“Geografiya o‘qitish metodikasi” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari.

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

33,5 KB


“Geografiya o‘qitish metodikasi” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja 1. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti, maqsadi va vazifalari. 2. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 3. Maktabda geografiya o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari. 4. Maktab geografiyasining mazmuni Tayanch iboralar Didaktika, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot metodlari, xususiy metodika, umumiy metodika, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, o‘qitishning ta’limiy maqsadi, o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi, o‘qitishning rivojlantiruvchi maqsadi, maktab geografiyasining mazmuni 1. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti, maqsadi va vazifalari. Jamiyat taraqqiyotini har tomonlama etuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etish qiyin. Malakali pedagog mutaxassislar tayyorlash esa ko‘p jihatdan ularning metodik tayyorgarligiga bog‘liq. Ayniqsa, hozirgi murakkab axborotlarni, geografik hodisa va sabab oqibatlarini, tabiiy va iqtisodiy geografiya tushunchalarini o‘quvchilar ongiga yetkazish va shakllantirish nihoyatda murakkab jarayon hisoblanadi. Maktab dasturi o‘quvchilarga faqat geografiyaga oid bilim berish bilan cheklanmaydi, balki ularda zarur ko‘nikma va malaka hosil qilishni ham o‘z zimmasiga oladi. Har bir o‘quvchi darsda olgan ko‘nikma va malakalar asosida bilimlarni mustaqil egallashi zarur bo‘ladi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq umumiy o‘rta “Geografiya o‘qitish metodikasi” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. Reja 1. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti, maqsadi va vazifalari. 2. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. 3. Maktabda geografiya o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari. 4. Maktab geografiyasining mazmuni Tayanch iboralar Didaktika, tadqiqot ob’ekti, tadqiqot metodlari, xususiy metodika, umumiy metodika, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, o‘qitishning ta’limiy maqsadi, o‘qitishning tarbiyaviy maqsadi, o‘qitishning rivojlantiruvchi maqsadi, maktab geografiyasining mazmuni 1. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining predmeti, tadqiqot ob’ekti, maqsadi va vazifalari. Jamiyat taraqqiyotini har tomonlama etuk o‘qituvchilarsiz tasavvur etish qiyin. Malakali pedagog mutaxassislar tayyorlash esa ko‘p jihatdan ularning metodik tayyorgarligiga bog‘liq. Ayniqsa, hozirgi murakkab axborotlarni, geografik hodisa va sabab oqibatlarini, tabiiy va iqtisodiy geografiya tushunchalarini o‘quvchilar ongiga yetkazish va shakllantirish nihoyatda murakkab jarayon hisoblanadi. Maktab dasturi o‘quvchilarga faqat geografiyaga oid bilim berish bilan cheklanmaydi, balki ularda zarur ko‘nikma va malaka hosil qilishni ham o‘z zimmasiga oladi. Har bir o‘quvchi darsda olgan ko‘nikma va malakalar asosida bilimlarni mustaqil egallashi zarur bo‘ladi. Mamlakatimizda kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq umumiy o‘rta ta’limning barcha bo‘g‘inlarida o‘quvchilarning muntazam bilim olishi, ularda bilim olish ehiyojini rivojlantirishni, o‘quvchilarda mehnat ko‘nikmalari, mustaqil ijodiy fikrlash, kasb tanlashga va atrof muhitga ongli munosabatni hosil qilishni, milliy va umumbashariy qadriyatlarini hurmat qilishni, o‘z vataniga, xalqiga sadoqat, mehr- muhabbat ruhida tarbiyalash vazifalari belgilandi. Bu vazifalarni bajarishda geografiya ta’limi alohida salmoqga ega. Ayniqsa tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslarini o‘qitish borasida milliy dasturda qo‘yilgan vazifalarni bajarish cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini tajribalar isbotlamoqda. Bularning barchasi geografiya o‘qituvchisidan pedagogik faoliyatdagi yutuq kamchiliklarini tahlil qila olishni, o‘z ish tajribasini tahlil qilib, umumlashtira bilishni, boshqa o‘qituvchilarni tajribasini umumlashtirish va samarali ta’lim shakllari va metodlardan o‘z ishida oqilona foydalanishni talab qiladi. Geografiya ta’lim metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismidir. U maktabda geografiya o‘qitishning maqsad va vazifalarini, umumiy geografik bilimlar mazmunini, o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashini shakllantirish g‘oyalarini ilgari suradi va ishlab chiqadi. Geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiradi. Geografiya metodikasining asosini maktab geografiyasi, xususan tabiiy va iqtisodiy geografiya hamda ular bilan uzviy aloqada bo‘lgan kartografiya, geologiya, iqtisod, biologiya, aholishunoslik va boshqa ko‘plab fanlar tashkil qiladi. Ta’lim tarbiyaning umumiy qonuniyatlarini didaktika tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, didaktikaning mohiyati ta’lim-tarbiya jarayoni hisoblanib, u aniq o‘quv fanlari uchun ta’lim va tarbiya jarayoni bilan shug‘ullanmaydi. Geografiya o‘qitish metodikasi ilmiy pedagogik fan bo‘lib, u o‘quvchilarga geografiyadan puxta bilim berish, ularni har tomonlama etuk dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxs qilib tarbiyalash va o‘qitiladigan geografiya fanining maqsadini, ta’lim vazifalarini, mazmunini, metodlarini hamda geografiya o‘qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Bilish nazariyasi geografiya o‘qitish metodikasining metodologik asosini tashkil qiladi. Geografiya o‘qitish metodikasi tadqiq qiladigan metodologik va nazariy muammolarga chet ellarda va O‘zbekistonda geografiya ta’limi, geografiya va uning alohida kurslari bo‘yicha o‘qitish mazmuni, maqsadi va vazifalari, geografik bilimlarni egallashda ta’lim bilan ta’limning barcha bo‘g‘inlarida o‘quvchilarning muntazam bilim olishi, ularda bilim olish ehiyojini rivojlantirishni, o‘quvchilarda mehnat ko‘nikmalari, mustaqil ijodiy fikrlash, kasb tanlashga va atrof muhitga ongli munosabatni hosil qilishni, milliy va umumbashariy qadriyatlarini hurmat qilishni, o‘z vataniga, xalqiga sadoqat, mehr- muhabbat ruhida tarbiyalash vazifalari belgilandi. Bu vazifalarni bajarishda geografiya ta’limi alohida salmoqga ega. Ayniqsa tabiiy va iqtisodiy geografiya kurslarini o‘qitish borasida milliy dasturda qo‘yilgan vazifalarni bajarish cheksiz imkoniyatlarga ega ekanligini tajribalar isbotlamoqda. Bularning barchasi geografiya o‘qituvchisidan pedagogik faoliyatdagi yutuq kamchiliklarini tahlil qila olishni, o‘z ish tajribasini tahlil qilib, umumlashtira bilishni, boshqa o‘qituvchilarni tajribasini umumlashtirish va samarali ta’lim shakllari va metodlardan o‘z ishida oqilona foydalanishni talab qiladi. Geografiya ta’lim metodikasi pedagogika fanining tarkibiy qismidir. U maktabda geografiya o‘qitishning maqsad va vazifalarini, umumiy geografik bilimlar mazmunini, o‘quvchilarda ilmiy dunyoqarashini shakllantirish g‘oyalarini ilgari suradi va ishlab chiqadi. Geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanlari tizimiga kiradi. Geografiya metodikasining asosini maktab geografiyasi, xususan tabiiy va iqtisodiy geografiya hamda ular bilan uzviy aloqada bo‘lgan kartografiya, geologiya, iqtisod, biologiya, aholishunoslik va boshqa ko‘plab fanlar tashkil qiladi. Ta’lim tarbiyaning umumiy qonuniyatlarini didaktika tahlil qiladi. Boshqacha qilib aytganda, didaktikaning mohiyati ta’lim-tarbiya jarayoni hisoblanib, u aniq o‘quv fanlari uchun ta’lim va tarbiya jarayoni bilan shug‘ullanmaydi. Geografiya o‘qitish metodikasi ilmiy pedagogik fan bo‘lib, u o‘quvchilarga geografiyadan puxta bilim berish, ularni har tomonlama etuk dunyoqarashga ega bo‘lgan