ri foydalanish oqibatida katta maydonlarda tuproqlar sho’rlanib ketgan, shamol va suv erroziyasi oqibatida tuproqni sifati pasayib ketgan, yaylovlardan intensiv foydalanishi oqibatida ularni maxsuldorligi kamayib ketgan, o’simlik resurslaridan noto’g’ri foydalanish oqibatida o’rmonlar maydoni qisqarib ketgan, ovchilikni rivojlanishi bilan insoniyat tarixida ko’p hayvonlar butunlay qirilib ketgan yoki butunlay yo’qolish arafasida. Shu munosabat bilan tabiatni va tabiiy resurslarni muxofaza qilish maqsadida butun jahonda qo’riqxonalar, milliy bog’lar, beosfera qo’riqxonalari, buyurtmaxonalar tashkil qilingan. Jahon va alohida Davlatlar qizil kitoblari nashr qilingan va qilinmoqda. Hozirgi paytda inson tomonidan buzilgan tabiat komplekslarini tiklash bo’yicha juda katta ishlar amalga oshirilmoqda. Sanoat ishlab chiqarish natijasida hosil bo’lgan texnogen landshaftlar bog’larga, o’rmonlarga, ekinzorlarga va dam olish maskanlariga aylantirilmoqda. Geografiya ta’limining asosiy vazifalaridan biri muammoli dars texnologiyalarini ishlab chiqish jarayonida yuqoridagi muammolardan keng foydalanish va ularni o’quvchilar ongiga chuqurroq singdirishdan iborat. Muammoli ta’lim texnologiyasini ishlab chiqishda O’zbekiston va O’rta Osiyodagi muammolardan foydalansa katta samara beradi. Masalan, Orol muammosi, Sibir daryolarini O’rta Osiyoga burish muammosi, Qishloq xo’jaligini keng rivojlanishi va tuproqlarni sho’rlanishi muammosi va x.k. Muammoli bayon metodi O’qituvchi tomonidan muammoni quyilishi va uni yechish yo’llarini asoslashga muammoli bayon metodi deb ataladi. Mazkur metod yordamida o’qituvchilar tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va geoekologik muammolarni yechish yo’llari va ularni asoslash usullari haqida ko’nikmalarga ega bo’lishadi. Mazkur metodni qo’llanganda qo’yidagilarga e’tibor beriladi: - o’qituvchi muammosini o’rtaga tashlaydi va uni yechish namunasini ko’rsatib beradi, ya’ni mazkur muammoni dars mavzusi bayoni davomida o’zi yechib beradi; - o’quvchilar o’qituvchini mazkur muammoni yechish bosqichlarini nazorat qilib kuzatib turishda va dars davomida geografik muammolarni yechish ko’nikmalariga ega bo’lishadi. Ma’lum bir muammoni yechish davomida o’qituvchi uni yechish yo’llari ko’rsatib beradi, muammoni yechish davomida fikrlar qarama-qarshiligini vujudga kelishi fikrlarni rivojlanish xususiyatlariga o’quvchilar fikrlarni jalb qiladi. Muammoni yechilishini bayoni davomida o’qituvchi ilmiy bilish va ilmiy fikrlash na’munasini ko’rsatadi. O’quvchilar esa muammoni yechilish bosqichlarini, uni ilmiy asoslanganlik darajasini, fikrlarni rivojlanishini kuzatib va nazorat qilib turishdi. Tabiiy geografiya darslarda quyidagi muamolarni o’rtaga tashlab uni yechish na’munasini ko’rsatishi mumkin: - Orol va Orol atrofi muammosi, bundan o’qituvchi Orol dengizini qurishi sabablarini va uni oqibatlarini hamda Orol muammosini yechish yo’llarini ilmiy asoslab berishi lozim; - Atmosferani ifloslanish va u bilan bog’liq ravishda Yer yuzasida o’rtacha haroratni muntazam ortib borishi va uning oqibatlarini ochib berishi lozim; - O’rmonlarni kesilishi va u bilan bog’liq ravishda tabiiy sharoitni o’zgarishini asoslab berishi lozim - O’zbekiston relyefini o’tganda o’qituvchi qo’yidagi muammolarni o’rtaga tashlab uni yechib berish na’munasini ko’rsatish mumkin. «O’zbekiston relyefi ichki va tashqi kuchlarning o’zaro ta’siri xosilasidir». Bunda ichki va tashqi kuchlarning o’zaro ta’sirida qanday relyef shakillari hosil bo’lishini va tashqi kuchlar ta’sirida ular qanday o’zgarishi dars bayonida ochib beriladi; - O’zbekiston tabiat mintaqalari mavzuni o’tishda qo’yidagi muammoni o’rtaga tashlab uni yechish yo’llarini ko’rsatib berish mumkin «O’zbekiston tabiiy sharoiti g’arbdan sharqqa tomon mutloq balandlikni ortishi va iqlimni o’zgarishi tufayli almashinadi. Bunda o’quvchilar e’tiborini balandlik ortgan sari iqlimni sovushi va natijada O’zbekistonda cho’l, adir, tog’ va baland tog’ mintaqalari vujudga kelganligi asoslab beriladi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida tabiiy resurslar, aholii geografiyasi ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish transporti va xalqaro iqtisodiy aloqalar, iqtisodiy rayonlarning vujudga kelishi, mehnatni geografik taqsimoti mavzulari bo’yicha muammoli darslarni tashkil qilish mumkin, iqdisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi muammolarni o’rganish mumkin: «Har qanday davlaning qudrati uning rivojlanish darajasi va tabiiy boyliklariga bog’liq» Davlat yuqori darajada rivojlangan bo’lsa va tabiiy boyliklari yetarli bo’lsa u davlatning qudrati yuqori bo’ladi masalan, Rossiya, Xitoy, AQSH, Buyuk Britaniya va x.k. Davlatlar yuqori darajada rivojlangan bo’lsa ammo tabiiy resurslari kam bo’lib aqliy (insoniy) resurslari yuqori darajada bo’lsa ham qudratli bo’lishi mumkin, masalan Yaponiya; -ishlab chiqarish kuchlarini joylanishini tabiiy sharoit va tabiiy resurslar, hamda ishchi kuchlariga bog’liq; - aholi ko’chib yurishini iqtisodiy va siyosiy sharoitga bog’liq ekanligi; -aholini ko’chib yurishini iqtisodiy va siyosiy sharoitga bog’liq ekanligi; - aholini ko’payishi va urbanizatsiya darajasini davlatni rivojlantirish darajasiga bog’liq ekanligi; -sanoatni rivojlanish darajasi ilmiy texnik inqilob natijalaridan foydalanish darajasiga bog’liq ekanligi; -har qanday davlatni rivojlantirish uning xalqaro ixtisoslashgan sohasini rivojlantirishga bog’liqligi va x. k. Geografiya darslarida deyarli har qanday mavzuni o’tishda geoekologik muammolarga duch kelinadi. Shuning uchun geografiya fani o’quvchilarga va keng xalq ommasiga ekologik ta’lim va tarbiya beradigan asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Geoekologiya bo’yicha muammolarni shakillantirib ularni yechish namunasini ko’rsatish mumkin: - Orol dengizi butunlay qurib qolsa orol atrofida qanday geografik o’zgarishlar sodir bo’ladi. Mazkur muammolarni yechishda o’qituvchi avval uning tabiiy geografik oqibatlarini so’ngra iqtisodiy geografik oqibatlarini, pirovardida esa geoekologik oqibatlarni ochib berishi darkor. Shundan so’ng Orol dengizini qurishini oldini olish chora-tadbirlarini asoslab berish lozim; -«Sanoat korxonalarini notug’ri joylashtirish va uning geoekologik oqibatlari». Mazkur muammolarga misol qilib Tojikistondagi Alyuminiy zavodini keltirish mumkin. Mazkur zavodni qurilishi va faoliyati oqibatida janubiy O’zbekistonda sodir bo’lgan noxush ekologik jarayonlarning sabablari ochib berilishi lozim; -Sobiq ittifoq davrida O’zbekistonda paxta yakka xokimligini rivojlanishi va uning ekologik oqibatlarini o’qituvchi muammoli bayon sifatida ochib bermog’i lozim; -iqlimni o’zgarishi va uni tabiiy sharoitga ta’siri ham muammoli bayon jarayonida ochib berilishi mumkin. Reproduktiv va izlanuvchan metod Reproduktiv metod Ma’lum bir tanish sharoitda yoki ma’lum bir namuna asosida o’quvchilar bilimi va ko’nikmalarini qo’llashga o’rgatadigan metodga reproduktiv metod deb ataladi. Uning asosiy maqsadi o’quvchilarni mustaqil fikrlashga va mustaqil ishlarni bajarishga o’rgatishdir. Mazkur metodni qo’llaganda o’qituvchi bir qolipdagi savollarni ketma - ketlikda tuzishi va unga o’quvchilar javob berishlari lozim. Mazkur metod bilan tabiiy geografiya iqtisodiy geografiya kurslarida bajariladigan ma’lum bir hududni yoki ishlab chiqarish komplekslarini tavsifini tuzish vazifalari kiradi. Masalan, Farg’ona vodiysiga quyidagi qolipda tabiiy geografik tarif berish mumkin: a) geografik joylanishi; b) geologik tuzilishi; v) relyefi; g) foydali qazilmalari; d) iqlimi; e) ichki suvlari; yo) tuproqlari; j) o’simligi; i) hayvonot dunyosi; k) tabiiy geografik birliklari. Iqtisodiy geografik tavsif tuzilishida ham qo’yidagi qolipdan foydalanish mumkin: a) iqtisodiy geografik joylanishi; b) ma’lum birliklari yoki siyosiy haritasi; v) tabiiy resurslari; g)aholisi va mehnat resurslari; d) xo’jaligining tarkibiy tuzilishi; e) sanoati; yo) qishloq xo’jaligi; j) transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari. Bundan tashqavri har bir tabiiy geografik yoki iqtisodiy geografik komponentlarni o’rganish bo’yicha ham bir qolipdagi savollar tuzish mumkin. masalan, iqlimni o’rganishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: a) iqlim hosil qiluvchi omillar; b) qishoz va iqlimi; v) yog’inlar; g) shamollar; d) fasllar; y) iqlim mintaqalari. Iqtisodiy va ijtimoiy geografik tasvirni asosiy tarkibiy qisimlaridan bo’lgan tabiiy resurslarni o’rganishda quyidagi savollardan foydalanish mumkin: a) Yer resurslari; b) iqlim resurslari; v) suv resurslari; g) tuproq resurslari; d) o’simlik resurslari; e) miniral resurslari; k) rekratsiya resurslari. Bu yerda tabiiy resurslarni alohida tarkibiy qismlarini o’rganish uchun bir qolipdagi savollar tuzish mumkin. Masalan, miniral resurslarini o’rganishda quyidagi savollar tuzish mumkin: a) yoqilg’i energetika resurslari; b) metali foydali qazilmalar; v) nometall foydali qazilmalar; va x.k. Mazkur metod bilan ishlaganda o’quvchilardan bilish va ko’nikmalarni ma’lum bir qolipda qo’llash talab etiladi. Qisman izlanuvchan metodning asosiy maksadi o’quvchilarda ijodiy ko’nikmalarni hosil qilishdir. O’quvchilarni ijodiy ishga qiziqtirish va o’rgatish muammoli yoki ijodiy vazifalarni ishlab chiqish va ularni dars jarayonida o’quvchilar tomonidan yechishi orqali amalga oshiriladi. Mazkur vazifalarni yechish usullari o’quvchilarga oldindan ma’lum qilinmog’i lozim. Mazkur metodni qo’llaganda o’qituvchining faoliyati quyidagilardan iborat bo’ladi; -o’qituvchi vazifani ishlab chiqadi va uni o’quvchilarga