Geografiya ta’limida bilim, ko’nikma va malakalar va ularga qo’yiladigan talablar Umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyani o’qitishning asosiy maqsadi o’quvchilarda DTS bilan me’yorlangan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish sanaladi. SHu sababli, geografiya o’qitish metodikasining asosiy muammolaridan biri o’quvchilarda ta’lim mazmunining asosiy tarkibiy qismi bo’lgan bilim, ko’nikma va malakalarni shakllantirish masalasi hisoblanadi va mazkur masala juda ko’p geograf-metodistlar tomonidan tadqiq etilgan. O’quvchilarda bilimlarni shakllantirish uchun, avvalo uning ta’rifini bilib olish zarur. Bilim - narsa va hodisalarning muhim belgi va xususiyatlari, jarayonlar va ular o’rtasidagi bog’lanishlar to’g’risida fan tomonidan aniqlangan tushunchalardan tarkib topadi. Demak, bilim - tushunchalar tizimidan iborat bo’lib, tushunchalarni shakllantirish muammosi yetakchi o’ringa chiqadi. Geografik tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish geografik ta’lim va tarbiyaning harakatlantiruvchi kuchi, o’quv materiali mazmunining asosiy birligi sanaladi. Tushuncha - narsa va hodisalarning umumiy belgilarini aks ettiruvchi fikr. Tushunchalar mohiyati jihatidan aniq va mavhum tushunchalarga ajratiladi. Bir butun narsaga aloqador tushuncha aniq tushuncha deyiladi. Masalan, Yevrosiyo, Afrika, Appalachi, musson, bosim va h.k. Moddiy borliqdagi narsalarni ajratib olingan ba’zi xususiyat sifat va xolatlarga, shuningdek narsalar o’rtasidagi ichki munosabatlarga, qonuniyatlarga qaratilgan tushunchalar mavhum (abstrakt) tushunchalar deb atala di. Masalan, kenglik, uzunlik, balandlik, tog’lik, ixtisoslik, bozor va h.k. Tushunchalarni egallash uning negizida yangi tushunchalarni egallash uchun asos bo’lib xizmat qiladi va tushunchalar o’rtasida to’g’ri aloqadorlik o’rnatishni ta’minlaydi. Tushunchani egallash deganda: uning mazmuni hamda u bilan bog’liq bo’lgan tasavvurlarni egallash tushuniladi. Geografiya kursidagi har bir tushuncha oquvchilar ongida turli metodlar, yo’llar bilan shakllantiriladi. Buni har bir narsa, voqea, hodisa mazmuni belgilaydi. Geografik tushunchalarni egallashning eng asisiy tomoni shundaki, ularga ta’rif bermay turib ularni egallab bo’lmaydi. Geografik tushunmchalar induktiv va deduktiv yo’llar bilan Yuqoridagilarga erishish uchun o’quvchilarda bilish faoliyatini tashkil etish zarur. O’quvchilarning bu faoliyatini tabiiy geografik va iqtisodiy geografik bilim manbalariga, juladan, geografik xarita, ststistik ma’lumotlar, kuzatish va tajriba natijalariga tayanmasdan tashkil etib bo’lmaydi. Geogarfik tushunchalarni egallashdagi ikkinchi muhim xususiyat ilmiy tushunchalarning bir-biri bilan bog’lanib tizim hosil qilganlidadir. Masalan, maktab tabiiy geografiya kurslari Yer tabiatiga. Geografik qobiqlar tarkibi va rivojlanishiga oid bo’lgan yagona bilimlar tizimiga ega. Shu tufayli ham tabiiy geografik tushunchalar mantiqan va geografik mazmun jihatdan bir-biri bilan bog’liq. Bunga misol tariqasida “tabiiy hududiy kompleka”, “geografik