Geografiya fanini o’qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari. Geografiya ta’liminingmaqsadlari va vazifalari Geografiya ta’limi uzluksiz ta’lim tizimining barcha bo’g’inlarida tashkil etiladigan pedagogik jarayonning ajralmas va uzviy bog’langan tarkibiy qismi sifatida mazkur ta’lim muassasaslari oldiga qo’yilgan umumiy maqsadlarga muvofiq barkamol o’quvchi shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi. Shuningdek, geografiya ta’limi o’quvchi va talabalarda Yer to’g’risidagi ilmiy dunyoqarashlarni shakllantiradi, ijtimoiy-iqtisodiy bilimlarni tarkib toptiradi, dunyo davlatlari va turli regionlarda jamiyat va tabiatning o’zaro bog’liqligi, geografik obyekt, jarayon va hodisalar haqidagi bilim va tushunchalar bilan qurollantiradi, umuminsoniy madaniyatni tarkibiy qismi bo’lgan geografik madaniyatni tarbiyalaydi. Geografiya ta’limining asosiy masqsad va vazifalari Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 6-apreldagi 187-son qarorining 4-bobida quyidagicha belgilab berilgan: Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida tabiiyot va geografiya o‘quv fanini o‘qitishning asosiy maqsadi: - o‘quvchilarda tayanch hamda tabiiyot va geografiya o‘quv faniga oid umumiy kompetensiyalarni shakllantirishdan; - jamiyat va tabiatning o‘zaro bog‘liqligi, geografik obyektlar, jarayon va hodisalar, Yer yuzining tabiiy manzarasi, tabiatdan oqilona foydalanish, Yer yuzidagi global ekologik muammolar haqida fikr-mulohaza yuritishga o‘rgatish, tabiatni qadrlash va muhofaza qilish, olgan nazariy bilimlarini amalda qo‘llash mahoratini shakllantirish; - o‘quvchilarning hayotiy tasavvurlari bilan amaliy faoliyatlarini umumlashtirib borib, geografik bilimlarni hayotga tatbiq eta olish salohiyatini shakllantirish va rivojlantirish. Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limida tabiiyot va geografiya famrn o‘qitishning asosiy vazifalari: - o‘quvchilarda atrofimizdagi olamga, o‘z Vataniga muhabbat hissini uyg‘otish, - tabiatni asrash va muhofaza qilish, nazariy bilimlarini amalda qo‘llash malakalarini shakllantirish; - tabiatni kuzatish, tahlil qilish, ularda milliy va umuminsoniy qadriyatlarni tarkib toptirish; - ijtimoiy hayot va ta’lim olishni davom ettirishlari uchun zarur bo‘lgan bilimlarni egallash; - hozirgi zamon talablari, ta’lim sohasidagi jahon andozalari va milliy rivojlanish manfaatlariga mos keladigan tafakkur va bilimlarni egallashi, shu bilan birga ulardan kundalik hayotlarida foydalana olishga o‘rgatishdan iborat. O’qituvchi yuqoridagi geografiya ta’limining asosiy vazifalarini amalga oshirish, geografiya ta’lim samaradorligiga erishish va o’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish hamda boshqarishi uchun ta’lim mazmunining tarkibiy qismlari va ularni o’quvchilar tomonidan o’zlashtirish usullarini bilishi lozim. Geografiya o’qitishning hozirgi davrda samarali bo’lishi o’quvchilarning o’quv-bilish, mehnat va jamoat faoliyatlarida qatnashishi uchun zarur bo’lgan geografik bilimlar, ko’nikmalar, malakalarni egallaganliklar, milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi ahamiyati bilan belgilanadi. Ular esa o’z navbatida o’quvchilarning geografik bilimlarni egallaganlik, tarbiyalanganlik natijasida dunyoqarashi, e’tiqodi, tabiat, jamiyat va shaxsga bo’lgan munosabatida namoyon bo’ladi. O’quvchilarning rivojlanish darajasi, qobiliyati, jismoniy va aqliy jihatdan takomillashtirishga bo’lgan ehtiyoji bilan ifodalanadi. Geografiya fanlar