e’lon qiladi; -so’ngra o’qituvchi vazifani alohida qismlarga bo’lib yuboradi yoki alohida savollar tuziladi; O’quvchilar mazkur vazifani yechish davomida kuyidagi faoliyatni amalga oshiradi; -vazifani to’la va har tomonlama tushunishi lozim; -bir ketin ma’lum bir qismlarga bo’lngan vazifani yechishadi. Bunda ular qisman izlanuvchanlikni amalga oshiradi. Izlanuvchanlik ishlari o’qituvchi rahbarligida va uni boshqarishda amalga oshiriladi. O’qituvchi materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursida. Shimoliy Amerikaning tabiat zonalari mavzusida o’quvchilarga quyidagi savollar berish mumkin: “Qadimgi muzliklar Shimoliy Amerika tuproqlariga qanday ta’sir qilganini tushuntirib bering”. O’quvchilar maskur savollarga birdaniga javob bera olishmaydi, shuning uchun o’qituvchi uni ayrim qismlarga quyidagicha bo’lib chiqadi: - muzlar Shimoliy Amerika materigida qanday ishlarni amalga oshirgan?; - Shimoliy Amerika qaysi qismida tuproqlar yosh, shimoldami yoki janubdami?; - qanday tuproqning qalinligi katta bo’ladi, qadimgilarnimi yoki yoshrog’ni?; - nima sababdan Kanada to’plam Orolidagi tuproqlar yupqa va toshli? Mazkur savollarga o’quvchilar javob berib bo’lishgandan so’ng o’qituvchi dastlab bergan savolini qaytaradi «Qadimgi muzliklar Shimoliy Amerika tuproqlariga qanday ta’sir etgan» o’quvchilar endi mazkur savolga to’liq javob berishadi. Mazkur metodni qo’llaganda evristik suhbatdan foydalanish katta samara beradi. Izlanuvchan metod. O’quvchilarni ijodiy faoliyatga o’rgatadigan metod izlanuvchan metod deb ataladi. Qisman izlanuvchan metod yordamida o’quvchilar o’qituvchi yordamida qisman ijodiy ish olib borish ko’nikmasiga ega bo’lishdi. Izlanuvchan metodda esa o’quvchilar mustaqil ravishda izlanish olib borishadi. Bunday ishlarni amaliy geografiya kurslarida, o’lkashunoslik bo’yicha olib boriladigan ishlarda qo’llaniladi. Mazkur vazifalar umum ta’lim maktablarida asosan o’quv sayoxatlarida hamda mustaqil ishlarni bajarish davomida bajariladi. Masalan, o’quv sayoxatiga chiqilganda hududni o’simliklarini o’rganish, hududni xo’jaligini o’rganish va x.k. Mustaqil ishlar bajarish davomida quyidagi muammolarni yechish mumkin Orol muammosini hal qilish yo’llari; Toshkentdan Farg’ona vodiysiga temir yo’l o’tkazish yo’nalishini aniqlash; O’zbekistonda suvni tejash usullarini asoslash; O’zbekistonda shakar ishlab chiqarishni asoslab berish; O’zbekistonda mashinasoslikni rivojlantirish muammolarini hal qilish yo’llari va x.k. Muammoli vazifalarni yechishda faqat tabiat va jamiyat to’g’risida yangi bilimlarnigina topib qolmasdan mazkur muammoni yechishning yangi samarali yo’llarni ham qidirish lozim. Bu esa o’quvchilarni ijodiy tafakkurini rivojlantirishga, yangi metodlarni o’rganishga va ularda ijodiy faoliyatni ko’nikmalarni shakillantirishga yordam beradi. Izlanuvchan metodni qo’llaganda o’qituvchining vazifasi muammoli vazifani ishlab chiqish va ularni o’quvchilar oldiga qo’yishdan iborat. O’quvchilarni vazifasi esa mazkur muammoni qabul qilish, o’ylab ko’rish va yechishdan iborat. Demak reproduktiv, qisman izlanuvchan va izlanuvchanlik metodlari bevosita mustaqil mashg’ulotlar jarayonida bajariladi. Mustaqil mashg’ulotlar odatda o’quvchilarni topshirig’iga binoan o’qituvchini ishtirokisiz amalga oshiriladi. Mustaqil ishlarning asosiy belgilari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: og’zaki javob; yozma ish; chizma ishlari; kartografik ishlar va x.k. Mustaqil ishlar uchun vazifalar ikki turga bo’linadi: bir qolipdagi: muammoli yoki ijodiy. Bir qolipdagi vazifalar reproduktiv metodga kiradi. Bunda o’quvchilardan o’xshash o’quv jarayonida bir qolipdagi savollarga javob berish talab etiladi. Iqtisodiy yoki muammoli vazifalarni yechish qisman izlanuvchan va izlanuvchan metodlar yordamida amalga oshiriladi. Mazkur metodlar o’quvchilardan bilim va ko’nikmalarni yangi o’quv sharoitida qo’llashni va mustaqil fikrlashni talab etadi. Bir qolipdagi vazifalar yangi bilimlarni olishga va ilgari olgan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlashga imkon beradi. O’qitish metodlarini tanlash va o’quvchilarni bilish faoliyatini va o’qish jarayonini samaradorligini baholash bilimlarni o’zlashtirish darajalari orqali amalga oshiriladi. Geografiya o’qitish metodidagi o’zlashtirish darajalari jadvalda keltirilgan. O’zlashtirish darajasi O’zlashtirish darajasini ko’rsatgichlari O’qitish metodlari I-daraja O’quvchi tayyor ma’lumotlarni o’zlashtirada va aytib beradi Tushuntirish - ko’rgazmali II-daraja O’qituvchi tanish o’quv sharoitida o’z bilmi va ko’nikmasini namuna asosida qo’llaydi Reproduktiv III-daraja O’quvchilar yangi o’quv sharoitida o’z bilim va ko’nikmalarini ijodiy qo’llashadi Qisman izlanuvchan va izlanuvchan (tadqiqot) Mazkur darajalar va ularga mos keluvchi metodlarni o’qitishni barcha bosqichlarida ajratish lozim: yangi mavzuni o’rganishda, takrorlashda, umumlashtirishda va bilimlarni mustahkamlashda. O’qitish jarayonini har bir bosqichida unga mos keluvchi metodlar tanlansa o’qitish yaxshi samara beradi. Eng qisqa yo’l magistralini tuzing. Uni amalga oshirish uchun hozirgi davrda qanday siyosiy va iqtisodiy omillar to’sqinlik qilmoqda. Nima uchun qo’ng’ir ko’mirni uzoqqa olib borish samara bermaydi, shuning uchun IESlar ko’mir koniga yaqin quriladi? Nima uchun oxirgi davrlarda metallurgiya zavodlari dengiz qirg’oqlariga yaqin qurilmoqda? Bunday vazifalarni quyilishi iqtisodiy geografiya fanidagi ilmiy muammolarga asolanadi (xo’jalikning hududdiy tarkibi va uni aniqlaydigan omiilar, ichki va tashqi omillarni ishlab chiqarish kuchlarini joylanishiga ta’siri va x.k). Turon bosqichlardan iborat bo’lgan muammolarni yechishga o’quvchilarni jalb qilish katta ahamiyatga ega. Mazkur bosqichlar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin. 1. Ma’lumotlarni yig’ish (haritalar, adabiyotlar, statistik ma’lumotlar va o’lkashunoslik ishlarida yig’ilgan ma’lumotlar asosida); yig’ilgan ma’lumotlarni tartibga solish (haritalar, diagrammalar, chizmalar, jadvallar tuzish); yig’ilgan ma’lumotlarni tartibga solish (haritalar, diagrammalar, chizmalar, jadvallar tuzish); tahlil qilish; umumlashtirish va xulosa ishlab chiqish. 2. Sharqiy Yevropa platformasida joylashgan Rossiya tekisligini relefi shakillanib bo’lgan deyish mumkinmi? 3. Afrika platformasida joylashgan cho’llarning relyefni shakillanib bo’lgan deb hisoblan mumkinmi? 4. Agar Qozog’iston pasi tog’lar ko’tarilib, uning balandligi 5-6 ming metrga yetsa O’zbekistonda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin? 5. Sibir daryolarini bir qismini O’rta Osiyo tomon oqizilsa Sibir tabiiy sharoitida qanday o’zgarishlar sodir bo’ladi? Mazkur muammolar geografik qobiqning bir butunligini ifodalaydi va geografik qobiqning bir qismini o’zgarishi boshqa qismini ham o’zgarishiga olib kelishini asoslab beradi. Iqtisodiy geografiya. 1. Toshkentda Farg’ona vodiysiga quriladigan temir yo’l magistralini loyixasini tuzing. Bunda qanday tabiiy va iqtisodiy omillar mavjudligi va ularni qanday hisobga olishni asoslab berish. 2.O’zbekiston dunyo okeaniga chiqadigan. Masalan, gidrosfera mavzusini o’tmasdan avval o’quvchilarga tog’ va materik muzliklari haqida muammoli vaziyatlarni qo’yib bo’lmaydi, yoki bo’lmasa atmosfera mavzusini o’tmasdan turib shamollar haqida muammoli vaziyatni tashkil qilib bo’lmaydi. Ijodiy fikrlarning birinchi bosqichi bo’lib muammoni aniqlash va uni shakllantirishdir. Muammoni ifoda qilishni shakillari bo’lib muammoli savol, muammoli masala, muammoli vazifa hisoblanadi. Muammoli o’qitishning asosiy belgisi bo’lib muammoni yechish orqali o’qitishdir. Har bir geografiya kursi bo’yicha muammoli vazifalar tizimi ishlab chiqilmog’i lozim. Ular didaktik maksadlarga ko’ra quyidagi guruhlarga bo’linishi mumkin: yangi mavzuni o’rganish; bilimlarni nazorat qilish; olingan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash. Geografiya pridmetlarining barchasi bo’yicha muammoli vazifalar tizimini tuzish mumkin. Masalan, yonbag’irlardagi o’rmonlar kesilsa tabiatda qanday o’zgarishlar sodir bo’lishi mumkin? Muammoli o’qitish metodi Muammoli o’qitish metodi deb o’quvchilarni o’qituvchi tomonidan ular uchun yangi bo’lgan geografik muammolarni yechishga jalb etishga aytiladi. Muammoli metodlar bayon, qisman izlanuvchan va izlanuvchan metodlar hamda o’zlashtirish darajalari bilan tanishgandan so’ng zamonaviy o’qitish tizimining tarkibiy qismlaridan bo’lgan muammoli o’qitish metodiga o’tishi mumkin. Muammoli o’qitishning asosiy shartlaridan biri muammoli faziyatni tashkil qilish hisoblanadi. Muammoli vaziyat deganda yechilmishi o’quvchilar uchun qiyin tuyilgan va uni yechish uchun yangi izlanish va yondashishlarni talab qiladigan muammoga aytiladi. Muammoli vaziyatni vujudga kelishi o’quvchilar uchun qiyin tushuniladigan holat bilan bog’liq bo’ladi. Agar mazkur vaziyatni tahlili davomida o’quvchilar uning moxiyatini tushunib yetishga va uni yechish yo’llarini topmasa muammoli vaziyat muammoga aylanadi agar vujudga kelgan muammoli vaziyatini yechishga o’quvchilarning bilim va ko’nikmalari yetishmasa unda muammoli vaziyat yechilmaydi va muammoli dars emas muammoli bayon shaklida o’qituvchini o’zi yechib beradi. Hozirgi davrda o’quvchilarni mustaqil ishlariga katta e’tibor berilmoqda ammo shunga qaramasdan muammoli o’qitishga ancha sust darajada e’tibor berilmoqda. O’qitish jarayonida ijodiy metodlarni va muammoli o’qitishni qo’llash geografiya o’qituvchilarining asosiy metodi bo’lib qolishi lozim. 