qobiq”, “tabiat komponentlari” va boshqalarni keltirish mumkin. Geografik tushunchalarni shakllantirish uzoq muddat talab qilinadigan jarayon bo’lib, bir necha kurs davomida o’rganiladi. Masalan, ekologiya tushunchasini shakllantirish. U quyi sinflardan boshlanib, yuqori sinfgacha davom etadi. Geografik tushunchalarni shakllantirish jarayoni boshqarilish xususiyatiga ega bo’lib, uni o’qitivchi amalga oshiradi. O’qituvchi darslik va darsliklar asosida tushunchalarni ajratadi, ularni egallash, mustahkamlash va amalda qo’llash bosqichlarini belgilaydi, hamda o’quvchilarni tushuncha mazmuniniqanday egallash zarurligini ta’minlaydi. Geografik tushunchalar ta’lim jarayonida sekin asta rivojlanadi. Darsda shu narsaga e’tibor berish kerakki, umumiy tushunchalarni shakllantirish yakka tushunchalarga tayanmasdan amalga oshmaydi. Masalan, O’zbekiston relyefi tushunchasi shu paytda yaxshi shakllantirilishi mumkinki, qachonki o’quvchilarda relyef va relyef hosil qiluvchi omillar haqida tushunchalar mavjud bo’lsa. Quyida O’rta Osiyo tabiati tushunchasini shakllantirish jarayonini misol tariqasida keltiramiz. Tahlil va abstrakt (mavhum) dan foydalanib, o’quvchilar hayolan O’rta Osiyoni qicmlarga bo’ladilar. O’rta Osiyoning tog’li qismi va ularning elementlarini (relyefi, iqlimi) bilan tanishish o’quvchilarni O/rta Osiyoning tabiati komponentlari aloqadorligini bilib olishga yordam beradi. O’rta Osiyo relyefi, iqlimi, o’simliklari va boshqa komponentlarini boshqa xududlar bilan qiyoslash orqali ularning o’ziga xos bo’lgan umumiy xususiyatlarini ajratadilar. Keyinchalik esa deduktiv yo’l bilan tabiat komponentlari haqidagi umumiy tushunchalarga tayanib ular o’rtasidagi aloqadorlik va bog’liqlikni ajratadilar. O’rta Osiyo tabiatini boshqa hududlar tabiati bilan taqqoslash orqali O’rta Osiyo tabiat kompleksi degan to’liq tushunchani egallaydilar. Geografik obyektlarni ko’rgazmali qurollarsiz va xaritasiz o’rganish ularga xos bo’lgan belgilarni ajratishni birmuncha qiyinlashtiradi. Xarita va ko’rgazmali qurollar o’rganilayotgan obyektga doir muhim belgilarni o’zida mujassamlashtirgan bo’lishi kerak. Yakka tushunchalarni shakllantirish uchun o’quvchilar hayolan shu obyektni xarita bilan bog’lay olish kerak. Shu tufayli ham xarita yakka tushunchalarni shakllantiruvchi asosiy manbadir. Faqat xarita orqaligina istalgan geografik obyektning geografik o’rniga xos bo’lgan belgilarni ajratish va shu hududning ichki xususiyatlarini ajratish imkoniyatlari tug’uladi. Taqqoslash geografik tushunchalarni shakllantirishda katta ahamiyatga ega. O’quvchilar o’zlariga tanish obyektlarni o’rganilayotgan obyektlar bilan taqqoslash orqali ularga xos bo’lgan belgi va xususiyatlarni bilib oladilar. Masalan, Amedaryo va Sirdaryoni taqqoslashda har ikkala daryoning shumolga oqishini, uzunligi deyarli tengligini, ularni baland tog’lardan boshlanishini, to’yinishini hamda deyarli bir xil ekanligini aniqlaydilar. Obyektlar komponentlarini oddiy qiyoslash orqali o’qituchi murakkabroq taqqoslashga o’tadi. Masalan, nima uchn ularning shimolga tomon oqishi sabablarini, irmoqlari, Amudaryo suvining nima sababdan Sirdaryoga nisbatan loyqa ekanligini kabi ko’plab xususiyatlarini ajratadilar. Tushuncha quyidagi xollarda o’quvchilar tomonidan egallangan hisoblanadi: 1. O’quvchi tushunchaga ta’rif bera olsa (agar u umumiy tushuncha bo’lsa). 