tizimida har bir geografiya fanining o’ziga xos jihatlari mavjud. Mazkur jihatlar geografiya fanining maqsadini belgilab beradi. Geografiya o’qituvchisi har bir sinf geografiya kursini maqsadlarini bilishi lozim. Geografiya ta’limining maqsadlarini uch guruhga bo’lish mukin: ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi. Ta’limiy maqsadlar quyidagilardan iborat: -o’quvchiga geografiya, ya’ni, tabiiy hamda iqtisodiy va ijtimoiy geografik hamda amaliy geografiya asoslari bo’yicha mustahkam bilimlar berish. Tabiatdan foydalanishni va uni muhofaza qilishni ilmiy, texnik, iqtisodiy asoslarini ochib berish; -umumta’lim maktablari, akademik litsey va kasb-hunar kollejlari o’quvchilarini iqtisodiy, ekologik, geosiyosiy bilimlarni egallashlariga imkon yaratish hamda kasbga yo’naltirish; - o’quvchilarni geografik borliq va hodisalarni o’rganish usullari bilan qurollantirish. Mazkur usullar (metodlar) bilan ishlash ko’nikmalarini shakllantirish; - tabiiy va iqtisodiy va ijtimoiy geografiya, amaliy geografiya va boshqa oraliq geografik fanlarni yirik xalq xo’jaligi muammolarini yechishdagi o’rni va ahamiyatini ochib berish. Masalan, Orol muammosini yechimini, tuproqqa meliorativ ishlov berishda agrotexnika qoidalariga rioya qilmaslik oqibatida eroziya jarayonini tezlashuvi va uni oldini olishni, O’zbekistonning buyuk davlat bo’lishini geografik asoslarini ishlab chiqish; - o’quvchilarni geografik haritalardan, ma’lumotnomalardan qo’shimcha adabiyotlardan foydalanishga o’rgatish, egallagan nazariy geografik bilimlarini amalda va yangi sharoitlarda qo’llay bilish ko’nikmalarini shakillantirish. O’quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish. Tarbiyaviy maqsadlari quyidagilardan iborat: - O’zbekistoning kelajagi buyuk davlat ekanligini asoslab berish, o’quvchilarda Vatanimiz qudrati va ravnaqidan faxrlanish, milliy g’urur, milliy iftixor tuyg’ularini shakillantirish; - o’quvchilarni tabiat va jamiyat o’rtasidagi o’zaro ta’sirlarga didaktik nuqtai nazardan qarashga o’rgatish; - o’quvchilarni ahloqiy jihatdan to’g’ri tarbiyalash, ularga Vatanga muhabbat, Vatanni himoya qilish har fuqoroning oliy burchi ekanligini uqtirish; - o’qtuvchilarni mehnat tarbiyasiga va kasb tanlashiga yordam berish, hozirgi zamonda o’z o’rnini topishga ko’maklashish; Rivojlantiruvchi maqsadlari quyidagilardan iborat: - o’quvchilarnin ilmiy dunyo qarashini kengaytirish; - o’quvchilarning darslik va qo‘shimcha adabiyotlar bilan ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish; - o’quvchilarning harita va yozuvsiz harita ustida mustaqil ishlash amaliy ko'nikmalarini rivojlantirish; - o’quvchilarning nutq va muloqat madaniyatini rivojlantirish. Shuningdek, o’quvchilarni qiziquvchanliki qobiliyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan maqsadlar: - geografik bilimlar va muammolarga qiziqishni uyg’otish; - o’quvchilarga kuzatuvchanlik, eslab qolish, tafakkur, tasavvur va nutq qobiliyatlarini rivojlanishiga imkon yaratish: - o’quvchilarni ular imkoniyati doirasidagi geografik muammolarni yechishga o’rgatish, ularda hodisa va jarayonlarga kompleks va sintetik yondashishni shakllantirish. Geografiya ta’limida kompetensiyalar Geografiyani oqitishda o’quvchilarga ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi ta’lim va tarbiya berish bilan birgalikda ularda egallagan nazariy bilimlarni amaliyotda qo’llay olish, ya’ni kompetensiyani shakllantirish maqsadga muvofiq. Kompetensiya — mavjud bilim, ko‘nikma