shaxs qilib tarbiyalash va o‘qitiladigan geografiya fanining maqsadini, ta’lim vazifalarini, mazmunini, metodlarini hamda geografiya o‘qitishning eng muhim vositalarini belgilab beradi. Bilish nazariyasi geografiya o‘qitish metodikasining metodologik asosini tashkil qiladi. Geografiya o‘qitish metodikasi tadqiq qiladigan metodologik va nazariy muammolarga chet ellarda va O‘zbekistonda geografiya ta’limi, geografiya va uning alohida kurslari bo‘yicha o‘qitish mazmuni, maqsadi va vazifalari, geografik bilimlarni egallashda ta’lim bilan tarbiyaning birligi, o‘quvchilarda geografik bilim, ko‘nikma va malakalar hamda dunyoqarashini shakllantirish, geografiya ta’limi jarayonining umumiy qonuniyatlari kiradi. Geografiya o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - geografiya ta’limining maqsadi - geografiya ta’limining mazmuni - geografiya o‘qitish metodlari - geografiya fanini o‘qitish va o‘rganishni tashkil etish (ta’lim shakllari) - o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilish imkoniyatlari - geografiya ta’limining natijalari va boshqalar. Yuqoridagi tarkibiy qismlar o‘rtasida mustahkam aloqa mavjud. Masalan, o‘rganiladigan mavzuning maqsadi, ta’lim-tarbiya vazifalari mazmuniga mos keladigan ta’lim shakllari, o‘qitish usullari hamda vositalaridan maqsadga muvofiq tarzda foydalana bilishni taqozo qiladi. Geografiya ta’limi metodikasining nazariy metodologik masalalari ko‘pgina metodist-geograf olimlar A.E.Bibik, A.V.Darinskiy, G.P.Gerasimova, M.K.Kovalevskaya, I.S.Matrusov, L.M.Pancheshnikova, M.V.Rijakov, O.A.Mo‘minov, X.X.Xasanov, P.G.Musaev va boshqalar asarlarida o‘z ifodasini topgan. Geografiya ta’limi metodikasi fani umumiy metodika, metodikaning nazariy masalalari, tabiiy va iqtisodiy geografiyani o‘qitish metodikasi kabi qismlardan iborat. O‘z navbatida ularning har biri xususiy metodikalar (maktab geografiya kurslarini alohida-alohida o‘rganish metodikalarini) o‘z ichiga oladi. Umumiy metodika maktab geografiyasi kurslari uchun o‘qitish qonuniyatlarini ya’ni o‘qitishning umumiy mazmuni va maqsadini tashkil etilishini, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, sinfdan tashqari ishlar va boshqalarni o‘rganadi. A.V.Darinskiy umumiy metodikani geografiya didaktikasi deb aytgan edi. Xususiy metodika maktab geografiya kurslarining maqsadi, mazmuni, tarkibi, geografik bilim, ko‘nikma malakalar shakllantirish, har bir kurs bo‘yicha o‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish va kabilar bilan shug‘ullanadi. Geografiya ta’limi metodikasi - maktab geografiyasining ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlari, geografiya ta’limining mazmuni, geografiya o‘qitishning shakl va usullari, ta’lim jarayonida geografiya o‘qitish vositalari (dasturlar, tarbiyaning birligi, o‘quvchilarda geografik bilim, ko‘nikma va malakalar hamda dunyoqarashini shakllantirish, geografiya ta’limi jarayonining umumiy qonuniyatlari kiradi. Geografiya o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat: - geografiya ta’limining maqsadi - geografiya ta’limining mazmuni - geografiya o‘qitish metodlari - geografiya fanini o‘qitish va o‘rganishni tashkil etish (ta’lim shakllari) - o‘quvchilarning yosh xususiyatlari va bilish imkoniyatlari - geografiya ta’limining natijalari va boshqalar. Yuqoridagi tarkibiy qismlar o‘rtasida mustahkam aloqa mavjud. Masalan, o‘rganiladigan mavzuning maqsadi, ta’lim-tarbiya vazifalari mazmuniga mos keladigan ta’lim shakllari, o‘qitish usullari hamda vositalaridan maqsadga muvofiq tarzda foydalana bilishni taqozo qiladi. Geografiya ta’limi metodikasining nazariy metodologik masalalari ko‘pgina metodist-geograf olimlar A.E.Bibik, A.V.Darinskiy, G.P.Gerasimova, M.K.Kovalevskaya, I.S.Matrusov, L.M.Pancheshnikova, M.V.Rijakov, O.A.Mo‘minov, X.X.Xasanov, P.G.Musaev va boshqalar asarlarida o‘z ifodasini topgan. Geografiya ta’limi metodikasi fani umumiy metodika, metodikaning nazariy masalalari, tabiiy va iqtisodiy geografiyani o‘qitish metodikasi kabi qismlardan iborat. O‘z navbatida ularning har biri xususiy metodikalar (maktab geografiya kurslarini alohida-alohida o‘rganish metodikalarini) o‘z ichiga oladi. Umumiy metodika maktab geografiyasi kurslari uchun o‘qitish qonuniyatlarini ya’ni o‘qitishning umumiy mazmuni va maqsadini tashkil etilishini, ta’lim metodlari, ta’lim vositalari, sinfdan tashqari ishlar va boshqalarni o‘rganadi. A.V.Darinskiy umumiy metodikani geografiya didaktikasi deb aytgan edi. Xususiy metodika maktab geografiya kurslarining maqsadi, mazmuni, tarkibi, geografik bilim, ko‘nikma malakalar shakllantirish, har bir kurs bo‘yicha o‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish va kabilar bilan shug‘ullanadi. Geografiya ta’limi metodikasi - maktab geografiyasining ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlari, geografiya ta’limining mazmuni, geografiya o‘qitishning shakl va usullari, ta’lim jarayonida geografiya o‘qitish vositalari (dasturlar, darsliklar, atlas haritalar, o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun ilmiy metodik qo‘llanmalar va boshqalarni yaratish), o‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirishlari, ta’lim jarayonida o‘quvchilar fikrlashining rivojlanishi va boshqalar bilan bog‘liq vazifalarni hal qiladi. Rus pedagog-geografi A.Pancheщnikova ta’biri bilan aytganda, geografiya ta’limi metodikasi fani quyidagi muammolarni, ya’ni o‘qitish maqsadi «geografiyani nima uchun o‘qitamiz?» geografiya ta’limi mazmunini (nimani o‘qitamiz?), geografiya ta’limi vositalarini (nimalar yordamida o‘qitamiz?) o‘qitishning shakl va usullarini (qanday o‘qitamiz?) tadqiq qiladi. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining vazifalari: - maktab geografiya kurslarining sinflar bo‘yicha maqsadi, mazmuni va ahamiyatini belgilash va mazmunini takomillashtirish, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda geografiya fanidagi asosiy g‘oya, fakt tushuncha va qonuniyatlarni ajratib olish; - o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlab olingan bilmlarni o‘zlashtirishga imkon beradigan ta’lim usullarni aniqlash; - geografiyaga oid ma’lumotlar asosida o‘quvchilarda voqea va hodisalarga nisbatan dunyoqarash shakllantirish ularni milliy qadriyatlar va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash yo‘llarini ko‘rsatib berish; - o‘quvchilarga amaliy ko‘nikma va malakalarni singdirish imkoniyatlarini aniqlash; - ta’lim jarayonida o‘quvchilar faolligini oshiradigan va bilimlarini mustaqil egallashga yordam beradigan samarali metodlarni aniqlash; - geografiya darslarida o‘quvchilarga mehnat, kasb, ekologik, iqtisodiy, ahloqiy, estetik, milliylik tarbiya berish vazifalarini ochib berish; - ta’limni tashkil etishning zamonaviy shakllarini, ularning samaradorligini ishlab chiqish va takomillashtirish; - sinalgan o‘qitish metodlarini takomillashtirish; - geografiya darslarida pedagogik texnologiya elementlarini qo‘llashni takomillashtirish; - kurslar bo‘yicha o‘quvchilarning yoshiga mos keladigan o‘quv qurollariga bo‘lgan talablarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish metodikasini yaratish; darsliklar, atlas haritalar, o‘quvchi va o‘qituvchilar uchun ilmiy metodik qo‘llanmalar va boshqalarni yaratish), o‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirishlari, ta’lim jarayonida o‘quvchilar fikrlashining rivojlanishi va boshqalar bilan bog‘liq vazifalarni hal qiladi. Rus pedagog-geografi A.Pancheщnikova ta’biri bilan aytganda, geografiya ta’limi metodikasi fani quyidagi muammolarni, ya’ni o‘qitish maqsadi «geografiyani nima uchun o‘qitamiz?» geografiya ta’limi mazmunini (nimani o‘qitamiz?), geografiya ta’limi vositalarini (nimalar yordamida o‘qitamiz?) o‘qitishning shakl va usullarini (qanday o‘qitamiz?) tadqiq qiladi. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining vazifalari: - maktab geografiya kurslarining sinflar bo‘yicha maqsadi, mazmuni va ahamiyatini belgilash va mazmunini takomillashtirish, o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda geografiya fanidagi asosiy g‘oya, fakt tushuncha va qonuniyatlarni ajratib olish; - o‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda tanlab olingan bilmlarni o‘zlashtirishga imkon beradigan ta’lim usullarni aniqlash; - geografiyaga oid ma’lumotlar asosida o‘quvchilarda voqea va hodisalarga nisbatan dunyoqarash shakllantirish ularni milliy qadriyatlar va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash yo‘llarini ko‘rsatib berish; - o‘quvchilarga amaliy ko‘nikma va malakalarni singdirish imkoniyatlarini aniqlash; - ta’lim jarayonida o‘quvchilar faolligini oshiradigan va bilimlarini mustaqil egallashga yordam beradigan samarali metodlarni aniqlash; - geografiya darslarida o‘quvchilarga mehnat, kasb, ekologik, iqtisodiy, ahloqiy, estetik, milliylik tarbiya berish vazifalarini ochib berish; - ta’limni tashkil etishning zamonaviy shakllarini, ularning samaradorligini ishlab chiqish va takomillashtirish; - sinalgan o‘qitish metodlarini takomillashtirish; - geografiya darslarida pedagogik texnologiya elementlarini qo‘llashni takomillashtirish; - kurslar bo‘yicha o‘quvchilarning yoshiga mos keladigan o‘quv qurollariga bo‘lgan talablarini ishlab chiqish va ulardan foydalanish metodikasini yaratish; - o‘quvchilarni o‘lkashunoslik va sinfdan tashqari ishlarini mazmuni turlari va metodikasi bilan tanishtirish; - geografiyaga oid ilmiy - ommabop adabiyotlarni yaratish; Demak yuqoridagilardan xulosa qilib geografiya o‘qitish metodikasi vazifalarini 3 ta guruhga ajratish mumkin: 1. Geografiya metodikasi o‘quvchiga geografiyadan qanday bilimlar berishi zarurligi va har bir kursda beriladigan bilim, ko‘nikma malakalarini shakllantirish yo‘llarini aniqlashi; 2. Ta’lim jarayonini uyushtirish va tashkil etish shakllarini aniqlashni va har bir shaklga mos keladigan metod, o‘quv jihozlari, sinfdan tashqari ishlar va boshqlarni belgilashi; 3. O‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirish, jarayonida ularning tarbiyalanishi, ta’lim jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishi kabilardan iborat bo‘ladi. 2. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Geografiya ta’limi metodikasi geografiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u geografiya metodikasi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Geografiya fanlari bilan aloqadorlik, maktab geografiyasi mazmunini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Maktab geografiyasi mazmuni uzluksiz takomillashib borishi tufayli keyingi yillarda maktab geografiya kurslarida tabiiy, hududiy ishlab chiqarish komplekslari, bozor iqtisodi kabi tushunchalarning kiritilishi, tabiiy sharoit va resurslardan oqilona foydalanish zaruriyatini tug‘dirdi. O‘quvchilarning TTK (TXM) va bozor iqtisodiga oid tushunchalar haqida puxta bilimga ega bo‘lishi ularga ekologik, iqtisodiy tarbiya elementlarini singdirish imkoniyatlarini ham vujudga keltiradi. Demak geografiya o‘qitish metodikasi ekologiya kartografiya, geologiya, iqtisod, fizika, biologiya va boshqa fanlar bilan mustahkam aloqaga ega. Hozirgi kunda eng muhim muammolaridan biri geografiya darslarida jamiyat bilan tabiat, inson bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni o‘rganish masalasi hisoblanadi. Shu tufayli ham maktab geografiya kurslariga geografik bilimlardan tashqari ekologik va iqtisodiy tushunchalar ham kiritila boshlandi. Geografiyaga yaqin bo‘lgan fanlar o‘qitish metodlari va vositalarini tanlashga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. Buni geografiya ta’limiga kartografik, statistik, kuzatish, - o‘quvchilarni o‘lkashunoslik va sinfdan tashqari ishlarini mazmuni turlari va metodikasi bilan tanishtirish; - geografiyaga oid ilmiy - ommabop adabiyotlarni yaratish; Demak yuqoridagilardan xulosa qilib geografiya o‘qitish metodikasi vazifalarini 3 ta guruhga ajratish mumkin: 1. Geografiya metodikasi o‘quvchiga geografiyadan qanday bilimlar berishi zarurligi va har bir kursda beriladigan bilim, ko‘nikma malakalarini shakllantirish yo‘llarini aniqlashi; 2. Ta’lim jarayonini uyushtirish va tashkil etish shakllarini aniqlashni va har bir shaklga mos keladigan metod, o‘quv jihozlari, sinfdan tashqari ishlar va boshqlarni belgilashi; 3. O‘quvchilarning o‘quv materiallarini o‘zlashtirish, jarayonida ularning tarbiyalanishi, ta’lim jarayonida fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishi kabilardan iborat bo‘ladi. 2. Geografiya o‘qitish metodikasi fanining boshqa fanlar bilan aloqasi. Geografiya ta’limi metodikasi geografiya fani bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u geografiya metodikasi uchun asos bo‘lib xizmat qiladi. Geografiya fanlari bilan aloqadorlik, maktab geografiyasi mazmunini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Maktab geografiyasi mazmuni uzluksiz takomillashib borishi tufayli keyingi yillarda maktab geografiya kurslarida tabiiy, hududiy ishlab chiqarish komplekslari, bozor iqtisodi kabi tushunchalarning kiritilishi, tabiiy sharoit va resurslardan oqilona foydalanish zaruriyatini tug‘dirdi. O‘quvchilarning TTK (TXM) va bozor iqtisodiga oid tushunchalar haqida puxta bilimga ega bo‘lishi ularga ekologik, iqtisodiy tarbiya elementlarini singdirish imkoniyatlarini ham vujudga keltiradi. Demak geografiya o‘qitish metodikasi ekologiya kartografiya, geologiya, iqtisod, fizika, biologiya va boshqa fanlar bilan mustahkam aloqaga ega. Hozirgi kunda eng muhim muammolaridan biri geografiya darslarida jamiyat bilan tabiat, inson bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni o‘rganish masalasi hisoblanadi. Shu tufayli ham maktab geografiya kurslariga geografik bilimlardan tashqari ekologik va iqtisodiy tushunchalar ham kiritila boshlandi. Geografiyaga yaqin bo‘lgan fanlar o‘qitish metodlari va vositalarini tanlashga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. Buni geografiya ta’limiga kartografik, statistik, kuzatish, taqqoslash metodlarining kiritilish va ishlatilishidan bilsa ham bo‘ladi. Chunonchi maktab geografiyasi kurslarini kartasiz, ko‘rgazmali qurollarsiz, texnika vositalarisiz va zamonaviy kompyuterlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Geografiya o‘qitish metodikasi geografiya fanining ba’zi bir tekshirish metodlaridan foydalanar ekan, o‘quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o‘zlashtirishini va ularni geografiya fanining ba’zi tadqiqot usullari bilan tanishtirishni ko‘zda to‘tadi. Geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fani tarmoqlariga kiruvchi didaktika, psixologiya fanlari bilan ham chambarchas bog‘liq. Geografiya metodikasi didaktikaning asosiy koidalarini geografiya o‘qitish jarayoniga tadbiq etishda uning mazmuniga xos xususiyatlarni ham e’tiborga oladi. Didaktika geografiya o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi qonuniyat va munosabatlarni oydinlashtiradi va shu asosida o‘qitishning maqsadi, mazmuni, usullari hamda o‘qitish jarayonini jihozlashga doir talablarni belgilab beradi. Demak, didaktika barcha fanlar uchun ta’limning umumiy qonuniyatlari va nazariyalarini yaratsa, metodika didaktikaning fanlarni o‘qitish haqidagi umumiy nazariyasini ma’lum bir o‘quv fani, ya’ni geografiyani o‘qitish jarayoniga tadbiq etish bilan uni yanada aniqlashtiradi va to‘ldiradi. SHunga asosan, didaktika va geografiya o‘qitish metodikasi fanlari bir-birlarini