2. Tushuncha mazmuniga xos bo’lgan belgilarni ajrata olsa, tushuncha belgilari o’rtasidagi aloqadorlik va bog’liqlikni farqlay olsa. 3. O’rganilayotgan geografik obyekt yoki hodisa haqida o’quvchi obrazli tasavvurga ega bo’lsa. 4. O’quv vazifalarini bajaraishda tushunchani mustaqil qo’llay olsa. Tushunchaning muvoffaqiyatli o’zlashtirilishi uchun o’quvchilar e’tiborini tushuncha belgilarini tahlil qilishga qaratishi kerak. Ishning bunday tashkil qilinishi o’quvchilarni obyekt va hodisalardagi eng muhim va ikkinchi darajali belgilarni ajratishlari, ularni taqqoslashga va guruhlashga o’rgatadi. Bunda ekskursiyalar, joyda amaliy ishlar uyushtirish katta rol o’ynaydi. O’quvchilarni umumiy tushunchalarni mustaqil qo’llay olishi uchu reprodektiv metod va ijodiy hamda muammoli topshiriqlarni (qisman o’zgaruvchan va tadqiqot metodlari) bajarishga o’rgatish kerak. Geografiyani o’qitishda bilimlarni amalda qo’llash o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bu quyidagi yo’nalishlarda bo’lishi mumkin: 1. Amaliy topshiriqlarni, masalan, yer osti suvlarining harakatini, chiqurligini aniqlash, daryoning suv sarfi, o’rtacha chuqurligini aniqlash va boshqalar. 2. Geografik bilimlarni tabiat xodisalari va voqealarini tushuntirishda (yil fasllarining almashinishi yoki siyosiy xaritalarni o’zgarishi) ishlatish mumkin. 3. Bilimlarni qo’llash avval o’zlashtirgan bilimlarni va yangi bilimlarni egallash jarayonida ham ishlatish mumkin. Iqtisodiy geografik tushunchalarni shakllantirish ham o’ziga xos bo’lib, odatda u uchta bo’g’indan iborat bo’ladi. a) Kirish. O’quvchilar bu bo’g’inda dastlab mamlakat yoki hududning boshqa mamlakatlar va hududlar o’rtasida tutgan o’rni, maydoni va aholisi, tabiiy boyliklari, mehnat resurslari bilan ta’minlanish, xalq xo’jaligidagi ixtisoslik tarmoqlarining tutgan o’rniga oid ma’lumorlar bilan tanishadilar. b) Mamlakat yoki hududning iqtisodiy geografik ta’rifiga ega bo’lgan xususiyatlari bilan tanishadilar. Shu bo’g’inda to’liq tushunchaga ega bo’ladilar. c) Mamlakat yoki iqtisodiy rayonni boshqa iqtisodiy rayon va mamlakatlarga qiyoslash orqali tushunchani amalda qo’llashga erishadi. Har bir bo’g’in har xil ishlashni talab qiladi. Amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirish metodikasi Geografik ko’nikma va malakalarni shakllantirish metodikasi bilim egallash, ko’nikma va malakani shakllanishi bilab chambarchas bog’liq. O’quv ishlari metodikasini bilish ko’nikmalarni shakllantirish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. Ilg’ir geografiya fani o’qituvchilari va metodistlar o’quvchilar amaliy tayyorgarligiga katta e’tibor beradilar. Maktab geografiyasida shakllantiriladigan ko’nikmalar mazmun jihardan emas, bajarish murakkabligi bo’yicha ham farq