va malakalarni kundalik faoliyatda qo‘llay olish qobiliyati. O‘zbekiston Respublikasida ta’limning uzluksizligi, uzviyligi, o‘quvchi shaxsi va qiziqishlari ustuvorligidan kelib chiqib, ularning yosh xususiyatlariga mos ravishda quyidagi tayanch kompetensiyalar shakllantiriladi. Kompetnsiya shakllantirish xususiyatiga ko’ra tayanch kompetensiya va fanga oid kompetensiya. Tayanch kompetensiya quyidagi turlarga ajratiladi: Kommunikativ kompetensiya — ijtimoiy vaziyatlarda ona tilida hamda birorta xorijiy tilda o‘zaro muloqotga kirisha olishni, muloqotda muomala madaniyatiga amal qilishni, ijtimoiy moslashuvchanlikni, hamkorlikda jamoada samarali ishlay olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Axborotlar bilan ishlash kompetensiyasi — mediamanbalardan zarur tavsiflarni izlab topa olishni, saralashni, qayta ishlashni, saqlashni, ulardan samarali foydalana olishni, ularning xavfsizligini ta’minlashni, media madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. O‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyasi — doimiy ravishda o‘z-o‘zini jismoniy, ma’naviy, ruhiy, intellektual va kreativ rivojlantirish, kamolotga intilish, hayot davomida mustaqil o‘qib-o‘rganish, kognitivlik ko‘nikmalarini va hayotiy tajribani mustaqil ravishda muntazam oshirib borish, o‘z xatti-harakatini muqobil baholash va mustaqil qaror qabul qila olish ko‘nikmalarini egallashni nazarda tutadi. Ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi — jamiyatda bo‘layotgan voqea, hodisa va jarayonlarga daxldorlikni his etish va ularda faol ishtirok etish, o‘zining fuqarolik burch va huquqlarini bilish, unga rioya qilish, mehnat va fuqarolik munosabatlarida muomala va huquqiy madaniyatga ega bo‘lish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Milliy va umummadaniy kompetensiya — vatanga sadoqatli, insonlarga mehr- oqibatli hamda umuminsoniy va milliy qadriyatlarga e’tiqodli bo‘lish, badiiy va san’at asarlarini tushunish, orasta kiyinish, madaniy qoidalarga va sog‘lom turmush tarziga amal qilish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo‘li sh hamda foydalanish kompetensiyasi — aniq hisob-kitoblarga asoslangan holda shaxsiy, oilaviy, kasbiy va iqtisodiy rejalarni tuza olish, kundalik faoliyatda turli diagramma, chizma va modellarni o‘qiy olish, inson mehnatini yengillashtiradigan, mehnat unumdorligini oshiradigan, qulay shart-sharoitga olib keladigan fan va texnika yangiliklaridan foydalana olish layoqatlarini shakllantirishni nazarda tutadi. Mazkur kompetensiyalar umumta’lim fanlari orqali o‘quvchilarda shakllantiriladi. Shuningdek, har bir umumta’lim fanining mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi. Geografiyani o’qitishda o’quvchilarda shakllantiriladigan fanga oid kompetensiyani quyidagi turlari mavjud: - Tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon hamda hodisalarni kuzatish, aniqlash, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi; - Geografik obyektlar, joy nomlarini to‘g‘ri qo‘llay olish kompetensiyasi: - Globus, geografik atlas va haritalardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi: - Tabiatni muhofaza qilish va ekologik madaniyat kompetensiyasi: Geografiya fanini mazmunidan kelib chiqqan holda o‘quvchilarda fanga oid umumiy kompetensiyalar ham shakllantiriladi. - Tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon hamda hodisalarni kuzatish, aniqlash, tushunish va tushuntirish kompetensiyasi. - Geografik obyektlar, joy nomlarini