10-ma’ruza: O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlari. O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlarini kartografik metod hamda kuzatish va tajriba metodlariga ajratamiz. Kartografik metod Kartalar geografiya ta’limida asosiy o’qitish vositalari bo’lib xisoblanadi. Geografik kartalardan o’qitishning barcha shakillarida foydalanish mumkin; dars berishda, amaliy ishlarda, mustaqil ishlarda, bilimlarni baholashda va x.k. Asosiy kartografik tushunchalar Geografik haritalarda turli - tuman voqea va hodisalar tasvirlangani uchun, ular juda xilma-xil bo’ladi. Haritashunoslikda quyidagi tushunchalar uchraydi: Plan - joyning yirik masshtabda (5000va undan kattaroq) tuzilgan chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo’lmagan kichik-kichik joylar tasvirlanadi. Harita- Yer yuzasini kichraytirilib va umumlashtirilib shartli belgilar bilan tekislikka tushurilgan tasviridir. Ular tabiiy va iqtisodiy- ijtimoiy voqea va xodisalar tasvirlanadi. Aerofotosurat- samolyot yoki uchar asboblar yordamida olingag Yer yuzasini yoki uning bir qismining tasviridir. Ular orqali joyning tuzulishi, relyefi, o’simlik qoplami, yo’llari, qishloqlar, jihozlar va korxonalarning joylanishi aniqlanadi. Kosmosurat - Yerning va boshqa sayyoralarning kosmik kemalari yordamida olingan tasvirdir. Ular fanning va halq ho’jaligining turli sohalarda keng qo’llaniladi. Har bir plan, harita va kosmo va aerosurat ma’lum bir masshtabda tuzuladi. Masshtab- bu haritadagi chiziqning uzunligini Yer yuzasidagi shu chiziqqa mos keladigan haqiqiy uzunlikka nisbatdir. U haritadagi tasvir necha marta kichraytirilganini ko’rsatadi. Masalan, haritada daryoning uzunligi 1sm , haqiqiy uzunligi 10 km, yoki 1 000000 sm. Demak haritaning masshtabi 1: 1 000000 . Masshtablar sonli, chiziqli va so’zli bo’ladi. Sonli masshtab kasrdan iborat, uning surati 1- ga teng, maxraji esa haritada tasvir necha marta kichraytirilganni ko’rsatadigan son bo’ladi. Masalan, 1: 1 000 yoki bu tasvirni ming marta kichraytirilganligini ko’rsatadi. Chiziqli masshtab - bu teng bo’laklarga bo’lingan to’g’ri chiziqdir. Har bir bo’lak qancha masofaga tengligi uning ustiga yozib qo’yiladi. So’zli masshtab haritadagi 1sm masofa haqiqatda qanchaga tengligini ko’rsatadi. Masalan 1sm 10km ga teng. Andozalarlar (proektsiyalar) - bu Yer yuzasining haritada tasvirlash usulidir. Yer dumaloq bo’lganligi tufayli uni tekislikda tasvirlanayotganda ma’lum bir xatoliklarga yo’l qo’yiladi. Bunday xotaliklarga asosan maydonni, uzunlikni va burchaklarni tasvirlayotganda yo’l qo’yiladi. Shuning uchun turli hil (teng burchakli, teng maydonli, teng masofali va aralash andozalar) qo’llaniladi. Shartli belgilar - voqea va hodisalarning ma’lum bir belgilar yordamida haritada tasvirlanishidir. Masshtabli shartli belgilar yordamida voqea va hodisalar haqiqiy o’lchamlari bilan tasvirlanadi. Masshtabziz shartli belgilar bilan, haritalarning masshtabida ko’rsatib bo’lmaydigan voqea va hodisalar tasvirlanadi (TETS, qon, aholi yashaydigan joylar). Chiziqli shartli belgilar bilan daryo oqimining yo’nalishi, o’rmondagi daraxtlarning turlari ko’rsatiladi. Bundan tashqari yozuvli, harfli, sonli shartli belgilar ham bo’ladi. Haritada voqea va hodisalar quydagi usullar bilan tasvirlanadi: - belgilar usuli - masshtabda tasvirlab bo’lmaydigan narsalar, voqea va hodisalar tasvirlanadi; - chiziqli usuli - asosan uzunlik bo’yicha joylashgan daryo, yo’l va chegaralar tasvirlanadi: - rang berish usuli - voqea va hodisalarni maydon bo’yicha tarqalishini tasvirlashda qo’llanadi (o’simlik, tuproq, iqlim haritalar); - teng qiymatli chiziqlar usuli - bir xil qiymatga ega bo’lgan voqea va hodisalar tasvirlanadi (harorat, balandlik, aholi zichligi): - bog’langan diagrammalar usuli - ma’lum bir joydagi meterologik stantsiyada haroratni mavsumiy o’zgarishini, yog’in va shamollarni taqsimlanishini tasvirlashda qo’llaniladi; - chegara usuli - bir xil voqea va hodisalarni tasvirlashda qo’llanadi, foydali qazilmalar hayvonlar va qishloq xo’jaligi haritalari. - nuqta usuli - narsalarni, voqea va hodisalarni tarqoq holda miqdorini beradi. Masalan bitta nuqta 200 bosh sigir; - harakat belgilari usuli - voqea va hodisalarni harakat yo’nalishini ko’rsatadi ( daryo oqimi, shamol va oqim yo’nalishi, yuk tashish yo’llari). Haritalar masshtabiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: - planlar, masshtab 1:5000 va undan katta; - yirik masshtabli haritalar 1: 1 0000 dan 1:200000 cha; - o’rta masshtabli haritalar 1: 200000 dan 1:1000000 cha; - mayda masshtabli haritalar 1: 1000000 dan kichik Haritalar ularda tasvirlanadigan maydonning ko’lamiga qarab quyidagi turlarga bo’linadi: - yulduzlar haritasi; - sayyoralar va Yer haritasi; - yarim sharlar haritasi; - quruqlik va okeanlar haritalari; - tabiiy geografik o’lkalar haritalari; - mamlakatlar haritalari; - ma’muriy birliklar haritalari; - maxsus hududlar haritalari (qo’riqxona, sayohatbon joylar); - shaharlar va aholi punktlari haritalari ; - shahar va viloyat tumanlari haritalari; Mazmuniga ko’ra haritalar.- umumgeografik va mavzuli haritalarga bo’linadi. Umumgeografik haritalar o’z navbatida yana a) topografik ( 1: 100000 va undan katta); b) umumtopografik (1: 200000 dan 1: 1000000 cha) v) umumtasavvur (tavsif) haritalarga bo’linadi (masshtabi 1:1000000 kichik). Mavzuli haritalar tabiiy va iqtisodiy (iqlim, tuproq, o’simlik, qishloq xo’jalik, sa’noat va x. k.) haritalarga bo’linadi: Vazifasiga ko’ra haritalar quyidagi turlarga bo’linadi: a) ilmiy haritalar; b) madaniy va tashviqot haritalari; v) texnik haritalar (kosmik, havo, dengiz, yo’l va muxandislik haritalari); g) o’quv haritalari; d) sayohat haritalari; Tuzilishiga ko’ra haritalar 3 turga bo’linadi: a) tasviriy haritalar alohida voqea va xodisalarni tasvirlaydi. Masalan havo harorati, yog’inlar va bosim haritalari; b) jamlama haritalar ma’lum bir hodisaning hamma o’lchamlari birga tasvirlanadi. Masalan, bitta haritada shamol va bosimni tasvirlash mumkin: v) yakuniy haritalar bir biri bilan o’zaro bog’langan hodisalar bir butun holda tasvirlanadi (iqlim mintaqalari haritasi). Atlaslar- to’la va aniq ma’lumotga ega bo’lgan, yagona dastur asosida tuzilgan, tartibga solingan haritalar to’plamidir. «Atlas» atamasi Flamand haritashunosi Merkator tomonidan kiritilgan. U o’zi tuzgan haritalar to’plamini (1595 yili) Liviyaning afsonaviy qiroli Atlas nomi bilan ataydi. Haritalar to’plami birinchi marta II-asrda Klavdiy Ptolomiy tomonidan tuzilgan. Atlaslar egallagan maydonga qarab, Sayyoralar, dunyo, materiklar, okeanlar, o’lkalar, davlatlar, viloyatlar atlaslariga bo’linadi. Mazmuniga qarab umumgeografik va mavzuli atlaslarga bo’linadi. Vazifasiga ko’ra ilmiy ma’lumotli, ommabop (o’lkashunoslik), o’quv, sayox va yo’l atlaslariga bo’linadi. Globus (lotincha globus - dumoloq) Yerning kichraytirilgan nusxasi, unda Yer yuzasi, mareriklar va okeanlar, tog’lar va tekisliklar shakli xatosiz aniq va to’g’ri tasvirlanadi. Birinchi marta globus Beruniy tomonidan X asrda, Bexaym tomonidan XV asrda yasalgan. Globuslar miqiyosiga ko’ra mayda (1:30000000) va yirik globuslarga bo’linadi. O’quv va boshqa maqsadlar uchun yirik globuslar yasaladi. Maktab geografik kartalarining turlari. Maktab geografik haritalarining boshqa haritalardan farqi ularni o’quvchilarni yoshi va rivojlanishiga moslab chiqarilishidir. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun oddiyroq, tushunishi va o’qishi oson bo’lgan kartalar chiqariladi, yuqori sinflar uchun esa murakkabroq haritalar nashr qilinadi. Umumta’lim maktablarida qo’llaniladigan haritalarni quyidagi guruhlarga bo’lishimiz mumkin: devoriy haritalar; darsliklar ichidagi haritalar; atlaslar; globuslar; chiziqli kartalar. Mazmuniga ko’ra devoriy maktab haritalari juda xilma xil bo’ladi: tabiiy; iqlimiy; tuproq, o’simlik; zoogeografik; geologik; foydali qazilmalar; iqtisodiy, siyosiy, sanoat; qishloq xo’jaligi, transport va x.k. Ular turlicha bo’lgani bilan, umumiy o’xshashlikka ham ega. Ularning barchasi sinfda foydalaniladi, o’quvchilarning uzoqdan ko’rishiga moslashga bo’ladi, ya’ni masshtabi katta bo’ladi. Mazkur haritalar yordamida o’quvchilar o’rganishda amaliy va mustaqil ish bajarishda va ma’lum bir savollarga javob berishadi.. Shuning uchun ular yaxshi ko’rinishga va katta aniqlikka ega bo’lgan o’lchamda bo’lishi lozim. Kartalarning turiga ko’ra ularning o’lchamlari turlicha bo’ladi. Dunyo haritalari, alohida materiklarning haritalari hozirgi vaqtda 1,5x1,8m o’lchamda chiqarilmoqda. O’zbekiston va O’rta Osiyo haritalari ham deyarli mazkur o’lchamda chiqarilmoqda. Kartalar aniq va ravshan ko’rinib turishi lozim. Ulardagi geografik voqea va borliqni o’quvchilar 5-6 m dan aniq ko’ra bilishlari lozim. Buning uchun kartada eng muhim narsalar aks ettiriladi. Masalan, daryo tasvirlanayotganida uning asosiy qismi va eng yirik irmoqlari ko’rsatiladi, mayda irmoqlari esa ko’rsatilmaydi. Karta ravshan ko’rinib turishi uchun ranglar yaxshi tanlanishi lozim. Ranglar bir- biridan keskin ajralib turishi lozim. Devoriy haritalarga qo’yiladigan yana bitta talab chiroyli bo’lishidir. Agar karta chiroyli va aniq qilib ishlangan bo’lsa o’quvchilar ularni oson o’qishadi va tushunishadi. Maktab kartalarida relyef asosan turli qalinlikda rang berish bilan amalga oshiriladi. Past tekisliklar to’q yashil, tekisliklar esa och yashil, balandliklar och jigarrang, o’rtacha tog’lar jigarrang, baland tog’lar esa to’q jigarrangda beriladi. Karta geografik nomlar bilan to’lib qolmasligi kerak. Unda faqat o’quvchilarni yoshi va bilimi darajasiga mos bo’lgan yozuvlar bo’lmog’i lozim. Boshlang’ich sinf haritalarida geografik nomlar