to‘ldirib turadi deyishga to‘la asos bor. Geografiya o‘qitishda o‘quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman ruhiy faoliyatini e’tiborga olmasdan turib, ularning o‘quv faoliyatiga samarali ta’sir yetib bo‘lmaydi. Shu tufayli geografiya metodikasi psixologiya fani bilan ham uzviy bog‘liqdir. Psixologiya fanining hozirgi bosqichdagi taraqqiyoti maktabda fanlarni o‘qitish jarayonini ilmiy asosda har tomonlama chuqur tadqiq etish va uni o‘qitishni yanada takomillashtirish uchun zarur imkoniyatlarni yaratib beradi. Geografiya o‘qitish metodikasi ham geografiya o‘qitish jarayonini o‘rganishda psixologiya faniga tayanadi. Psixologiya o‘quvchilardagi ruhiy faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o‘rgansa, metodika esa, o‘quvchilarning ruhiy faoliyatini ularning geografiya ob’ekti va hodisalarini o‘zlashtirishlari bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlarnigina tadqiq qiladi. Metodika bilan psixologiyaning eng muhim bog‘liqlik tomoni shundaki, bunda geografiya o‘qitishning mazmuni va metodlari bilan ruhiy faoliyat orqali erishiladigan natijalar o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlar tadqiq qilinadi. taqqoslash metodlarining kiritilish va ishlatilishidan bilsa ham bo‘ladi. Chunonchi maktab geografiyasi kurslarini kartasiz, ko‘rgazmali qurollarsiz, texnika vositalarisiz va zamonaviy kompyuterlarsiz tasavvur qilib bo‘lmaydi. Geografiya o‘qitish metodikasi geografiya fanining ba’zi bir tekshirish metodlaridan foydalanar ekan, o‘quvchilarning bilimlarini yaxshiroq o‘zlashtirishini va ularni geografiya fanining ba’zi tadqiqot usullari bilan tanishtirishni ko‘zda to‘tadi. Geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fani tarmoqlariga kiruvchi didaktika, psixologiya fanlari bilan ham chambarchas bog‘liq. Geografiya metodikasi didaktikaning asosiy koidalarini geografiya o‘qitish jarayoniga tadbiq etishda uning mazmuniga xos xususiyatlarni ham e’tiborga oladi. Didaktika geografiya o‘qitish jarayonining tarkibiy qismlari o‘rtasidagi qonuniyat va munosabatlarni oydinlashtiradi va shu asosida o‘qitishning maqsadi, mazmuni, usullari hamda o‘qitish jarayonini jihozlashga doir talablarni belgilab beradi. Demak, didaktika barcha fanlar uchun ta’limning umumiy qonuniyatlari va nazariyalarini yaratsa, metodika didaktikaning fanlarni o‘qitish haqidagi umumiy nazariyasini ma’lum bir o‘quv fani, ya’ni geografiyani o‘qitish jarayoniga tadbiq etish bilan uni yanada aniqlashtiradi va to‘ldiradi. SHunga asosan, didaktika va geografiya o‘qitish metodikasi fanlari bir-birlarini to‘ldirib turadi deyishga to‘la asos bor. Geografiya o‘qitishda o‘quvchilarning yoshi, bilimi, fikrlash qobiliyati va umuman ruhiy faoliyatini e’tiborga olmasdan turib, ularning o‘quv faoliyatiga samarali ta’sir yetib bo‘lmaydi. Shu tufayli geografiya metodikasi psixologiya fani bilan ham uzviy bog‘liqdir. Psixologiya fanining hozirgi bosqichdagi taraqqiyoti maktabda fanlarni o‘qitish jarayonini ilmiy asosda har tomonlama chuqur tadqiq etish va uni o‘qitishni yanada takomillashtirish uchun zarur imkoniyatlarni yaratib beradi. Geografiya o‘qitish metodikasi ham geografiya o‘qitish jarayonini o‘rganishda psixologiya faniga tayanadi. Psixologiya o‘quvchilardagi ruhiy faoliyatning umumiy qonuniyatlarini o‘rgansa, metodika esa, o‘quvchilarning ruhiy faoliyatini ularning geografiya ob’ekti va hodisalarini o‘zlashtirishlari bilan bog‘liq bo‘lgan tomonlarnigina tadqiq qiladi. Metodika bilan psixologiyaning eng muhim bog‘liqlik tomoni shundaki, bunda geografiya o‘qitishning mazmuni va metodlari bilan ruhiy faoliyat orqali erishiladigan natijalar o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlar tadqiq qilinadi. Turli geografik ob’ektlarning kartadagi joylashishini fazoviy tasavvurlarsiz egallab bo‘lmaydi. Bunda albatta psixologiya fani bilimlariga tayaniladi. Demak, geografiya ta’limi metodikasi o‘qitishda yaxshi natijalarga erishish uchun o‘quvchilarning geografiya materialini puxta o‘zlashtirishi bilan o‘quvchilarning ruhiy faoliyati o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlarni ham o‘rganadi, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda psixologiya faniga tayanadi va psixologik tekshirish metodlaridan ham foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. SHunday qilib geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanining mustaqil tarmog‘i bo‘lib, u o‘zining mustaqil tekshirish predmetiga ega bo‘lib, boshqa fanlarga tayangan holda mazmunan boyib, takomillashib boradi. 2. Maktabda geografiya o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari. O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi, degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunini, tuzilishini, o‘qitish usullari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda avvalo didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa qonunlarda o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan.O‘qitish maqsadini aniqlashda milliy qadriyatlar va jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlari, qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar o‘zi yashayotgan jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi zarur. Shu tufayli umumgeografik ta’limga o‘quvchilar tarbiyasi va rivojlanishiga ta’sir qilishi nuqtai nazardan qarash kerak. Hozirgi zamon ishlab chiqarish tarmoqlari yirik sanoat, transport, agrosanoat komplekslari tarmoqlaridan iborat, ular tabiat kompleksi va uning komponentlariga keskin ta’sir qilib qolmasdan, balki atrof muhitning ifloslanishiga, tabiatdagi ekologik aloqalarning buzilishiga olib keladi. Ayniqsa hozirgi kunda Orol inqirozi davom etayotgan bir vaqtda tabiat va uning boyliklariga oqilona yondashish muammolari ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Tabiiy va iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifasi jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni ochib berishdan iborat. Bu aloqadorlikni chuqur tahlillar o‘tkazmasdan amalga oshirish mumkin emas. Bunda quyidagilarni e’tiborga Turli geografik ob’ektlarning kartadagi joylashishini fazoviy tasavvurlarsiz egallab bo‘lmaydi. Bunda albatta psixologiya fani bilimlariga tayaniladi. Demak, geografiya ta’limi metodikasi o‘qitishda yaxshi natijalarga erishish uchun o‘quvchilarning geografiya materialini puxta o‘zlashtirishi bilan o‘quvchilarning ruhiy faoliyati o‘rtasidagi qonuniyatli bog‘lanishlarni ham o‘rganadi, o‘quvchilarga ta’lim-tarbiya berishda psixologiya faniga tayanadi va psixologik tekshirish metodlaridan ham foydalanish yo‘llarini ko‘rsatib beradi. SHunday qilib geografiya o‘qitish metodikasi pedagogika fanining mustaqil tarmog‘i bo‘lib, u o‘zining mustaqil tekshirish predmetiga ega bo‘lib, boshqa fanlarga tayangan holda mazmunan boyib, takomillashib boradi. 