qiladi. Masalan, Ufq tomonlarini aniqlash oddiy ko’nikma bo’lsa, topografik planni o’qish va uni tuzish esa murakkab ko’nikma hisoblanadi. Geografiya o’qitish metodikasi shakllantiriladigan ko’nikma va malakalarning ta’lim- tarbiyaviy ahamiyatini to’laligicha ochib bergan va o’quvchilarga yetkazish metodlarini ham ishlab chiqqan. Faqat geografiya ta’limiga xos bo’lgan amaliy ko’nikma va malakalarga quyidagilar kiradi: joyda mo’ljal ola bilish, joy planini tuzish, topografik plan va turli mazmundagi geografik kartalarni o’qish, tabiatda va ishlab chiqarishda kuzatish natijalarini yozib borish va qayta ishlash, ststistik iqtisodiy materiallar bilan ishlash va h.k. Har bir geografik ko’nikmani shakllantirish murakkab harakat tizimlarini talab qiladi. Odatda ko’nikma va malakalar bir vaqtning o’zida shakllatniriladi. Chunki amaliy topshiriqlarni bajarishda ularning ayrimlari ongli ravishda, ba’zilari bevosita, ammo ong nazorati ostida bajariladi. Masalan, topografik planni o’qish ko’nikmasi o’z ichiga yo’nalishlarni aniqlash, masshtab yordamida plandagi masofalarni o’lchash, topografik belgilarni o’qish, joyda obyektlar o’rtasidagi aloqadorlikni o’rnatish kabilarni o’z ichiga oladi. Yuqoridagilardan topografik belgilarni ishlatishni bilishgina malaka darajasini ko’rsatadi. Ob-havoni kuzatish ko’nikmasi deganda termometr, barometr, flyuger bilan ishlash, ko’z bilan bulutlar shakli va turlarini, ob-havoning boshqa alomatlarini aniqlash tushuniladi. Shular qatorida ob-havo haroratini aniqlash va barometr bilan ishlash malaka darajasigacha ko’tarilishi mumkin. Geografik ko’nikma va malakalar ko’p xollarda bilim sifatini belgilaydi. Tajribalar shuni ko’rsatyaptiki, qayerda o’quvchilarda xarita bilan ishlash ko’nikmasi shakllantirilsa, ularning javoblari ham xarita bilan bog’langan bo’ladi. Xarita bilan ishlash ko’nikmasini egallay olmagan o’quvchilardagi quruq, o’qituvchi bayoni yoki kitobdan o’qiganlarni takroridan iborat bo’lib qoladi. Geopgrafik xaritalarni o’qiy olishga o’rgatilgan o’quvchilardagi harakat yaqqol ko’zga tashlanib turadi. Aksariyat o’quvchilar va talabalar javoblarini kuzatish geografiya bo’yicha olimpiadalarda ishtirok qilgan o’quvchilarning bilimlarini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, ular xaritadan bilim manbain sifatida foydalanadilar, ularning bergan javoblari to’liq bo’lib, biror hududning tabiiy sharoiti va xo’jaligini xarita asosida tavsiflab bera oladilar. Boshqa o’quvchilarga bu hislatlar xos emas. Ko’nikma va malakalar kelgusida o’quvchilarni amaliy hayotga tayyorlanishda turli xil ilmiy-ommabop adabiyotlardan, xaritalardan bilimlarni egallash muhim ahamiyatga ega. Ular o’quvchilar tomonidan mazkur ko’nikmalarning egallanishini yengillashtiradi, masalan, joyda ufq tomonlarini aniqlash ko’nikmasi xaritada mo’ljal olish ko’nikmasini egallashga yordam beradi. O’quvchilarning ko’nikma va malakalarga ega bo’lishi hamda ularda ilmiy dunyoqarashni shakllantirilishga ham ijobiy ta’sir qiladi. O’quvchilar ko’nikma va malakarni amalda qo’llash orqali