kamroq va yirikroq yozilishi, o’rta va yuqori sinflarda ularning soni ko’payib va o’lchamlari maydalashib borishi mumkin. Darsliklar ichiga qo’yladigan kartalar. Geografiya predmetlarining oxirida alohida karta ilova qilinar edi. Hozirgi vaqtda darsliklarni matnida kartalar berilmoqda. Bunday haritalar tabiiy geografik va iqtisodiy geografik voqea va hodisalarni tasvirlaydi. Ular oq-qora va rangli bo’lishi mumkin. Tabiiy geografik haritalar ko’pincha rangli xolda beriladi. Ayrim iqtisodiy geografik haritalar ko’pincha rangli xolda beriladi. Ayrim iqtisordiy geografik voqea va xodisalarni ko’rsatishda oq-qora rangdan foydalaniladi. Masalan, foydali qazilmalar, taransport, ayrim ekinlar, chorvachilik kartalari hamda siyosiy kartalar rangli tasvirda beriladi. Ko’p hollarda materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi (6-sinf), Jahon iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi (9-sinf) kurslarini darsliklari matnlarida kartalar ko’proq beriladi. Atlaslar ma’lum bir mavzuda va yo’nalishlarda tuzilgan kartalar jamlamasidir. Atlaslar tuzilishi va mazmuniga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: egallagan maydoniga ko’ra; yulduzlar atlasi; dunyo tabiy geografik atlasi; dunyo iqtisodiy geografik atlasi; alohida materik va okeanlar atlasi; alohida davlatlar atlasi; va x.k.; mazmuniga ko’ra: tabiiy geografik; iqtisodiy; temir yo’l; o’quv atlaslari va x. k. Har bir sinf uchun o’quv atlaslari mavjud. masalan, 5-sinf atlasi, 6-sinf atlasi, 7-sinf atlasi, 8-sinf atlasi, 9-sinf atlasi. O’quv atlaslari quyidagi talablarga javob berishi lozim: - atlasda ko’rsatilgan geografik borliq va voqealar soni darslikdagidan ko’proq bo’lmog’i lozim; - atlas o’quvchilar uchun ma’lumotnoma vazifasini bajarishi lozim; - atlasda geografik nomlar ro’yxati albatta bo’lishi zarur; Atlasda kartalar soni 40-45 tadan kam bo’lmasligi lozim. Chiziqli kartalar. Ular geografiya ta’limida keng qo’llaniladi. Ular asosan o’quv va nazorat maqsadlarida ishlatiladi. Chiziqli kartalar o’quv maqsadlarida quyidagi hollarda qo’llaniladi: - chiziqli haritaga tabiiy geografik borliq nomlarini tushirish ( daryo, ko’l, dengiz va x.k.), bu esa geografik nomlarni o’quvchilar tomonidan yaxshi eslab qolinishiga imkon beradi; - tog’lar, daryo xavzalari, izotermalar, tabiat zonalari chegaralarni chiziqli haritaga tushirish; - davlatlarni chegaralarini chiziqli haritaga tushirish; - iqtisodiy rayonlarni chiziqli haritaga tushirish; - qishloq xo’jaligi ekinlari chegaralarini chiziqli haritaga tushirish. Chiziqli haritalar nazorat maqsadida ham ishlatiladi. Buning uchun quyidagi shartlar bajarilishi lozim: -sinfdagi barcha o’quvchilarda bir xil chiziqli karta bo’lmog’i lozim; -barcha o’quvchilar uchun bir xil shartli belgilar berilishi zarur; -barcha o’quvchilar chiziqli kartalarida masshtab, legenda, o’quvchining ismi sharfi bir xil joyda ko’rsatilgan bo’lmog’i lozim. Kartalarni tushuntirish texnologiyasi Umumta’lim maktablarida kartalarni tuzilishin tushutirish o’quvchilarga o’rgatish geografik bilimlarni egallashda muhim o’rin tutadi. O’quvchilarni geografik kartalarni tuzilishini tushuntirishga o’rgatish uchun joyda amaliy ishlar olib boriladi, joy rejasi bilan ishlanadi, gorizontallarni o’qish bo’yicha amaliy ishlar bajariladi, daraja to’ri bilan mashq qilinadi, turli kartalar solishtiriladi, nuqtalarni geografik kordinatalari aniqlanadi, turli masshtablar bilan mashq qilinadi va x.k. Kartalarni tushunishini eng yaxshi yo’li joyni o’rganish va uni kartada qanday tasvirlanganligini aniqlashdir. Bundan tashqari globusdan kartaga o’tish, rejadan geografik kartaga o’tish orqali ham geografik kartalarni tuzilishini tushunishga yordam beradi. Mazkur usullar yordamida o’quvchilarni daraja to’ri, kartografik yiriklashtirish (generalizatsi) va geografik kartalarni tushuntirishga imkon beradi. Joyda va sinfda olib boriladigan amaliy mashg’ulotlar (yo’nalishlarini aniqlash, masofani o’lchash va ularni chizmada tasvirlash hamda ularni joy rejasiga tushirish) o’quvchilarni geografik kartalarda xaqiqatda borliq va xodisalar tasvirlanganligiga ishonch xosil qilishiga undaydi. Geografik kartalarni tuzilishini tushunishga faqat joyda olib borilgan ishlargina emas, balki joyning xomaki rejasi bilan ishlash ham yordam beradi. Bunday ishlar o’quv sayoxatlari, turistik poxodlarda va joyda amaliy ishlar olib borganda bajariladi. O’quvchilar yirika masshtabli kartalarni tuzilishini gorizantallarni o’qish bo’yicha olib boriladigan mashqlarda, topografik kartalar yordamida relyefni tasvirini tushirish jarayonida joyni rejasini tuzish davomida o’rganishadi. O’z yashash joyini tuzilishi va joy rejasini o’rganish davomida o’quvchilar asta- sekin yirik va mayda masshtabli kartalarni tuzilishini anglay bolashadi. Ular topografik va geografik kartalarni solishtirish asosida joy rejasi va geografik karta o’rtasidagi farqlarni tushuna boshlashadi. O’quvchilar kartografik andozalarni (proektlarni) turlarini o’rganish davomida geografik haritalardagi xatoliklar va ularning miqiyosini tushuna boshlashadi, xatoliklarni qanday sodir bo’lishini o’quvchilar tushunishi uchun globusdagi va ma’lum bir haritadagi borliqni o’lchami solishtiriladi. Masalan,Chukotka yarim oroli yoki Grelandiya orolini globusda va haritada tasvirini solishtiradi. Ularning tasviri kartada globusdagiga ko’ra kattaroq tasvirlangan, ana shu farqlarning asosiy sababi kartalardagi xatoliklar ekanligi tushuntiriladi. Masalan, globus Yerning kichiklashtirilgan modeli hisoblanadi, shuning uchun unda geografik borliq xatosiz tasvirlanadi, karta esa globusning tekislikka yoyish natijasida hosil bo’lgan shuning uchun uning chekka qimsmlarida xatoliklar katta bo’lishi tushuntiriladi. Kartalarning daraja to’ri, meridianlar va paralellar o’rganib bo’lingandan so’ng o’quvchilar geografik kordinatalar bilan mashq qilishadi. Buning natijasida ular har qanday nuqtani geografik o’rnini topishni o’rganishadi va daraja to’rini ahamiyatini anglashadi, bundan tashqari ular daraja to’ri meridian va parallelarga qarab yo’nalishi va masofani aniqlashni o’rganadi. O’quvchilar nuqtani geografik koordinatasini aniqlashni yaxshi o’zlashtirib olishlari uchun hayotdan misollar keltirish lozim. Masalan, o’z shahrini, yoki tumani markazini koordinatalarini aniqlash, O’zbekistonni chekka nuqtalarini, eng baland va eng past nuqtalarini koordinatalarini aniqlash. Harita masshtabi bilan ishlaganda o’quvchilar geografik borliqni kichrayish yoki kattayishi darajalari bilan tanishishi lozim. Buning uchun avval yirik, o’rta va mayda masshtablar haqida tushunchalarga ega bo’lmoqlari lozim. Shundan so’ng har xil geografik borliqni, masalan CHorbog’ suv omborini kengligi va uzunligini aniqlashlari lozim. O’quvchilar geografik kartada masofani taxminan aniqlashlari uchun ayrim geografik borliqni uzunligini aniqlab uning yordamida kerakli masofani topishlari mumkin. Masalan, Saxalin orolini uzunligi 1000 km, shundan foydalanib Osiyodagi joylarni uzunligini topish mumkin. Biror joyni uzunligini topish uchun Saxalin orolini xayolan joylashtiriladi va masofa aniqlanadi. Masalan, uzunligi aniqlangan joygacha 2 ta Saxalin oroli sig’sa demak uning uzunligi 2000 km ekan. Bundan tashqari daraja to’ridan foydalanib ham masofani o’lchash o’quvchilar o’rganmog’i lozim. Buning uchun 10 yoyning uzunligini bilish kifoya. Meridian bo’yicha 10 yoyning o’rtacha uzunligi 111 km. agar ikki nuqta orasidagi masofa 10° bo’lsa u kmda quyidagicha ifodalanadi: 10.111=1110km Geografik kartalarni o’qish texnologiyalari Geografik kartalar bilan ishlashning eng ma’suliyatli qismi bo’lib ularning o’qish va ular asosida tegishli xulosalar chiqarishdir. Geografik haritalarni o’qish quyidagi bosqichlardan iborat: - kartalarning daraja to’ri, masshtab iva shartli belgilarini o’qish; - topografik haritalarni o’qish asosida diktantlar yozish; - relyefning o’qish va uning tavsifini tuzish; - geoglogik va tektonik tuzilishni o’rganish va xulosa chiqarish; - foydali qazilmalarni o’rganish; - iqlimni o’rganish va uning tavsifini tuzish; - geografik sharoitni o’rganish; - tuproqni va o’simliklar qoplamini o’rganish; - hayvonot dunyosini o’rganish; - tabiat zonalarini o’rganish; - joyning umumiy tabiiy geografik tavsifini tuzish; - tabiat resurslarini o’rganish; - aholi kartasini o’qish; - yoqilg’i energitika sanoatini o’rganish; - sanoat haritasini o’qish; - qishloq xo’jalik haritalarini o’qish; - transport haritalarini o’qish; - xalqaro iqtisodiy aloqalar haritasini o’qish; - kompleks iqtisodiy-geografik haritalarni o’qish. Geografik haritalarni o’qishning eng muhim shartlaridan biri uni masshtabi va shartli belgilarini o’qiy bilishidir. Masshtabga ko’ra yirik, o’rta va mayda masshtabli katralarga ajratiladi. Shartli belgilar topografik, tabiiy geografik va iqtisodiy geografik hamda siyosiy geografik belgilarga bo’linadi. Ular o’z navbatida masshtabli, masshtabsiz chiziqli aralash ko’rsatgichli va boshqa turlarga bo’linadi. Kartalarni o’qitishning dastlabki bosqichi shartli belgilarni o’qitishdir. O’quvchilar topografik kartalarni o’rta masshtabli va mayda masshtabli kartalarni shartli belgilarini to’la o’rganib bo’lgandan so’ng, masshtab va daraja to’ridan foydalanib yuqoridagi vazifalarni bajarishlari mumkin. Ular joy rejasini tuzish jarayonida ham shartli belgilar bilan ishlash ko’nikmasiga ega bo’lishadi. O’quvchilar daraja to’ri, masshtab va shartli belgilarni to’la o’zlashtirib olgandan so’ng kartadan foydalanib ma’lum bir yo’nalishni tavsifini tuzishi mumkin, ya’ni topografik diktant yozishlari mumkin. Topografik diktant deganda qog’ozga o’qituvchini bergan ma’lumotlari asosida yo’nalish chizmasini tushirishdir. Mazkur ish quyidagicha bajariladi:o’quvchilar o’qituvchi topshirig’i asosida ikki xil ishni bajarishi mumkin: berilgan yo’nalishni karta asosida tavsifini tuzishadi; berilgan yo’nalishni chizmasini daftarga chizishadi. Ma’lum bir yo’nalishni tavsifini karta asosida tuzishda o’quvchilar kerakli yo’nalishlarni aniqlashadi, masshtabdan foydalanib nuqtalar orasidagi masofani o’lchashadi, shartli belgilar bilan ko’rsatilgan geografik borliqni (ko’prik, yo’l, shahar, zavod, yaylov, ekinzor, o’rmon va x.k.)nomlarini aniqlaydi va joyning tavsifini tuzadi.