2. Maktabda geografiya o‘qitishning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari. O‘qitish maqsadlarini aniqlash didaktika va geografiya o‘qitish metodikasining eng muhim muammosidir. O‘qitish maqsadi geografiya nima uchun o‘qitiladi, degan savol bilan chambarchas bog‘liq. O‘qitish maqsadi maktab geografiyasining mazmunini, tuzilishini, o‘qitish usullari va yo‘nalishini belgilashda katta ahamiyatga ega. Barcha fanlar uchun o‘qitish maqsadlarini aniqlashda avvalo didaktik tadqiqotlar amalga oshiriladi. “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” va boshqa qonunlarda o‘qitish maqsadini aniq belgilashga katta e’tibor berilgan.O‘qitish maqsadini aniqlashda milliy qadriyatlar va jamiyatning o‘ziga xos xususiyatlari, qiziqishi albatta e’tiborga olinadi, ya’ni o‘quvchilar o‘zi yashayotgan jamiyat uchun kurashadigan va qayg‘uradigan bo‘lishi zarur. Shu tufayli umumgeografik ta’limga o‘quvchilar tarbiyasi va rivojlanishiga ta’sir qilishi nuqtai nazardan qarash kerak. Hozirgi zamon ishlab chiqarish tarmoqlari yirik sanoat, transport, agrosanoat komplekslari tarmoqlaridan iborat, ular tabiat kompleksi va uning komponentlariga keskin ta’sir qilib qolmasdan, balki atrof muhitning ifloslanishiga, tabiatdagi ekologik aloqalarning buzilishiga olib keladi. Ayniqsa hozirgi kunda Orol inqirozi davom etayotgan bir vaqtda tabiat va uning boyliklariga oqilona yondashish muammolari ko‘ndalang bo‘lib qoldi. Tabiiy va iqtisodiy geografiyaning asosiy vazifasi jamiyat bilan tabiat o‘rtasidagi murakkab aloqadorlikni ochib berishdan iborat. Bu aloqadorlikni chuqur tahlillar o‘tkazmasdan amalga oshirish mumkin emas. Bunda quyidagilarni e’tiborga olish kerak: a) jamiyat ishlab chiqarishi faoliyatining atrof muhitga ta’sirini o‘rganish va bu o‘rganishlar oqibatlarini oldindan aytish, uni ilmiy jihatdan asoslash; b) tabiiy resurslarni izlash, ularga iqtisodiy jihatdan baho berish va samarali foydalanish; v) tabiiy resurslar bilan atrof muhitni qo‘riqlash o‘rtasidagi aloqadorlikni ochish; g) hozirgi zamon ilmiy texnika inkilobiga tayanib, inson yashashi uchun qulay bo‘lgan muhitni qo‘riqlash yo‘llarini tadqiq etish. Iqtisodiy geografiya ishlab chiqarishning geografik joylashishini o‘rganadi. Bunda ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarini birgalikda tadqiq qilinadi. Uning tadqiqot predmetiga sanoat, qishloq xo‘jaligi va transportni ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda joylashtirishning qonuni va koidlarini o‘rganish kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarishni hududiy joylashishi, mehnat manbalari, tabiiy sharoit va boyliklarni birgalikda o‘rganishni takoza qiladi, iqtisodiy geografiya ijtimoiy masalalar bilan ham chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy geografiya iqtisodiy rayonlashtirish, iqtisodiy rayon, HICHMlar, iqtisodiy geografik o‘rin, ishlab chiqarishni joylashtirishning umumiy masalalari, aholi joylashishi va boshqa masalalarni ham tadqiq qiladi. Ayniqsa "Inson va atrof muhit" muammosining jamiyat oldida ko‘ndalang bo‘lib turishi, iqtisodiy geografiya oldiga talay vaziflarni qo‘yadi. Har bir geografiya o‘qituvchisi geografiya ta’limi va uning alohida kurslari maqsadlarini bilishi shart. Agar o‘qituvchi o‘qitiladigan fan maqsadini bilmasa, yirik mavzular va alohida darsliklarning maqsadini umuman to‘g‘ri aniqlay olmaydi. Geografiya fani deyarli barcha sinflarda o‘qitilganligi tufayli uning maqsadi ham ko‘p qirralidir. Geografiya ta’limi maqsadlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1. Geografiya o‘qitishning ta’limiy maqsadlari: - o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kartografik va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Zero, tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy-ilmiy va texnik-iqtisodiy tomonlarining ochilishi, bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin; - o‘quvchilarni iqtisodiy, ekologik ta’lim bilan qurollantirish; -o‘quvchilarni tabiiy geografik va iqtisodiy geografik ob’ekt va hodisalarni o‘rganish usullari bilan qurollantirish; -o‘quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish; olish kerak: a) jamiyat ishlab chiqarishi faoliyatining atrof muhitga ta’sirini o‘rganish va bu o‘rganishlar oqibatlarini oldindan aytish, uni ilmiy jihatdan asoslash; b) tabiiy resurslarni izlash, ularga iqtisodiy jihatdan baho berish va samarali foydalanish; v) tabiiy resurslar bilan atrof muhitni qo‘riqlash o‘rtasidagi aloqadorlikni ochish; g) hozirgi zamon ilmiy texnika inkilobiga tayanib, inson yashashi uchun qulay bo‘lgan muhitni qo‘riqlash yo‘llarini tadqiq etish. Iqtisodiy geografiya ishlab chiqarishning geografik joylashishini o‘rganadi. Bunda ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarini birgalikda tadqiq qilinadi. Uning tadqiqot predmetiga sanoat, qishloq xo‘jaligi va transportni ijtimoiy, tabiiy, iqtisodiy omillarni e’tiborga olgan holda joylashtirishning qonuni va koidlarini o‘rganish kiradi. Bularning barchasi ishlab chiqarishni hududiy joylashishi, mehnat manbalari, tabiiy sharoit va boyliklarni birgalikda o‘rganishni takoza qiladi, iqtisodiy geografiya ijtimoiy masalalar bilan ham chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy geografiya iqtisodiy rayonlashtirish, iqtisodiy rayon, HICHMlar, iqtisodiy geografik o‘rin, ishlab chiqarishni joylashtirishning umumiy masalalari, aholi joylashishi va boshqa masalalarni ham tadqiq qiladi. Ayniqsa "Inson va atrof muhit" muammosining jamiyat oldida ko‘ndalang bo‘lib turishi, iqtisodiy geografiya oldiga talay vaziflarni qo‘yadi. Har bir geografiya o‘qituvchisi geografiya ta’limi va uning alohida kurslari maqsadlarini bilishi shart. Agar o‘qituvchi o‘qitiladigan fan maqsadini bilmasa, yirik mavzular va alohida darsliklarning maqsadini umuman to‘g‘ri aniqlay olmaydi. Geografiya fani deyarli barcha sinflarda o‘qitilganligi tufayli uning maqsadi ham ko‘p qirralidir. Geografiya ta’limi maqsadlarini uch guruhga ajratish mumkin: 1. Geografiya o‘qitishning ta’limiy maqsadlari: - o‘quvchilarga tabiiy, iqtisodiy, kartografik va boshqa geografiya fanlarining asoslarini o‘rgatish. Zero, tabiatni qo‘riqlash va undan oqilona foydalanishning tabiiy-ilmiy va texnik-iqtisodiy tomonlarining ochilishi, bu jamiyat hayoti va ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun imkon yaratsin; - o‘quvchilarni iqtisodiy, ekologik ta’lim bilan qurollantirish; -o‘quvchilarni tabiiy geografik va iqtisodiy geografik ob’ekt va hodisalarni o‘rganish usullari bilan qurollantirish; -o‘quvchilarda geografik madaniyatni shakllantirish; -o‘quvchilarni kartalar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olishga, kundalik matbuot materiallarini o‘qishda geografik bilimlarni qo‘llay olishga o‘rgatish; -o‘quvchilarni geografiya va unga aloqador bo‘lgan fanlar sohasida o‘z bilimlarini oshirish qobiliyatlari shakllantirish; -o‘z respublikasining tabiiy va Iqtisodiy geografiyasiga oid bo‘lgan bilimlarni chuqur bilish va boshqalar. 2. Geografiya o‘qitishning tarbiyaviy maqsadlar: -o‘quvchilarda tabiatga, xo‘jalikka, tabiat bilan xo‘jalik o‘rtasidagi aloqalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; -o‘quvchilarda vatanparvarlik, milliy g‘urur xislatlarni shakllantirish; -o‘quvchilarga turli mamlakatlarning xo‘jalik yuritish usullari, tabiat boyliklaridan unumli foydalanishi, aholini ish bilan ta’minlash kabi masalalar mohiyatini ochib berish; -zamonaviy fan va texnika taraqqiyoti davrida o‘quvchilarning mehnat tarbiyasi, kasb tanlashi, umuman hayotda o‘z o‘rnini topishishiga ko‘maklashish. -o‘quvchilarda o‘z mamlakati iqtisodiyoti yutuqlari bilan g‘ururlanish, o‘zi yashab turgan jamiyatning haqiqiy egasi deb xis qilishi kabi xislatlarni shakllantirish. 3. O‘quvchilarning bilish faoliyatlarini rivojlantirish maqsalari. -o‘quvchilarda kuzatuvchanlik, fikrlash, esda saqlab qolish, nutq kabi xislatlarni shakllantirish va rivojlantirish; -o‘quvchilarni kuchi etadigan darajada geografik muammolarni echishga o‘rgatish; -geografik narsa va hodisalarga nisbatan atroflicha yondashish,o‘z fikr va mulohazalarini bevosita kartaga bog‘lay olish qobiliyatlarin rivojlantirishga ko‘maklashish. Ta’lim maqsadi geografiya fani mazmuni bilan chambarchas bog‘liq. Demak, ta’lim maqsadini yuqori pogonaga kutarish uchun, geografiya ta’limi ilmiy jihatdan rivojlanishda bo‘lishi kerak. Ta’lim maqsadlari aniq ilmiy siyosiy yo‘nalishga ega bo‘lishi bilan birga u hayot bilan uzviy, ekologik, iqtisodiy, kasbiy, nafosat, bilimlarni ham mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. Geografiya ta’limi maqsadlari dasturlar, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ta’lim vositalari va ta’limni tashkil etish shakllari bilan ham chambarchas bog‘liq. -o‘quvchilarni kartalar, ma’lumotnomalar bilan ishlay olishga, kundalik matbuot materiallarini o‘qishda geografik bilimlarni qo‘llay olishga o‘rgatish; -o‘quvchilarni geografiya va unga aloqador bo‘lgan fanlar sohasida o‘z bilimlarini oshirish qobiliyatlari shakllantirish; -o‘z respublikasining tabiiy va Iqtisodiy geografiyasiga oid bo‘lgan bilimlarni chuqur bilish va boshqalar. 