geografik qonuniyatlarning obyektivligiga ishonch hosil qiladilar. Geografiya o’qitish metodikasida geografik ko’nikma va malakarlarni shakllantirish metodlari to’la ishlab chiqilmagan. Masalan, o’quvchilarning u yoki bu mavzudagi qaysi harakati ko’nikma darajasiga, qaysilarini malaka darajasiga ko’tarish mumkin? O’qituvchi o’quvchilarga qanday yakka tartibda yondashishi kerakligi masalalari geografiya ta’limida atroflicha o’rganilgan. O’quvchilarda geografik ko’nikmalarni hosil qilish uchun o’qituvchi ko’nikma hosil qilishidagi harakat metodlarini ko’rsatibgina qolmasdan, balki,o'quvchilar uchun (ko’nikma egallashi uchun) zarur topshiriqlarni ishlab chiqishi kerak. Mashqlar jarayonida oddiy ko’nikmalar sekin-asta malakaga aylanadi. Amaliy ko’nikma va malakalarni shakllantirishning metodik shart-sharoitlari o’ziga xos xususiyatlarga ega. Ba’zi ko’nikma va malakalar oz vaqt va ko’p kuch talab qilsa (gerbariylar yig’ish, komposdan, nivilerdan foydalanish va h.k.), ba’zilari juda ko’p murakkab harakat metodlarini va ko’p vaqt talab qiladi. Masalan, geografik xaritani o’qish ko’nikmasini hosil qilish quyidagi murakkab jarayonlarni talab qiladi: moljal olish, daraja va kilometr hisobida aniqlash, punktlar, hududlar o’rtasida fazoviy bog’liqlikni qiyoslash, geografik koordinatalarni aniqlash, xaritada ko’rsatilgan obyektlar va hodisalar o’rtasidagi sabab oqibatlar aloqadorligini o’rgatish, alohida obyektlar (daryo, ko’l, suv ombori, botqoqlik)ni ta’riflash, ko’rsatilgan hududni malakat, tuman, shaharning tabiiy geografik va iqtisodiy geografik tavsifini yozish va h.k. Ko’nikma va malakalar shakllanishi ko’pgina sabablarga: o’quv jihozlari va vositalari, o’quvchilarning shaxsiy xususiyatlariga ham bog’liq. Lekin, o’qituvchi asosiy saba hisoblanadi. O’qituvchi rahbarligining mazmuni ham shundan iboratki, ko’nikma egallash jarayonida u o’quvchilar harakatini tahlil qiladi. Ushbu ko’nikma va malakani egallash uchun qanday nazariy bilimlar zarurligini aniqlaydi. Ko’nikmani shakllantirishdagi muhim omillardan yana biri nazariy materialni amalda qo’llash vaqti va o’rni hisoblanadi. Masalan, mahalliy kanal, daryo rejimi (oqim tezligi, eni, chuqurligi)ni o’lchash.Ushbu amali ish O’zbekiston ichki suvlari mavzisini o’ganib bo’linganidan so’ng bajarish maqsadga muvofiq. Agar ushbu ish mavzu o’rganilmasdan avval bajariladigan bo’lsa, o’quvchi uni mexanik tarzda o’zlashtirib, uning mohiyatiga tushunmasliklari mumkin. Demak, ko’nikmalarni shakllantirish bevosita mavzuni o’rganish jarayonida bo’lsa, uni sifatli bo’lishini ta’minlaydi. Har bir kurs darslarini rejalashtirishda shaklantirilishi lozim bo’lgan ko’nikma va malakalar o’z aksini topishi va ularning maqsadi aniq belgilanishi lozim. Shakllantiriladigan ko’nikmalarni rejalashtirishda uning qayera o’tkazilishini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Darsda shakllantirilayotgah har bir ko’nikmaning amaliy ahamiyati uning xalq xo’jaligidagi roli aniq ochib berili shi lozim. Shundagina o’quvchilarda ularni egallashga bo’lgan havas, qiziqish ortadi.