(relyefi, tuprog’i, o’simligi, suvlari). Avval o’quvchilar topografik haritadan foydalanib o’qituvchining qisqa savollariga javob beradi, masalan o’rikzor qishloq markazining qaysi tomonida joylashgan, maktabga boriladigan yo’lda qanday o’simliklar uchraydi. Buning natijasida o’quvchilar yo’nalishni og’zaki tavsifini tuzish ko’nikmasiga ega bo’lishadi. Topografik diktant tuzganda o’quvchilar o’qituvchining hikoyasi orqali yo’nalish yo’lini chizmasini tuzishadi. Topografik diktant daftar varag’iga chiziladi. Varag’ning yuqorisida sh-j belgisi, pastki qismiga masshtab yoziladi. O’qituvchi varaqda dastlabki nuqtani belgilab beradi. So’ngra yo’nalishni va geografik borliqni ko’rsatadi, ularni o’quvchi qog’ozga tushiradi. Topografik diktant yo’nalishni tavsifini tuzishdan murakkabroq. U o’quvchilardan diqqat va ijodiy fikrlashni talab qiladi, Ushbu vazifani bajarish davomida o’quvchilar olgan bilimlarini amalda qo’llash ko’nikmasiga ega bo’ladilar. Joy relyefini o’rganish turli masshtabli haritalarda olib borilishi mumkin. Topografik kartalar yordamida relyefni o’rganish gorizontlarni tahlili asosida olib boriladi. Gorizontallarni orasi keng va mutloq balandligi kam o’zgarsa tekislik, gorizontallar orasi tor va ular qalin va zich joylashgan bo’lsa tik yonbag’ir va x.k. Tabiiy geografik kartalarda relyef ranglarni tahlili asosida olib boriladi: zangori rang tekislik, jigarrang tog’lik. Relyefning o’rganganda kartada berilgannuqtalarni mutloq balanligi ham tahlil qilinadi. Geologik va tektonik tuzulishni o’rganish VI va VIII sinflarda bajariladi. VI -sinf atlasida litosfera plitalari haritasida berilgan. Uning yordamida litosfera plitalari ularni yoshlari, harakat tezligi aniqlanadi. VII-sinf atlasida O’rta Osiyo va O’zbekistonning geologik va tektonik haritalari berilgan. Uning yordamida har bir hududda tarqalgan tog’ jinslari komplekslari va ularni qaysi davrlarga mansubligi aniqlanadi. O’qituvchi yordamida o’quvchilar geologik kesmalar ham tuzishi mumkin. Mazkur kartalarni o’qish va tahlil qilish asosida tegishli xulosalar qilinadi. Masalan, mazkur joyda qaysi davrda vujudga kelgan qanday tog’ jinslari keng tarqalgan. Joyning yoki ma’lum bir hududning foydali qazilmalari tegishli foydali qazilma turi kartasining o’qish asosida amalga oshiriladi. Bunda avval yoqilg’i- energitika foydali qazilmalari kartasidan neft-gaz ko’mir konlari aniqlanadi, metalli foydali qazilmalar kartasidan qora, rangli va nodir metallar konlari aniqlanadi. Nometall foydali qazilmalar haritasidan esa qurilish, kimyo sanoati xom ashyosi konlari aniqlanadi. So’ngra joyda yoki hududda qaysi foydali qazilma turi kengroq tarqalganligini o’quvchilar aniqlashadi. Iqlim haritalarini o’qish orqali o’rganiladi. Bunda yozgi va qishki harorat izotermalari, yozgi va qishki shamollar yo’nalishi, yog’in miqdori, sovuqsiz kunlar soni va boshqa kartalar o’qiladi, tahlil qilinadi va tegishli xulosalar chiqariladi. O’quvchilarning xulosalari o’qituvchi tomonidan ko’rib chiqiladi va baholanadi. O’quvchilar joyni yoki ma’lum bir hududni gidrografik sharoitini tuzilishini o’qituvchi rahbarligida tabiiy haritani o’qish va tahlil qilish asosida o’rganishadi. Ular o'qituvchini topshirig’iga binoan avval daryolarni, so’ngra ko’llar va muzliklarni aniqlashadi va ularni ro’yxatini tuzishadi. O’quvchilar joyning tuproq va o’simlik qoplami kartalarini o’qish va tahlil qilish asosida asosiy tuproq va o’simlik turlarini aniqlashda va tegishli xulosalar qilishadi. Materiklarni tabiiy geografik sharoiti o’rganilganda o’quvchilar tabiat zonalari kartasini o’qish va tahlil qilish asosida mazkur materikda tarkib topgan tabiat zonalarini aniqlashadi. Mazkur kartani o’qish va tahlil qilish asosida joyning yoki ma’lum bir hududning tabiiy geografik tavsifi o’quvchilar tomonidan tuziladi. Iqtisodiy geografik tavsifdan tegishli iqtisodiy kartalarni o’qish va tahlil qilish asosida tuziladi. Chiziqli kartalar bilan ishlash texnologiyasi Geografik bilimlarni egallashda chiziqli kartalar bilan ishlash muhim o’rin tutadi. Ular geografiya ta’limining barcha shakllarida qo’llanilishi mumkin. Chiziqli haritalar bilan ishlash geografik nomlarni o’quvchilar tomonidan yaxshi eslab qolishga imkon beradi. Chiziqli haritalar bilan ishlash samarali bo’lishi uchun u quyidagi talablarga javob berishi lozim: kartaning nomi yirik harflarda uning yuqori qismida yoziladi; o’quvchining ismi sharfi va sinfi kartasining quyi o’ng qismiga yoziladi(mayda harflar bilan); geografik borliq nomlari bosh harflar bilan yoziladi; daryo, tog’ tizmalari, qo’ltiqlar va dengizlar nomi ularning yo’nalishi bo’yicha yoziladi; shaharlar, ko’llar nomlari kengliklar bo’yicha yoziladi; foydali qazilmalar, xalq xo’jaligi tarmoqlari umum qabul qilingan shartli belgilar yordamida belgilanadi: Sinf sharoitida chiziqli haritalar qalam bilan bo’yaladi, uy sharoitida esa tush yoki siyox bilan bo’yaladi. Chiziqli haritalarni to’ldirish devoriy kartalar va atlasdagi kartalar bilan ishlash bilan uyg’unlikda olib boriladi. O’qituvchi dars o’tish jarayonida geografik borliqni devoriy kartada ko’rsatib ularni atlasdan topishni va chiziqli haritaga shartli belgilar bilan tushirishni tavsiya etadi. Kartada geografik borliqni tushirish uchun mo’ljal bo’lib daraja to’ri, daryolar, shaharlarning punsonlari, qirg’oq chizig’i, chegaralari hisoblanadi. Chiziqli karta bilan bajariladigan har bir yangi ish o’qituvchi yordamida amalga oshirilishi zarur. O’quvchilar chiziqli kartaga tushirishni yaxshi o’rganib olgandan so’ngina ularga mustaqil ishlashga ruxsat berish mumkin. Chiziqli kartaga tushiriladagan geografik nomlar soni chegaralangan bo’lmog’i lozim. Chiziqli karta bo’yicha o’quvchilarga murakkab bo’lgan vazifalarni bermagan maqul. Masalan, atlasdagi ma’lumotlarni chiziqli kartaga tushirish. Chiziqli kartalarga faqat dasturda uchraydigan geografik nomlarni tushirish lozim. Chiziqli kartalar bilan ishlash ijodiy yo’nalishga ega bo’lmog’i va o’quvchilar tomonidan mustaqil ravishda bajarilishi lozim. Umum ta’lim maktaktablarida chiziqli kartalari bilan quyidagi vazifalarni bajarish mumkin: -chiziqli kartalarga geografik borliq, xodisa va jarayonlarni nomlarini tushirish. Mazkur geografik nomlar darslik matnida uchrashi mumkin, o’qituvchi dars jarayonida kartadan ko’rsatgan bo’lishi mumkin, boshqa kartalar bilan mustaqil ishlash aniqlangan bo’lishi mumkin; -geografik (tabiiy va iqtisodiy) borliq va xodisalarning shartli belgilarini chiziqli kartaga tushirish. Mazkur ish o’qituvchi yordamida bajariladi. -o’qituvchini darsni gapirib berishi davomida chiziqli haritalarni to’ldirish. Bunday ishlar asosan yuqori sinflarda bajariladi. Bunda o’quvchilar shartli belgilarni to’la o’zlashtirgan bo’lishlari shart; -tog’ tizmalarini, shamollarni, yuk tashish oqimlari, migratsiya yo’nalishlari, yo’llarni, oqimlarni yo’nalishlarini karta sxemalarini tuzish; -chiziqli haritaga iqlim elementlarini tushirish, yog’in miqdorini ranglar bilan shamol yo’nalishini strelka bilan tasvirlash; -chizikli kartaga tuproq turlarini tushirish. Ko’proq materiklar tabiiy geografiyasini o’rganishda qo’llaniladi; - chiziqli kartaga foydali qazilmalarni tushirish. Bunda o’quvchilar foydali qazilmalarni shartli belgilarini yaxshi bilishi zarur; - chiziqli kartaga aholini ko’rsatgichlarini tushirish (zichligi, milliy tarkibi, urbanizatsiya darajasi, til va kasb, jinsiy tarkibi va x.k.); - chiziqli kartada sanoat tarmoqlarini ko’rsatish (yoqilg’i-energitika, metallurgiya, mashinasozlik, transport yengil sanoat, oziq-ovqat sanoati, va x. k.); - chiziqli kartada qishloq xo’jaligi tarmoqlarini tasvirlash (dehqonchilik, bog’dorchilik, uzumchilik, chorvachilik va x.k.); - chiziqli kartada mamlakatlarni tasvirlash (rivojlangan, rivojlanayotgan, o’tish iqtisodiyotiga ega). O’quvchilarni chiziqli karta bilan ishlashini o’qituvchi muntazam ravishda nazorat qilib borishi zarur. Bajaradigan vazifalar muntazam baholanib bormog’i lozim. Chiziqli kartalar tabiiy geografik, iqtisodiy geografik va siyosiy geografik yo’nalishda bo’ladi o’quvchilar aynan mavzuga doir chiziqli kartadan foydalanmog’i lozim, aks holda ularni chiziqli kartalar bilan ishlashi qiyinlashadi va ular berilgan vazifani bajara olishmaydi. Globus bilan ishlash texnologiyasi Globus Yerning kichraytirilgan modeli bo’lganligi uchun unda geografik haritalarda uchraydigan xatoliklar bo’lmaydi. U teng masshtabli, tengburchakli va teng maydonli bo’lgani uchun unda tasvirlangan geografik borliq, voqea va xodisalar to’g’ri va aniqligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun globuslar umum ta’lim, o’rta va oliy ta’limning deyarli barcha predmetlarini o’rganishda albatta qo’llaniladi. Globus yordamida o’quvchilar ongida jahondagi yirik hududlarning tasviri o’lchamlari va maydoni haqida to’la va aniq tasavvurlar shakillanadi. Faqat globusdagina daraja to’ri xech qanday xatoliklarsiz tasvirlanadi, paralellar va meridianlar orasidagi masofa joydagi masofaga mos keladi. Globusdan tabiiy geografik, iqtisodiy geografik hamda amaliy geografiya kurslari darslarini o’tkazishda keng foydalaniladi. Tabiiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni o’rganishda globusdan foydalanish mumkin: - Yerning shakli va o’lchamlari; - daraja to’ri. Qutblar, ekvator, meridianlar, paralellar, geografik kengliklar va uzunlik; - Yerning o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishi va uning oqibatlari; - eng muhim ekspeditsiyalar, sayoxatlar yo’nalishi. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida quyidagi mavzularni globus yordamida o’tish mumkin: - jahon siyosiy haritasi; - qit’alar va alohida mintaqalar haritasi; - mamlakat maydonlarini, chegaralar uzunligini aniqlash; - quruqlikda va suvda yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlash. Globusdan tabiiy geografiya kurslarida ko’proq foydalaniladi. Yerning shakli va o’lchamlarini tabiiy geografik globuslarda o’rganish mumkin. Bunda Yerning dumaloqligi va uning og’irligi oson tushintiriladi. Yerning maydoni, aylanasining uzunligi globus masshtabidan foydalanib aniqlanadi. Masalan globusning masshtabi 1:40 000 000 bo’lsa globusdagi 1 sm oraliq Yer yuzasidagi 400 km ga teng ekanligi o’quvchilarga tushuntiriladi. Shundan so’ng globusning ekvator bo’yicha uzunligi santimetrlarda yoki santimetrlarga bo’lingan matoli metr bilan aniqlanadi. Santemetrda o’lchangan globusning aylanasining uzunligi globus masshtabiga ko’paytiriladi. Masalan, globus aylanasining uzunligi 100 sm bo’lsa unda globus aylanasining (ekvatorning) uzunligi 100sm x 400 = 40 000 km. Huddi shu taxlitda sinf o’quvchilarining yarmi ekvatordan shimoldagi, yarmi ekvatordan janubdagi paralellarni uzunligini aniqlashi mumkin. Bunda ular ekvatordan shimol va janub tomon paralellarni uzunligini kamayib borishini va qutblarda ular eng qisqa ekanligini bilib olishadi. Daraja to’ri, paralellar, geografik uzunlik va kenglik tushunchalarini shakillantirishda ham globus katta ahamiyatga ega bo’ladi. Bunda har bir tushuncha masalan ekvator, qutblar, meridian va paralellar bevosita globusda ko’rsatilib tushuncha xosil qilinadi. Masalan, Yer sharini teng ikkiga bo’lib turadigan, uni o’rtasidan o’tkazilgan chiziqqa ekvator deb ataladi deb o’qituvchi globusdan ekvatorni joylashishini ko’rsatadi va undan Shimoliy va janubiy qutblargacha so’ng meridian, parallel, geografik koordinatalar tushunchalari xosil qilinadi va tegishli mashqlar o’tkaziladi. Yerni o’z o’qi atrofida va Quyosh atrofida aylanishini ko’rsatish uchun globus va lampadan foydalaniladi. Bunda globus lampa atrofida aylantiriladi va yoritish mintaqalarini xosil bo’lishi tushuntiriladi. Globusni o’z o’qi atrofida aylantirib tong, tush, kech va qorong’u tushunchalarini ko’rsatish mumkin. Mazkur ishlar kecha va kunduzni, fasllar hosil bo’lishini tushuntirishga imkon beradi. Mazkur tajribalar yordamida Quyosh nurlarini Yer yuzining turli joylarida turlicha burchaklarda tushishini ya’ni ekvator atroflariga tik, qublarga borgan sari tushish burchagi kamayib borishini va buning oqibatida Yer yuzasining turli joylari turli miqdorda issiqlik olishini hamda qutblarda yarim yil to’xtovsiz quyoshni botmasligi yoki chiqmasligini tushuntirish mumkin. Tabiiy geografik globuslarda eng muhim ekspeditsiya va sayoxatlar yo’nalishini ham tushirilgan. Mazkur ma’lumotlardan materiklar va okeanlar geografiyasini o’rganishda foydalanish mumkin. Masalan, Amireka qit’asini kashf qilinishi va tekshirish tarixini o’rganish davomida X. Kolumb ekspeditsiyasi yo’nalishlarini aniq va to’la tushintirish mumkin. Iqtisodiy va ijtimoiy geografiya darslarida globuslar ko’proq jahon siyosiy haritasini o’rganishda davlatlarni joylashishi va maydonini aniqlashda, dengiz va quruqlikdagi yo’llarni yo’nalishi va uzunligini aniqlashda, yirik iqtisodiy va siyosiy ahamiyatga ega bo’lgan portlarni aniqlashda ishlatiladi. Bundan tashqari globuslar alohida materiklar, qit’alar, mintaqalar siyosiy haritasini va ularda davlatlani joylashishini va ularni o’ziga xos xususiyatlarini o’rganishda ham ishlatiladi. Kartografik tasavvurlarni shakllantirish texnologiyasi Kartografik tasavvurlarni shakillantirish geografik bilimlarni o’zlashtirishda katta ahamiyatga ega. Kartografik tasavvurlar quyidagi usullar yordamida shakllantiriladi: geografik borliq, voqea va xodisalarni kartada ko’rsatish; geografik voqea va xodisalarni nomlarini yozish; geografik borliq, voqea va xodisalar haqida o’quvchilarga ma’lumot berish; didaktik materiallardan foydalinish; geografik diktantlar tayyorlash; turli xil karta chizmalarini chizish; chiziqli kartalar bilan ishlash; globus va turli xil kartalar bilan ishlash. Geografik tasavvurlarni shakillantirshdan maqsad o’quvchilar tomonidan geografik obyektlar va ularni nomlarini hamda joylarini mustahkam o’zlashtirishdir. Kartografik tasavvurlarni shakillantirish texnologiyasi quyidagi bosqichlardan iborat: 1. Kartalar haqida tasavvur hosil qilish; Dunyo kartasi , yarimsharlar kartasi, materiklar va okeanlar kartasi, tabiiy geografik o’lkalar va jahondagi davlatlar kartalari. Kartalar geografik borliq, voqea va xodisalarni kichraytirilgan tasviri ekanligi haqida tasavvurlarni shakillantirish; 2. Kartalarning masshtablari haqida tasavvurlarni shakillantirish. Masshtab bilan ishlash yo’llarini tushuntirish. Kartalarni masshtabiga ko’ra yirik, o’rta va mayda masshtabli kartalarga bo’linishi haqida tasavvurlarni shakillantirish. Kartalar masshtabi qancha mayda bo’lsa undagi borliq, voqea va xodisalar shuncha kichraytirib tasvirlanishi haqida tasavvurlarni shakllantirish. 3. Geografik kartalarning shartli belgilari haqida tasavvurlarni shakillantirish. Shartli belgilarning turlari va ularni o’qish va ulardan foydalanish texnologiyasini shakillantirish. Shartli belgilar asosida turli xil kartalarni o’qish, o’lchash ishlari olib borish, ko’nikmalarni shakillantirish. 4. Geografik kartalarning matematik asosi (ekvator, meridian, parallel, daraja to’ri, geografik kenglik va uzunlik, geografik kordinatalar) va ulardan foydalanish texnologiyasini hosil qilish; 5. Geografik nomenklaturani o’qitish va aniqlash texnologiyasidan foydalanish ko’nikmasini shakillantirish. Geografik nomenklaturani va geografik obyektlarni Yer yuzasida joylashishini bilmasdan o’quvchilar karta bilan ishlay olishmaydi va o’qituvchi dars jarayonida berilgan bilimlarni o’zlashtira olmaydi. Kartografik tasavvurlar tabiiy va iqtisodiy-ijtimoiy geografiyaning asoslarini o’zlashtirishda va har bir insonni amaliy faoliyatida katta ahamiyatga ega. Kartografik tasavvurlarni shakillantirish geografik ma’lumotlarni o’rganish davomida amalga oshadi. Bunda o’qituvchi o’quvchilarning xotirasini turli xil turlariga suyansa (eshitish, ko’rish, harakat, so’z, mantiq) katta natija beradi. Geografik nomenklaturani o’rganishda fazoviy tasavvurlarni shakillantirish muhim o’rin tutadi. Geografik nomenklaturani o’rganishni ikkita muhim guruhga ajratishimiz mumkin: tabiiy geografik, iqtisodiy-ijtimoiy geografik. Tabiiy geografik nomenklaturaga tog’lar, tekisliklar, daryolar, ko’llar, okeanlar, dengizlar, qo’ltiqlar, bo’g’izlar, okean osti tog’ tizmalari, cho’kmalar, vulkanlar, botqoqlar, tabiat zonalari, iqlim mintaqalari, muzliklar, materiklar, qit’alar, o’lkalar nomlari kiradi. Iqtisodiy geografik nomenklaturaga davlatlar, shaharlar, portlar, harbiy bloklar, sanoat rayonlari, foydali qazilma konlari, ko’mir, neftb, gaz havzalari nomlari kiradi. 6. Kartografik tasavvurlarni shakillantirishda geografik yozma (diktant) ishlar muhim o’rin tutadi. Bunda o’qituchi bergan ma’lumotlar asosida geografik yozma ishlar tuzish kartalar yordamida turli xil chizmalar yoki karta- chizmalar chizish katta ahamiyatga ega. Dars davomida o’qituvchi so’zlagan geografik voqea va xodisalarni (tog’lar, daryolar, shaharlar) chiziqli kartaga tushirib borish va x. k. Kuzatish va tajriba Tabiatda va ishlab chiqarish jarayonida bevosita olib boriladigan kuzatishlar bilim olishning muxim manbalaridan biri xisoblanadi. Geografiya bilimlarni berishning yana bir shakli bu tajriba metodidir. Bunda o’kuvchilar tabiatda kuzatib bo’lmaydigan voqea va hodisalarni labaratoriya yoki sinf sharoitida tajriba yordamida ko’rishada va o’rganishadi. Ko’zatish deganda tabiiy sharoitda geografik borliq, voqea va hodisalarni ma’lum bir maqsadli yo’nalishlarda o’quvchilar tomonidan qabul qilish tushiniladi. Tajriba deganda geografik voqea va hodisalarni sodir bo’lishini suniy sharoitda amalga oshirish va o’rganish tushuniladi. Kuzatish metodini ko’proq maktab hovlisida, o’quv sayohatlari jarayonida o’tkaziladi. Tajriba metodi geografiya ta’limida juda kam qo’llaniladi. Bu geografiya kabenetlarida tegishli asbob-uskunalarning yo’qligi, geografiya o’kituvchilarining tajribasizligi va uni ximya, fizika o’kituvchilari bilan yaxshi aloqada emasligi tufayli sodir bo’ladi. Kuzatish metodi. Kuzatish davomida o’quvchilar geografik borliq, voqea va hodisalarni bevosita ko’rishadi va kuzatishadi. O’quvchilarni kuzatish jarayonida olgan bilimlariga asoslanib o’qituvchi ularni har geografik borliq, voqea va hodisalarni mohiyatiga tushunishni o’rgatadi. O’quvchilarning kuzatishga asoslangan bilimlari puxta va chuqurligi bilan ajralib turadi. Kuzatish sinfda , geografiya maydonchasida, o’z shahri yoki qishlog’i chekkasida, o’z viloyati vat umani doirasida o’tkazilishi mumkin. Geografik kuzatishlar mazmuniga ko’ra quyidagi turlarga bo’linadi: Astranomik; meteorologik va fenologik. Astranomik kuzatishlar. Astranomik kuzatishlar quyidagilarni o’z