2. Geografiya o‘qitishning tarbiyaviy maqsadlar: -o‘quvchilarda tabiatga, xo‘jalikka, tabiat bilan xo‘jalik o‘rtasidagi aloqalarga nisbatan to‘g‘ri ilmiy dunyoqarashni shakllantirish; -o‘quvchilarda vatanparvarlik, milliy g‘urur xislatlarni shakllantirish; -o‘quvchilarga turli mamlakatlarning xo‘jalik yuritish usullari, tabiat boyliklaridan unumli foydalanishi, aholini ish bilan ta’minlash kabi masalalar mohiyatini ochib berish; -zamonaviy fan va texnika taraqqiyoti davrida o‘quvchilarning mehnat tarbiyasi, kasb tanlashi, umuman hayotda o‘z o‘rnini topishishiga ko‘maklashish. -o‘quvchilarda o‘z mamlakati iqtisodiyoti yutuqlari bilan g‘ururlanish, o‘zi yashab turgan jamiyatning haqiqiy egasi deb xis qilishi kabi xislatlarni shakllantirish. 3. O‘quvchilarning bilish faoliyatlarini rivojlantirish maqsalari. -o‘quvchilarda kuzatuvchanlik, fikrlash, esda saqlab qolish, nutq kabi xislatlarni shakllantirish va rivojlantirish; -o‘quvchilarni kuchi etadigan darajada geografik muammolarni echishga o‘rgatish; -geografik narsa va hodisalarga nisbatan atroflicha yondashish,o‘z fikr va mulohazalarini bevosita kartaga bog‘lay olish qobiliyatlarin rivojlantirishga ko‘maklashish. Ta’lim maqsadi geografiya fani mazmuni bilan chambarchas bog‘liq. Demak, ta’lim maqsadini yuqori pogonaga kutarish uchun, geografiya ta’limi ilmiy jihatdan rivojlanishda bo‘lishi kerak. Ta’lim maqsadlari aniq ilmiy siyosiy yo‘nalishga ega bo‘lishi bilan birga u hayot bilan uzviy, ekologik, iqtisodiy, kasbiy, nafosat, bilimlarni ham mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. Geografiya ta’limi maqsadlari dasturlar, darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar, ta’lim vositalari va ta’limni tashkil etish shakllari bilan ham chambarchas bog‘liq. Vaqt o‘tishi bilan maktablarda geografiya o‘qitish maqsadlari ham o‘zgarib turadi. Kelajakda bunday o‘zgarishlar yanada kuchayadi. Ilmiy texnika taraqqiyotining rivojlanishi geografiya fanining sifat o‘zgarishlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Har 10-15 yilda ta’limda islohotlarning amalga oshirilishi, geografiya o‘qitish jarayoniga ham ta’sir kilmasdan qolmaydi. Natijada geografiya bo‘yicha o‘quv dasturlari, o‘quv rejalari tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Demak geografiya fani mazmunining o‘zgarishi geografiya o‘qitish maqsadlariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Maktab geografiya kurslari maqsadlarini aniqlamasdan turib, geografiya o‘qitishni amalga oshirish talay qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday qiyinchiliklar quyidagilarda namoyon bo‘lishi mumkin. 1. Aniq maqsadlarsiz dasturlar tuzish ancha mushkul bo‘lib qoladi. 2. Maqsadni aniq belgilamasdan turib, metodlarni aniqlab bo‘lmaydi. 3. Geografiya o‘qitish maqsadlarini aniqlamasdan, o‘quvchilar bilimini tekshirishning samarali yo‘llarini yaratish qiyinlashadi. 4. Geografiya ta’limining kelajakdagi (20-25 yil ichida) mazmunan qanday bo‘lishini aniqlamasdan turib, o‘quv predmetining ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarni aniqlash qiyin kechadi. Demak, geografiya o‘qitishdagi maqsadni belgilamasdan turib, geografiya o‘qitishning ahamiyatini ham belgilab bo‘lmaydi. Bundan 100 yil oldin geografiya ta’limida asosan karta va onda-sondagina har xil rasmlardan foydalanilgan bo‘lsa, elliginchi yillarning boshlariga kelib, darslarda aerofotosurat, televidenie, kinofilmlardan foydalanish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bugunga kelib esa, geografiya o‘qitishda xilma-xil ta’lim vositalari paydo bo‘ldiki, bular geografiya o‘qitish maqsadlariga ham ta’sir kilmasdan qolmadi. EXM dan tortib kosmik suratlargacha, kompyuterdan tortib proektor va boshqa xilma-xil ko‘rgazmali qo‘llanmalargacha geografiya o‘qitish mazmunini boyitdi. Ta’limda texnologiya elementlari paydo bo‘ldi. Bugungi talaba va o‘quvchi rivojlangan va taraqqiy etgan madaniy muhitda yashamoqda, ularni o‘rab olgan muhit bundan 20-30 hatto 50 yil oldingiga qaraganda keskin farq qiladi. Geografiya fanida shakllantiriladigan bilimlar o‘z mazmuniga ko‘ra xilma-xil bo‘lib, bunday bilimlarning aksariyati kuzatuvlar natijasida shakllanadi, ularni kuzatuvchilar dala sharoitida, harita va rasmlar yordamida ham to‘plashi mumkin. Vaqt o‘tishi bilan maktablarda geografiya o‘qitish maqsadlari ham o‘zgarib turadi. Kelajakda bunday o‘zgarishlar yanada kuchayadi. Ilmiy texnika taraqqiyotining rivojlanishi geografiya fanining sifat o‘zgarishlarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Har 10-15 yilda ta’limda islohotlarning amalga oshirilishi, geografiya o‘qitish jarayoniga ham ta’sir kilmasdan qolmaydi. Natijada geografiya bo‘yicha o‘quv dasturlari, o‘quv rejalari tubdan o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Demak geografiya fani mazmunining o‘zgarishi geografiya o‘qitish maqsadlariga ham ta’sir ko‘rsatadi. Maktab geografiya kurslari maqsadlarini aniqlamasdan turib, geografiya o‘qitishni amalga oshirish talay qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. Bunday qiyinchiliklar quyidagilarda namoyon bo‘lishi mumkin. 1. Aniq maqsadlarsiz dasturlar tuzish ancha mushkul bo‘lib qoladi. 2. Maqsadni aniq belgilamasdan turib, metodlarni aniqlab bo‘lmaydi. 3. Geografiya o‘qitish maqsadlarini aniqlamasdan, o‘quvchilar bilimini tekshirishning samarali yo‘llarini yaratish qiyinlashadi. 4. Geografiya ta’limining kelajakdagi (20-25 yil ichida) mazmunan qanday bo‘lishini aniqlamasdan turib, o‘quv predmetining ta’limiy va tarbiyaviy maqsadlarni aniqlash qiyin kechadi. Demak, geografiya o‘qitishdagi maqsadni belgilamasdan turib, geografiya o‘qitishning ahamiyatini ham belgilab bo‘lmaydi. Bundan 100 yil oldin geografiya ta’limida asosan karta va onda-sondagina har xil rasmlardan foydalanilgan bo‘lsa, elliginchi yillarning boshlariga kelib, darslarda aerofotosurat, televidenie, kinofilmlardan foydalanish imkoniyati paydo bo‘ldi. Bugunga kelib esa, geografiya o‘qitishda xilma-xil ta’lim vositalari paydo bo‘ldiki, bular geografiya o‘qitish maqsadlariga ham ta’sir kilmasdan qolmadi. EXM dan tortib kosmik suratlargacha, kompyuterdan tortib proektor va boshqa xilma-xil ko‘rgazmali qo‘llanmalargacha geografiya o‘qitish mazmunini boyitdi. Ta’limda texnologiya elementlari paydo bo‘ldi. Bugungi talaba va o‘quvchi rivojlangan va taraqqiy etgan madaniy muhitda yashamoqda, ularni o‘rab olgan muhit bundan 20-30 hatto 50 yil oldingiga qaraganda keskin farq qiladi. Geografiya fanida shakllantiriladigan bilimlar o‘z mazmuniga ko‘ra xilma-xil bo‘lib, bunday bilimlarning aksariyati kuzatuvlar natijasida shakllanadi, ularni kuzatuvchilar dala sharoitida, harita va rasmlar yordamida ham to‘plashi mumkin. Shu tufayli bu bilimlarni o‘rganish ko‘p jihatdan fakt va ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish bilan uzviy bog‘liq. O‘quvchilar geografiyani o‘rganar ekan, u yoki bu hodisani keltirib chiqaradigan sabablarning murakkab ekanligini bilib oladilar. Bu murakkablik xilma-xil omillar tufayli shakllanganligini anglaydilar. Barcha hududiy komplekslar, regionlardagi tabiiy xususiyatlar tabiiy va antropogen omillarning o‘zaro ta’siri tufayli vujudga keladi. Antropogen omillar turli ko‘rinishlarda xususan siyosiy, tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik mazmun kasb qilgan holda bo‘lishi ham mumkin. Geografiya o‘quvchilarni ko‘pgina muammolarga sergak qarashga ularni echishning konstruktiv yo‘llarini topishga kumaklashadi. Bu fan insonlarning savodxonlik darajasini ta’minlashda ham cheksiz imkoniyatlarga ega. Inson bilan atrof muhitning o‘zaro bog‘liqligi ming yillardan buyon davom kilmoqda. Bu bog‘liqlikni oqilona yuritish faqat geografik bilimlar puxta egallagandagina amalga oshiriladi. Demak, yuqoridagilarning aksariyati geografiya ta’limi maqsadlarida aniq aks etishi davr talabidir. 