to‘g‘ri qo‘llay olish kompetensiyasi. - Globus, geografik atlas va haritalardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi. - Tabiatni muhofaza qilish va ekologik madaniyat kompetensiyasi. Geografiya o‘quv fani bo‘yicha ta’lim oluvchilar tayyorgarligining zarur va yetarlicha darajasi hamda ta’lim muassasalari bitiruvchilariga qo‘yiladigan malaka talablari tabiiy, ijtimoiy-iqtisodiy jarayon hamda hodisalarni kuzatish, aniqlash, tushunish va tushuntirish kompetensiyasida quyidagi belgilab qo’yilgan kompetesiyalarga ega bo’lishi lozim: - Quyosh tizimidagi sayyoralarning nomlarini ayta oladi; - Yer yuzidagi tabiiy jarayon va hodisalarni kuzatadi va ayta oladi; - tun va kun, yil fasllari almashinishini kuzatadi va aytib bera oladi; - kundalik hayotda ob-havoning o‘zgarishini mahalliy belgilarga qarab aniqlay oladi, termometr yordamida havo haroratini o‘lchay oladi; - ufq tomonlarini kompas va mahalliy belgilarga qarab aniqlay oladi; - O‘zbekiston Respublikasi va uning viloyatlari tabiati haqida biladi va ayta oladi. - Yer yuzi tabiatining vaqt davomida o‘zgarishi va rivojlanishi haqida biladi va ayta oladi. - Geografik qobiq va uning tarkibiy qismlari — litosfera, gidrosfera, atmosfera va biosferada kechadigan tabiiy hodisa hamda jarayonlarning mohiyatini anglaydi, tushunadi va tushuntira oladi; - tabiiy hodisa va jarayonlarni kundalik hayotda turli asboblar (kompas, termometr, barometr, flyuger va b.) yordamida o‘lchash va aniqlashni bajara oladi; - materiklar, okeanlar, O‘rta Osiyo va O‘zbekistonning tabiiy sharoiti va resurslariga tavsif bera oladi, ularning hududiy xususiyatlarini tahlil qiladi va o‘zaro taqqoslay oladi; - Yer yuzi tabiatining xilma-xilligini keltirib chiqaruvchi asosiy geografik omil va qonuniyatlarni biladi, anglaydi, misollar bilan izohlay oladi; -jahon xo‘jaligi, dunyoning yirik mintaqa va davlatlari, O‘zbekistonning iqtisodiy geografik rayonlari va viloyatlari, O‘zbekistonga yaqin joylashgan mamlakatlarga kompleks iqtisodiy-geografik tavsif bera oladi, hududlarni ijtimoiy- iqtisodiy jihatdan taqqoslay oladi; - aholi va ishlab chiqarishning joylashuviga ta’sir etuvchi geografik omillarni ayta oladi va misollar bilan izohlay oladi; - aholi dinamikasi va tarkibi, zamonaviy demografik jarayonlar, urbanizatsiya va aholi migratsiyasining mohiyatini tushunadi va tahlil qila oladi; - dunyoning siyosiy haritasi, uning tuzilishini tushunadi va tushuntira oladi; - geografik bilimlar asosida tabiiy hamda ijtimoiy-iqtisodiy jarayon va hodisalarga doir amaliy topshiriqlarni yecha oladi. Tayanch so’z va iboralar: kompetensiya, tayanch kompetensiya, fanga oid kompetensiya, ta’limiy maqsad, tarbiyaviy maqsad, rivojlantiruvchi maqsad, qiziquvchanlik qobiliyat. TALABALARNING O’ZLASHTIRGANBILIMLARININAZORAT QILISH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 1. Tabiiyot va geografiya o‘quv fanini o‘qitishning asosiy maqsadi nima? 2. tabiiyot va geografiya o‘quv fanini o‘qitishning asosiy vazifalari nimalardan iborat? 3. Geografiyani o’qitishning ta’limiy maqsadi deganda nimani tushunasiz? 4. Geografiyani o’qitishning tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini tahlil qiling va o’rtog’ingiz bilan fikr almashing. 5. O’quvchilarning qiziquvchanlik qobiliyati deganda nimani tushunasiz? 6. Kompetensiz nima? Uning qanday turlari mavjud? 7. Umumiy o’rta ta’lim maktablari 5-9-sinflarda o’qitiladigan geografiya predmetlari bo’yicha kompetensiyalar jadvalini tuzing va to’ldiring.