ichiga oladi: - Quyoshni chiqishi va botishini kuzatish; - yulduzlar va sayyoralarni kuzatish; - qutub yulduzlarini aniqlash; - Oy fazalarini aniqlash; - imkoniyat bo’lsa observatoriyadagi asboblar bilan tanishish; - planetalarga sayohat. Quyoshni chiqishi va botishini kuzatish. Quyoshni chiqishi va botishini sinfdan tashqarida yani maktab xovlisida kuzatish mumkin. Bevosita dars jarayonida quyoshni chiqishi va botishini kuzatib bo’lmaydi. Quyoshni chiqishini kuzatish uchun avval kalendardan ertalab Quyoshni chiqish vaqtini aniqlash lozim. Iloji boricha Quyoshni chiqishi va botishini bahorning oxiri kuzning boshlarida kuzatgan ma’qul. Yozda o’quvchilar ta’tilda bo’lganliklari uchun mazkur kuzatishlarni amalga oshirib bo’lmaydi. Quyoshni kuzatish quyidagi tartibda olib boriladi: - o’quvchilar Quyoshning chiqishadan 5-10 minut oldin yig’iladi; - Quyoshni chiqishini kuzatishda quyidagilarga ahamiyat beriladi: a) Quyoshning ko’rinish vaqti; b) Quyoshning to’la ko’rinish vaqti; v) Quyoshning ufqdan ko’tarilish vaqti; - Quyosh qaysi tabiiy geografik borliqlar orqasidan ko’rinishi aniqlanadi (tog’, qir, balandlik, tekislik va x.k.); -Quyoshning botishini kuzatish quyidagi tartibda olib boriladi: a) Quyosh doirasini Yer yuzasiga tegish vaqti; b) Quyosh doirasini yarmini ufq ortiga o’tish vaqti; v) Quyoshning to’la ko’rinmay qolgan vaqti; g) Quyoshning qaysi geografik borliq orqasiga botganligi aniqlanadi; - Quyosh chiqqan tomon sharq, botgan tomon g’arb ekanligi o’quvchilarga tushuntiriladi. Yulduzlarni va sayyoralarni kuzatish tunda olib borilganligi uchun maktab sharoitida keng tarqalmagan. Qutib yulduzini aniqlash ham tunda olib boriladi. Yulduzlarni, sayyoralarni va oyning davrlarini kuzatishni o’quvchilar mustaqil o’rganishlari mumkin. Buning uchun o’qituvchi dars paytida ulardagi yulduzlar, sayyoralar va oy davrlarini qanday kuzatishni o’rganishi lozim, yoki vaqt topib ular bilan birga astranomik kuzatishlar olib borib, so’ngra boshqa paytlarda ularga osmon jismlarini kuzatish bo’yicha topshiriq berishi mumkin. Meteorologik kuzatishlar. Meteorologik kuzatishlarda umumta’lim maktablarida ob-havoni kuzatish alohida o’rin tutadi. Ob-havoni kuzatish bir necha bosqichlardan iborat: -o’quv yilining boshida ob-havoni kuzatishni tashkil etish va kuzatish usullari bilan maxsus darsda o’quvchilarni tanishtirish; -kuzatishdan avval meteorologik asboblar bilan ishlash ko’nikmalarini shakillantirish lozim. Masalan, termometrdan hisob olish texnologiyasi va x.k.; -maxsus bilimlarni o’tgunga qadar oddiy meteorologik kuzatishlar olib boriladi (harorat, shamol, bulutlar, yog’ingarchilik); -iqlim haqida maxsus mavzular o’tib bo’lingandan so’ng atmosfera bosimi, shamol kuchi, bulutlarning xillari va ularning xolati haqida kuzatishlar olib boriladi. Havoning haroratini va shamol yo’nalishini dastlab bir kunda bir marta kuzatishi mumkin, bulutlik va yog’inlarni kun davomida kuzatish mumkin; Mazkur jadval har kuni muntazam kuzatish natijalari bilan to’ldirib boriladi va har oy oxirida tahlil qilinadi. Tahlilda oy davomidagi eng yuqori va eng past harorat, bosimning pasaygan va ko’tarilgan kunlari, shamolning asosiy yo’nalishlari, bulutlik, yog’inlar. So’ngra ob-havoni o’zgarishi fasllar bo’yicha tahlil qilinadi va yillik o’rtacha harorat va bosim aniqlanadi. Fenologik kuzatishlar. Tabiatda sodir bo’ladigan fasliy o’zgarishlarni va ular bilan bog’liq ravishda o’simlik va hayvonot dunyosini o’zgarishini kuzatish geografik bilimlarni oshirishda va ularni mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega, fenalogik kuzatishlar maktab hovlisida, geograik maydonchalarda olib borilishi mumkin. Fenalogiya-tabiatdagi mavsumiy hodisalar, ularning boshlanish muddatlari va shu muddatlarni belgilovchi sabablar to’g’risidagi bilimlar tizimidir. Fenalogiya atamasini fanga Belgiyalik botanik SH.Morran 1853 yil kiritgan. Fenalogik kuzatishlar quyidagi qismlardan iborat: a) yuksak o’simliklarda kurtaklarning bo’rtishi va yozilishi, barg chiqarishi, g’unchalash, gullash, urug’ va mevalarning pishib yetilishi, kuzda barglarning sarg’ayishi va to’qilishi; b) sut emizuvchi hayvonlarni kuzatishda quyidagilarga e’tibor beriladi: qishki uyqudan uyg’onishi, juftlashishi, bolalash, mavsumiy tullash va x.k; v) qushlarni kuzatishda quyidagilarga e’tibor beriladi: bahorda uchib kelishi, in qurishi, tuxum qo’yish, jo’ja ochish, kuzda uchib ketish; g) baliqlar quyidagicha kuzatiladi: bahorgi serharakat hayot, uvildiriqlar tashlash, mavsumiy ko’chib yurish va x.k. Fenalogiya fani quyidagi tarmoqlarga bo’linadi: umumiy va xususiy fenologiyaga bo’linadi. Umumiy fenologiya tabiat taraqqiyotini yil fasllarini bir me’yorda almashib turishi bilan bog’liq xoldagi yaxlit xodisa sifatida o’rganiladi. Xususiy fenologiya fitofenologiya va zoofenologiyaga bo’linadi. Tabiatdagi mavsumiy xodisalarning boshlanish muddatlarini belgilab beruvchi omillar va qonuniyatlarni ekologik fenologiya o’rganadi. Mazkur omillar endogen va ekzogen guruhlarga bo’linadi. Endogen omillar Yerning ichki kuchlari bilan bog’liq. Tashqi ekzogen omillarni belgilab iqlim beradi. Masalan, o’simlik va hayvonot dunyosini bahorgi uyg’onishini va qishki uyquga ketishini joyning issiqlik me’yori belgilab beradi. Fenologik - geografik qonuniyatlarni aniqlash uchun fenologik kuzatishlar olib boriladi. Fenologik qonuniyatlar asosida qishloq xo’jalik tarmoqlari bo’yicha qilinadigan mavsumiy ishlar va tadbirlarni mintaqaviy taqvimi tuziladi. Bunday taqvimdan tabiatni muxofaza qilish tadbirlari ishlab chiqishda foydalaniladi. Kuzatish metodi o’quvchilarning bilish qobiliyatini rivojlantiradi. Uzoq muddatli kuzatishlar katta ahamiyatga ega, uning natijasida o’quvchilar mustaqil ravishda tegishli xulosalar qilishi mumkin. O’z o’lkasini tabiati va aholisini xo’jalik faoliyatini kuzatish oqibatida geografiya o’qitish metodikasida o’lkashunoslik tamoilini amalga oshirishga imkon beradi. Kuzatish boshqa hududlarni dikqat bilan o’rganishga imkon beradi. Masalan, jahon tabiiy va iqtisodiy geografiyasini o’rganishda, materiklar va davlatlarning geografik sharoitlari o’quvchilarni o’z yashash joyi sharoiti bilan taqoslashga imkon beradi. Geografik kuzatishlar o’quvchilarni tabiatdagi voqea va xodisalarni ko’p qirrali xususiyatlari bilan tanishtiribgina qolmasdan balki tabiiy geografik va iqtisodiy geografik voqea va xodisalarni bir-biri bilan o’zaro bog’liqligini ham ochib beradi. Geografik voqea va xodisalarni kuzatish muddatlari ham turlicha. Ayrim xodisalarni (ob-hovo) uzoq muddat kuzatishga to’g’ri keladi, boshqa hodisalarni esa qisqa vaqtda kuzatish mumkin (yomg’ir yog’ishi, shamol, chaqmoa boshqalar). Dastlab geografik bilimlarni o’zlashtirishga imkon beradigan voqea va hodisalarni kuzatmoq darkor. Ko’p geografik tushunchalarni tegishli kuzatishsiz o’rganib bo’lmaydi (ob-havo, iqlim, relyef shakillari, ichki suvlar). Geografik kuzatish ko’nikmalarini shakllartirish murakkab vazifalardan hisoblanadi va unda quyidagi talablarga javob berish lozim: 1. O’quvchilarga kuzatishni maqsadi, vazifalari, mazmuni va obyekti haqida so’zlab berish lozim. Bunda kuzatish dasturini ishlab chiqish katta ahamiyat kasb etadi. 2. O’quvchilarga tegishli asboblar bilan ishlashni o’rgatish lozim (Kompas, barometr, flyuger, nivelir va x.k.) 3. Kuzatish natijalarini aniq qayd etishni o’rganish lozim (daftarga, kuzatish jurnaliga) 4. Kuzatish natijalarini umumlashtirish va qayta ishlash ko’nikmalarini shakillantirish. Masalan, o’rtacha sutkalik, oylik va yillik haroratlarni xisoblash, daryo oqimini hisoblash; bosim chizmalarini tuzish; korxonani ishlab chiqarish aloqalari chizmasini tuzish. 5. O’quvchilarni geografik voqea va xodisalar o’rtasidagi o’zaro aloqalarni aniqlashga o’rgatish. Masalan, iqlimiy sharoit va qishloq xo’jaligi o’rtasidagi bog’liqlik. 6.O’quvchilarni kuzatish ishlariga qiziqish uyg’otish zarur. Buning uchun kuzatish ishlarini muntazam nazorat qilib turish zarur. Ularga kuzatish ishlarini oldindan aytmaslik kerak. Kuzatishning mazmuni xilma-xil bo’lmog’i lozim va sinfdan sinfga o’tgan sari murakablashib borishi zarur. Dars jarayonida kuzatish natijalaridan muntazam foydalanib borish kerak. O’quv yili boshida mavzular bo’yicha kuzatish natijalaridan foydalanish rejasini tuzmoq zarur. Geografik voqea va xodisalarni kuzatish malakalari ortishi bilan o’quvchilarni mustaqil ish olib borish qobiliyatlari ortib boradi kuzatish davomida o’quvchilarni mustaqilligini oshirish tartibi quyidagilardir: -o’quvchilar o’qituvchi rahbarligida kuzatish olib borishadi. Kuzatish sinfda, geografiya maydonlarida yoki joylarda olib boriladi. Asosan havo harorati, yog’inlar, shamollar quyoshning balandligi kuzatiladi; -o’qituvchi bergan reja asosida o’quvchilarni tabiatda va ishlab chiqarishda olib boriladigan mustaqil ishlari (meteorologik, gidrologik, fenologik, xo’jalik) kuzatish natijalarini o’quvchilar mustaqil ravishda qayta ishlashadi va umumlashtiriladi; -o’quvchilarni kuzatish ishlari dasturini ishlab chiqishda qatnashishi. Ular tomonidan uzoq vaqt kuzatish ishlari olib borilishi va ularni natijalarini umumlashtirishi (diagramma, harita, chizmalar tuzish) Kuzatish metodlarini takomillashtirishning asosiy yo’li o’quvchilarni mustaqilligini oshirishdir. Tajribalar. Tajriba metodi deb o’quvchilar tabiatda bevosita kuzata olmaydigan voqea va xodisalarni laboratoriya mashg’ulotida yaratishga aytiladi. Ayrim voqea va xodisalar juda tez sodir bo’ladi (zil-zila, vulqon va x.k) ayrimlari juda uzoq vaqt davom etadi (tog’ jinslarini xosil bo’lishi, tog’larni ko’tarilishi, daryo vodiylarni