3. Maktab geografiyasining mazmuni Ma’lumki geografiya eng qadimgi fanlardan biri. Uning asosiy vazifsi biror mamlakat hududida va butun er sharidagi tabiat, aholi va xo‘jalikni o‘rganishdan iborat bo‘lgan. Hozirgi kunda geografik tadqiqotlar natijalaridan, tabiiy resurslar, qishloq xo‘jaligi uchun erlar ochishda, sanoat korxonalari barpo etiщda aholi turar joylari, infrastraktura tarmoqlarini oqilona joylashtirishda keng qo‘llanil-moqda. Hozirgi kundagi maktab geografiyasining asosiy mazmuni 60- yillarning oxirlarida shakllantirildi. Unga maktablarimizda 30-yillarda ishlab chiqilgan dasturlar asosida ta’lim tarbiya ishlari olib borildi. 60-yillardan boshlab tabiiy geografiya fanida chuqur o‘zgarishlar ruy berdi, yangi-yangi tabiiy boyliklar ochildi, quruqlik va dunyo okeanidagi fundamental tadqiqotlarning o‘tkazilidi, bular maktab geografiyasi mazmuniga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. Geografiya hududlar va mamlakatlarni tasvirlovchi fan bo‘lib qolmasdan, balki bevosita amaliy tadqiqotlar olib boruvchi fundamental fanga aylandi. Geografiya fanlari tizimi ikki yirik qismga: tabiiy hamda iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga bo‘linadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqni, voqea va hodisalarini hamda unda sodir bo‘ladigan qonuniyatlarni o‘rgansa, iqtisodiy va ijtimoiy Shu tufayli bu bilimlarni o‘rganish ko‘p jihatdan fakt va ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish bilan uzviy bog‘liq. O‘quvchilar geografiyani o‘rganar ekan, u yoki bu hodisani keltirib chiqaradigan sabablarning murakkab ekanligini bilib oladilar. Bu murakkablik xilma-xil omillar tufayli shakllanganligini anglaydilar. Barcha hududiy komplekslar, regionlardagi tabiiy xususiyatlar tabiiy va antropogen omillarning o‘zaro ta’siri tufayli vujudga keladi. Antropogen omillar turli ko‘rinishlarda xususan siyosiy, tarixiy, iqtisodiy, ijtimoiy, psixologik mazmun kasb qilgan holda bo‘lishi ham mumkin. Geografiya o‘quvchilarni ko‘pgina muammolarga sergak qarashga ularni echishning konstruktiv yo‘llarini topishga kumaklashadi. Bu fan insonlarning savodxonlik darajasini ta’minlashda ham cheksiz imkoniyatlarga ega. Inson bilan atrof muhitning o‘zaro bog‘liqligi ming yillardan buyon davom kilmoqda. Bu bog‘liqlikni oqilona yuritish faqat geografik bilimlar puxta egallagandagina amalga oshiriladi. Demak, yuqoridagilarning aksariyati geografiya ta’limi maqsadlarida aniq aks etishi davr talabidir. 3. Maktab geografiyasining mazmuni Ma’lumki geografiya eng qadimgi fanlardan biri. Uning asosiy vazifsi biror mamlakat hududida va butun er sharidagi tabiat, aholi va xo‘jalikni o‘rganishdan iborat bo‘lgan. Hozirgi kunda geografik tadqiqotlar natijalaridan, tabiiy resurslar, qishloq xo‘jaligi uchun erlar ochishda, sanoat korxonalari barpo etiщda aholi turar joylari, infrastraktura tarmoqlarini oqilona joylashtirishda keng qo‘llanil-moqda. Hozirgi kundagi maktab geografiyasining asosiy mazmuni 60- yillarning oxirlarida shakllantirildi. Unga maktablarimizda 30-yillarda ishlab chiqilgan dasturlar asosida ta’lim tarbiya ishlari olib borildi. 60-yillardan boshlab tabiiy geografiya fanida chuqur o‘zgarishlar ruy berdi, yangi-yangi tabiiy boyliklar ochildi, quruqlik va dunyo okeanidagi fundamental tadqiqotlarning o‘tkazilidi, bular maktab geografiyasi mazmuniga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatmasdan qolmadi. Geografiya hududlar va mamlakatlarni tasvirlovchi fan bo‘lib qolmasdan, balki bevosita amaliy tadqiqotlar olib boruvchi fundamental fanga aylandi. Geografiya fanlari tizimi ikki yirik qismga: tabiiy hamda iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaga bo‘linadi. Tabiiy geografiya geografik qobiqni, voqea va hodisalarini hamda unda sodir bo‘ladigan qonuniyatlarni o‘rgansa, iqtisodiy va ijtimoiy geografiya jamiyatdagi voqea va hodisalar, ishlab chiqarish, xo‘jalik va aholini joylashishi qonuniyatlarini tadqiq kiladi. Tabiiy va iqtisodiy geografiya o‘z navbatida bir qancha fanlarga bo‘linadi. Tabiiy hududiy komplekslarni tashkil etgan qismlarni o‘rganish tabiiy geografiyaning (geomorfolgiya, iqlimshunoslik, gidrologiya, okeanalogiya, tuproqshunoslik va boshqalar.) qator maxsus tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu fanlar umumiy er bilimi va mintaqa tabiiy geografiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida ikkita asosiy qismga bo‘linadi: umumiy iqtisodiy geografiya (butun yer sharida aholining va xo‘jalikning joylashishi tarkibini o‘rganish) va mintaqaviy (regional) iqtisodiy geografiya (alohida mamlakatlar va hududlar misolida aholi va ishlab chiqarishning joylashishini o‘rganadi) bo‘linadi. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida bir necha tarmoq fanlarga: sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, shaharlar, qishloqlar geografiyasi kabi o‘nlab tarmoqlarga bo‘linib ketadi. Geografiya fanlari tizimiga tabiiy va iqtisodiy geografiyaga deyarli bir xil aloqador bo‘lgan mamlakatshunoslik va kartografiya fanlari ham kiradi. Maktab geografiyasi geografiya fani to‘plagan bilimlarni o‘quvchilarga yetkazishda quyidagilarga amal qilishi maqsadga muvofiq: 1. O‘quvchilar yoshiga mos keladigan va ular o‘zlashtira oladigan darajadagi bilimlarni berishi; 2. O‘quvchilarga to‘la shakllangan va hayotda eng ko‘p qo‘llaniladigan bilimlarni berishi kerak. Maktab geografiyasining hozirgi shakldagi mazmunini belgilashda geograf- metodist olimlar N.N.Baranskiy, A.S.Barkov, A. A.Borzov, A.A.Polovinkin, I.A.Vitver, S.V.Chefranov, P.T.Terexov, V.G.Erdeli, X.X.Xasanov, Z.M.Akramov, O.A.Mo‘minov, P.G.Musaev, P.G‘ulomov va boshqalarning xizmatlari katta bo‘ldi. Ilmiy texnika taraqqiyoti va geografiya fanining ko‘proq amaliy fan bo‘lishi maktab geografiyasi mazmunini sifat jihatdan o‘zgarishiga yordam berdi. 50-yillardan boshlab maktab dasturlari mazmuniga amaliy ishlar kiritila boshlandi. Hozirgi kunda esa har bir kurs maxsus amaliy ishlar tizimiga ega. Amaliy ishlarni uyushtirishning majburiyligi ta’limni hayot bilan yaqinlashtirishga yordam beradi. Maktab geografiyasining mazmuni hozirgi zamon geografiya fani taraqqiyoti bilan belgilanadi, ya’ni geografiya fani qanchalik rivojlansa, maktab geografiyasi geografiya jamiyatdagi voqea va hodisalar, ishlab chiqarish, xo‘jalik va aholini joylashishi qonuniyatlarini tadqiq kiladi. Tabiiy va iqtisodiy geografiya o‘z navbatida bir qancha fanlarga bo‘linadi. Tabiiy hududiy komplekslarni tashkil etgan qismlarni o‘rganish tabiiy geografiyaning (geomorfolgiya, iqlimshunoslik, gidrologiya, okeanalogiya, tuproqshunoslik va boshqalar.) qator maxsus tarmoqlariga to‘g‘ri keladi. Bu fanlar umumiy er bilimi va mintaqa tabiiy geografiyasi bilan chambarchas bog‘liq. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida ikkita asosiy qismga bo‘linadi: umumiy iqtisodiy geografiya (butun yer sharida aholining va xo‘jalikning joylashishi tarkibini o‘rganish) va mintaqaviy (regional) iqtisodiy geografiya (alohida mamlakatlar va hududlar misolida aholi va ishlab chiqarishning joylashishini o‘rganadi) bo‘linadi. Iqtisodiy geografiya o‘z navbatida bir necha tarmoq fanlarga: sanoat, qishloq xo‘jaligi, transport, shaharlar, qishloqlar geografiyasi kabi o‘nlab tarmoqlarga bo‘linib ketadi. Geografiya fanlari tizimiga tabiiy va iqtisodiy geografiyaga deyarli bir xil aloqador bo‘lgan mamlakatshunoslik va kartografiya fanlari ham kiradi. Maktab geografiyasi geografiya fani to‘plagan bilimlarni o‘quvchilarga yetkazishda quyidagilarga amal qilishi maqsadga muvofiq: 1. O‘quvchilar yoshiga mos keladigan va ular o‘zlashtira oladigan darajadagi bilimlarni berishi; 2. O‘quvchilarga to‘la shakllangan va hayotda eng ko‘p qo‘llaniladigan bilimlarni berishi kerak. Maktab geografiyasining hozirgi shakldagi mazmunini belgilashda geograf- metodist olimlar N.N.Baranskiy, A.S.Barkov, A. A.Borzov, A.A.Polovinkin, I.A.Vitver, S.V.Chefranov, P.T.Terexov, V.G.Erdeli, X.X.Xasanov, Z.M.Akramov, O.A.Mo‘minov, P.G.Musaev, P.G‘ulomov va boshqalarning xizmatlari katta bo‘ldi. Ilmiy texnika taraqqiyoti va geografiya fanining ko‘proq amaliy fan bo‘lishi maktab geografiyasi mazmunini sifat jihatdan o‘zgarishiga yordam berdi. 50-yillardan boshlab maktab dasturlari mazmuniga amaliy ishlar kiritila boshlandi. Hozirgi kunda esa har bir kurs maxsus amaliy ishlar tizimiga ega. Amaliy ishlarni uyushtirishning majburiyligi ta’limni hayot bilan yaqinlashtirishga yordam beradi. Maktab geografiyasining mazmuni hozirgi zamon geografiya fani taraqqiyoti bilan belgilanadi, ya’ni geografiya fani qanchalik rivojlansa, maktab geografiyasi ham unga bog‘liq holda shunchalik rivojlanishda bo‘ladi. Geografiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar asosiy geografik tushunchalar va qonuniyatlar tizimini egallashlari kerak. Ta’lim jarayonida geografik ob’ektlar va hodisalar, sabab-oqibat nuqtai-nazaridan eritilishi lozim. O‘quvchilar tabiiy geografiya asoslarini bilishlari uchun geomorfologiya, iqlimshunoslik, okeanologiya, quruqlik gidrologiyasi, tuproqshunoslik, geologiya, geofizika, geoximiya va boshqa fanlardagi ma’lumotlarni bilishlari va o‘rganishlari kerak. Ayniqsa hozirgi kunda tabiiy geografiya mazmuniga tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish va uni qo‘riqlash, inson bilan tabiat o‘rtasida ketaetgan jarayonlar haqidagi bilimlar keng o‘rin olishi kerak. Iqtisodiy geografiyani o‘rganish o‘quvchilarga iqtisodiy geografik o‘rin, tabiiy sharoit va boyliklariga iqtisodiy jihatdan baho berish, territorial ishlab chiqarish kompleksi, geografik mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari, agrosanoat kompleksi, dehqon fermer xo‘jaligi iqtisodiy rayonlar, shaharlar, qishloqlar kabi tushuncha va kategoriyalar haqida bilimlar berilishi lozim. Ayniqsa o‘quvchilar aholi joylashishi va mehnat resurslari, hududiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni joylashtirishning muhim qonuniyatlari va hududiy ishlab chiqarish komplekslarining vujudga kelish qonunlari, bozor iqtisodi munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘nlab tushunchalarni puxta egallashlari kerak. Barcha fanlar qatori geografiyaning ham eng asosiy usuli kuzatishdir. Geografik ob’ekt va hodisalarni uzoq vaqt jarayonida kuzatish shu ob’ektlar haqida batafsil va atroflicha bilimlar olish imkoniyatini yaratadi. Qisqa muddatli kuzatishlar (maktab geografiya maydonchasi va ekskursiyalar)da keng tarqalgan. Biron yo‘nalish bo‘yicha vaqt va zamonda kuzatish olib borishda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Bunda rel’ef geologik tuzilish, o‘simliklar, tuproqlar haqida ma’lumotlar to‘plash mumkin. Maktab sharoitida yo‘nalish bo‘yicha kuzatishlar, ekskursiyalar olib boriladi. Landshaft va iqtisodiy kuzatishlar jarayonida statistik ma’lumotlar to‘planadi, ular iqtisodiy va iqtisodiy-geografik ma’lumotlarni umumlashtirishda foydalaniladi. Yuqoridagi usullar tabiiy va dala sharoitida keng qo‘llaniladi. Ulardan geografiya ta’limida taqqoslab dars o‘tishda keng ishlatiladi. Geografiya ta’limida laboratoriya metodidan ham samarali foydalanish zarur. Tog‘ jinslari, foydali kazilmalar, ham unga bog‘liq holda shunchalik rivojlanishda bo‘ladi. Geografiya ta’limi jarayonida o‘quvchilar asosiy geografik tushunchalar va qonuniyatlar tizimini egallashlari kerak. Ta’lim jarayonida geografik ob’ektlar va hodisalar, sabab-oqibat nuqtai-nazaridan eritilishi lozim. O‘quvchilar tabiiy geografiya asoslarini bilishlari uchun geomorfologiya, iqlimshunoslik, okeanologiya, quruqlik gidrologiyasi, tuproqshunoslik, geologiya, geofizika, geoximiya va boshqa fanlardagi ma’lumotlarni bilishlari va o‘rganishlari kerak. Ayniqsa hozirgi kunda tabiiy geografiya mazmuniga tabiat boyliklaridan oqilona foydalanish va uni qo‘riqlash, inson bilan tabiat o‘rtasida ketaetgan jarayonlar haqidagi bilimlar keng o‘rin olishi kerak. Iqtisodiy geografiyani o‘rganish o‘quvchilarga iqtisodiy geografik o‘rin, tabiiy sharoit va boyliklariga iqtisodiy jihatdan baho berish, territorial ishlab chiqarish kompleksi, geografik mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllari, agrosanoat kompleksi, dehqon fermer xo‘jaligi iqtisodiy rayonlar, shaharlar, qishloqlar kabi tushuncha va kategoriyalar haqida bilimlar berilishi lozim. Ayniqsa o‘quvchilar aholi joylashishi va mehnat resurslari, hududiy mehnat taqsimoti, ishlab chiqarishni joylashtirishning muhim qonuniyatlari va hududiy ishlab chiqarish komplekslarining vujudga kelish qonunlari, bozor iqtisodi munosabatlari bilan bog‘liq bo‘lgan o‘nlab tushunchalarni puxta egallashlari kerak. Barcha fanlar qatori geografiyaning ham eng asosiy usuli kuzatishdir. Geografik ob’ekt va hodisalarni uzoq vaqt jarayonida kuzatish shu ob’ektlar haqida batafsil va atroflicha bilimlar olish imkoniyatini yaratadi. Qisqa muddatli kuzatishlar (maktab geografiya maydonchasi va ekskursiyalar)da keng tarqalgan. Biron yo‘nalish bo‘yicha vaqt va zamonda kuzatish olib borishda yaxshi natijalarga erishish mumkin. Bunda rel’ef geologik tuzilish, o‘simliklar, tuproqlar haqida ma’lumotlar to‘plash mumkin. Maktab sharoitida yo‘nalish bo‘yicha kuzatishlar, ekskursiyalar olib boriladi. Landshaft va iqtisodiy kuzatishlar jarayonida statistik ma’lumotlar to‘planadi, ular iqtisodiy va iqtisodiy-geografik ma’lumotlarni umumlashtirishda foydalaniladi. Yuqoridagi usullar tabiiy va dala sharoitida keng qo‘llaniladi. Ulardan geografiya ta’limida taqqoslab dars o‘tishda keng ishlatiladi. Geografiya ta’limida laboratoriya metodidan ham samarali foydalanish zarur. Tog‘ jinslari, foydali kazilmalar, tuproqlar, suvlarning natural namunalari geografiya kurslaridagi amaliy ishlarni uyushtirishda juda ko‘l keladi. Geografiya o‘qitishda yer haqidagi umumiy belgilarni berishda eng ko‘p qo‘llaniladigan metodlardan yana biri geografik ob’ektlarning modellardan foydalanish hisoblanadi. Modellarning eng asosiy turlariga: globus, kartalar va statistik materiallar kiradi. Kartografik tadqiqot metodlarisiz geografiya tali-mini tasavvur etish qiyin. Kartografik tadqiqot metodlari o‘quvchilardan juda yuqori darajada tayyorgarlikni talab qiladi. tuproqlar, suvlarning natural namunalari geografiya kurslaridagi amaliy ishlarni uyushtirishda juda ko‘l keladi. Geografiya o‘qitishda yer haqidagi umumiy belgilarni berishda eng ko‘p qo‘llaniladigan metodlardan yana biri geografik ob’ektlarning modellardan foydalanish hisoblanadi. Modellarning eng asosiy turlariga: globus, kartalar va statistik materiallar kiradi. Kartografik tadqiqot metodlarisiz geografiya tali-mini tasavvur etish qiyin. Kartografik tadqiqot metodlari o‘quvchilardan juda yuqori darajada tayyorgarlikni talab qiladi.