shakillanishi va x. k.). bunday jarayonlarni bevosita kuzatib bo’lmaydi. Tabiiy geografiyani qator mavzularini o’rganishda tajribalar o’tkazish muhim o’rin tutadi. Tajriba yordamida murakkab tabiiy geografik jarayonlar sodir bo’lishini o’quvchilarga sinf sharoitida ko’rsatish mumkin. Geografiya o’qitish metodikasida quyidagi tajribalar o’tkaziladi: 1. Litosfera mavzusini o’rganishda o’tkaziladigan tajribalar 2. Gedrosfera mavzusini o’rganishda o’tkaziladigan tajribalar 3. Atmosfera mavzusini o’rganishda tajribalar. Litosfera mavzusini o’rganishda tajriba metodidan foydalanish. Mazkur mavzuni o’tishda cho’qindi jinslarni xosil bo’lishini, burmalarni vujudga kelishini tajribada ko’rsatish mumkin. Cho’kindi jinslarni xosil bo’lishini tajribada quyidagicha ko’rsatish mumkin. buning uchun 1l shisha bankaga yarim litr suv quyiladi. Unga qum vag il solinadi va so’ngra banka silkitiladi. Silkish jarayonida qum va gil suv bilan aralashadi va loyqa hosil bo’ladi. Shundan so’ng banka stol ustiga qo’yilib tindiriladi. Tindirish jarayonini o’quvchilar kuzatib turishlari lozim. Tindirish jarayonida banka tubiga avval og’irroq jins yani qum tusha boshlaydi va qum qatlami xosil bo’ladi so’ngra yengilroq gil qatlami cho’ka boshlaydi hamda qum qatlamini tepasida gil(loyqa) qatlami xosil bo’ladi, uni tepasida suv qatlami joylashadi. Tajribadan so’ng o’qituvchi sinfga quyidagi savollar bilan murojat qiladi: - qaysi tog’ jinslari oldinroq cho’kdi; - qaysi tog’ jinslari keyinroq cho’kdi; - nima uchun idish tubida hosil bo’lgan jinsni cho’qindi tog’ jinsi deb ataladi; - cho’qindi tog’ jinslarini qanday belgilarga qarab aniqlash mumkin; Tog’ tizmalarini yoki burmalarni xosil bo’lishini ko’rsatish uchun 20-30 dona qog’oz varag’i yoki o’quvchilarni daftarlaridan foydalanish mumkin. buning uchun qog’ozlar qatlami yoki sinf daftari stol ustiga gorizantal xolatda qo’yiladi. So’ngra ikki tomonidan siqiladi, natijada tog’ tizmasi va tizmalar orasidagi vodiy (botiq) xosil bo’ladi. Vertikal qatlami esa burmalarni vujudga kelishini ifodalaydi. Bundan tashqari graben va gorstlerni xosil bo’lishini plastilindan foydalanib o’quvchilarga ko’rsatilsa ham bo’ladi. Gidrosfera mavzusini o’rganishda tajriba metodidan foydalanish.Gidrosfera mavzusini o’qitish jarayonida quyidagi tajribalarni o’tkazish mumkin: -suvni isiganda kengayib soviganda torayishi; -tog’ jinslarining o’zidan suvni turlicha o’tkazishni; -suvning tushish burchagiga qarab tog’ jinslarini yuvilishi va jarlarni xosil bo’lishi; -sharsharani vujudga kelishini. Suvni isiganda kengayishi, soviganda torayishini quyidagi tajribada ko’rish mumkin (O.Mo’minov, 1986): -kolbaga suv quyiladi va suvga bir necha tomchi siyox tomizib rangli qilinadi; -suvning kolbadagi satxi (kolbaning tor og’zi)ga ip boylab belgilanadi va kolbaning og’zi o’rtasidan shisha naycha o’kazilgan qopqoq bilan yaxshilab berkitiladi;kolbadagi suvni spirt lampasi yordamida qizdiriladi. Shunda suv ip bilan belgilab qo’yilgan satxdan yuqori ko’tarilib, shisha naycha ichiga kiradi. Turli tog’ jinslarini suvni turlicha o’tkazishini quyidagi tajribada ko’rsatish mumkin: -ikkita shisha varonka shtativga o’rnatiladi va ularning pastki teshigi paxta bilan berkitiladi; -birinchi kolbaga yarim stakan gil (tuproq), ikkinchisiga yarim stakan qum solinadi; -voronkalardagi gil va qum ustiga yarim stakan suv quyiladi; -tajribada suv qumdan tez o’tishi va gildan juda sekin o’tishi aniqlanadi. -suv quyilishi va uni qum yoki tuproqdan o’tishi vaqtini belgilab yer osti suvlari tezligini ham aniqlash mumkin. Bundan tashqari turli tog’ jinslarini suvda eruvchanligini ham o’rganish mumkin. Buning uchun tslindrgva suv quyiladi va unga o’rganilayotgan tog’ jinslarining bir bo’lagi solinadi va uning to’la erish vaqti kuzatiladi. Eriydi tog’ jinslariga turli xil tuzlar, tuproqlar va qumtoshlar kiradi. Mazkur tajribalar asosida o’quvchilar turli tog’ jinslarini turlicha suv o’tkazishi va yer osti suvlarini harakati haqida bilimlarga ega bo’lishadi. Atmosfera mavzusini o’rganishda bajariladigan tajribalar. Mazkur mavzuni o’rganishda tajriba metodi o’quvchilarni tegishli bilimlarini egallashda va kunikmalarni xosil qilishda katta ahamiyatga ega. Atmosfera mavzusini o’rganishda quyidagi tajribalarni o’tkazish mumkin: - quruqlik va suvlikni turlicha isishini; - bulut va yomg’irlarni xosil bo’lishini; - qirov va qorni hosil bo’lishini va x.k. Quruqlik va suvlikning turlicha isishini ko’rsatadigan tajriba o’quvchilarda quruqlik va musson iqlimi haqida tushunchalarni shakillantirishda katta ahamiyatga ega. Mazkur tajribani «Ob-havo va iqlim» mavzusini o’tishda ko’rsatish mumkin. Tajriba quyidagi tartibda olib boriladi: - ikkita bir xil quticha shaklidagi idish olinadi. Mazkur idishlarning o’lchamlari quyidagicha bo’lishi lozim; uzunligi 15 sm, kengligi- 7,5 sm, balandligi-5 sm, ikkita bir xil termometr, lampa (qizdirish uchun): - idishlarni biriga suv, ikkinchisiga tuproq solinadi, bir paytni o’zida ikkalasini ham harorati o’lchanadi; - ikkala idishdagi suv va tuproq lampa yordamida qizdiriladi va 6-7 minutdan so’ng haroratlar yana qaytadan o’lchanadi; Termometrdan olingan ma’lumotlar o’qituvchi tomonidan sinf taxtasiga yoziladi, o’quvchilar esa daftarlariga yozib olishadi. Ma’lumotlar quyidagi jadval shaklida ifoda qilinadi. Yuza Harorat darajasi Farqi Dastlabki Qizdirilgandan so’ng Sovutilganda n so’ng Suv 14 18 16 2 Tuproq 14 39 14 25 Suv va tuproq haroratidagi farqning kattalgi tuproq, yani Yer yuzasiga nisbatan tezroq isib tezroq sovishiga o’quvchilarda ishonch xosil qiladi. Bu esa quruklik va okaenda iqlimni turlichaligini asoslab beradi. Bulut va yomg’irni xosil bo’lishini tajribada ko’rsatish uchun baladligi 2530 sm keladigan shisha idish (tslindr) olinadi. Idishning devori terlamasligi uchun u bir oz qizdiriladi. Idish ichiga suv solinadi va spirtli lampada qizdiriladi. Idishning qopqog’ini tepasiga muz solib qo’yilsa, muz ostida bulut (bug’) xosil bo’ladi, sungra undan yomg’ir (suv tomchilari) ajralib chiqa boshlaydi. Demak o’quvchilar bulutlar va yog’inlar xosil bo’lishini sinf sharoitida kuzatishi va ushbu jarayonni to’la kuzatishi mumkin. Geografiya darslarida o’tkaziladigan tajribalarga qo’yiladigan talablar. O’tkaziladigan tajriba ko’zlangan maqsadga erishish va unda beriladigan bilimlarni o’quvchilar yaxshi o’zlashtirishlari uchun tajriba quyildagi talablarga javob berishi lozim (Gerasimova, Korinskaya) 1.O’qituvchi dars rejasini tuzayotganida qanday masalalarni tajriba yordamida tushuntirishni oldindan belgilashi zarur. Tajriba o’rganilayotgan mavzu bilan bevosita bog’langan bo’lmog’i lozim. 2. Tajribani boshlashdan avval o’quvchilarni tajriba mavzusi, uning ahamiyati va tajriba o’tkazishni asochsiy bosqichlari bilan tanishtirish lozim. Masalan, o’qituvchi shag’al va gilni suv o’tkazuvchanligini o’rganish bo’yicha tajriba o’tkazishdan oldin o’quvchilar mazkur tajriba orqali nimalarni bilib olishlarini aytib berish lozim. Mazkur bilimlar buloqlarni artezian va oddiy quduqlarni o’rganishda zarur bo’lishini takidlashi lozim. 3. O’quvchilarni faolligini oshirish va o’tkazilayotgan tajribani moxiyatini tushunayotganini tekshirish maqsadida sinfga savol bilan murojat qilish va har bir o’quvchini kuzatib turish lozim. 4. Tajriba davomida o’qituvchi o’quvchilarda kuzatilayotgan xodisa haqida mustaqil fikrlash qobiliyatini uyg’otish zarur va tajribani oxirida ular mustaqil xulosalar qilishlari lozim. Masalan quruqlik va suvlikni isishi va sovushini tajribada o’rganish davomida o’quvchilar quruqlik okeanlarga nisbatan tez isib va tez sovishi haqida va buni oqibatlarida turli iqlim va tuproqlarini shakillanishi haqida bilimlarga ega bo’lishadi. 5. Tajriba davomida rasmlar, jadvallar, chizmalar va ko’rgazma qurollarni ham ko’rsatib borishi lozim. 6. Tajriba o’tkazish uzoq davom etmasligi lozim. O’ta murakkab tajribalar bir soatdan ortiq davom etmasligi lozim. 7. Tajriba o’tkazilishga o’quvchilar puxta tayyorlanishi lozim. 8. Tajriba o’tkazilayotganda jihozlarni shunday joylashtirish kerakki ularni o’quvchilarni hammasi ko’rib tursin. Maktab geografiya maydonchasida quyidagi tajribalarni o’tkazish mumkin: suvni yemirish ishi; yer yuzasini yonbag’rini qiyaligi va nima bilan qoplanganini bog’liq xolda turlicha isishi. Suv va quruqlik yuzasini havoni isishiga ta’sirini o’rganish uchun quruqlik va suv xavzasi yuzasida harorat turli vaqtda o’rganiladi va tahlil qilinadi. Relyefni haroratga ta’sirini o’rganish uchun havo harorati tekislik va tog’ yonbag’rida o’rganiladi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida tekislik va yonbag’rini turlicha isishi haqida o’quvchilar bilimlarga ega bo’lishadi. Ya’ni o’quvchilar tajriba asosida yonbag’irlarni Shimoliy va janubiy qismlarida o’simliklar xillarini turlichaligini tushunib olishadi. Gruntlarni turi, mexanik tarkibi, rangi, o’simlik bilan qoplanganlik darajasi, namligini yer yuzasini isishiga ta’sirini saqlash uchun quyidagi tajriba o’tkaziladi: - chuqurligi0,5 m, kengligi 0,5 m, uzunligi 1 m bo’lgan bir necha chuqur qaziladi; - mazkur chuqurlar turli xil tog’ jinslari va tuproqlar bilan to’ldiriladi; - ma’lum vaqt o’tgandan so’ng ularni harorati o’lchanadi; - turli vaqtlarda turli tog’ jinslari va tuproqlar haroratining qiymatlari tahlil qilinadi va tog’ jinslaring turlari mexanik tarkibi hamda namlik darajasi haroratga qanday ta’sir etishi aniqlanadi. Geografiya maydonida yoki ochiq joyda o’quvchilar tomonidan tuproqlarni va tog’ jinslarini haroratini mustaqil o’rganilishi geografiya ta’limini hayot bilan bog’liqligini mustahkamlaydi.