O’qitishning og’zarki metodlari. Reja 1. Geografiya ta’limida og‘zaki metodning tutgan o‘rni. 2. Geografiya ta’limida hikoya va tushuntirish usulidan foydalanish 3. Geografiya ta’limida suhbat, ma’ruza va o‘qib berish usullaridan foydalanish 4. Geografiya ta’limida darslikning ahamiyati. Tayanch iboralar Bilim, ko‘nikma, malaka, didaktika, metod, usul, ta’lim metodlari, og‘zaki bayon metodi, taqqoslash, solishtirish, hikoya, suhbat, savol-javob. 1. Geografiya ta’limida og‘zaki metodning to‘tgan o‘rni. O‘qitish metodlari tasnifi asos qilib olingan bilim olishning assosiy manbalari (metodlari) ichida o‘qituvchining jonli so‘zi-nutqi ya’ni og‘zaki bayon metodi alohida o‘ringa ega. Jonli nutq o‘quvchi ongiga tez yetib boradi, uni ma’lum xulosalar qilishga undaydi. O‘qituvchining jonli nutqi puxta bilim, ko‘nikma va malaka manbai bo‘lishi bilan birga, juda katta tarbiyalovchi kuchga ham ega. O‘qituvchi nutqidagi mantik, intonatsiya, urguning kuchi, dalillarning jonli va ishonarli bo‘lishi o‘quvchilarning ongiga, xis-tuyg‘ulariga, kuchli ta’sir ko‘rsatadi, ularni fikrlashga o‘rgatadi. Jonli nutq o‘quvchilarning bilim olishidagi boshqa manbalar: ko‘rsatmali qurollar va matnlar mazmunini tushunishga, ular ustida mustaqil ishlashga, fikr yuritishga ham yo‘l ochib beradi. O‘qituvchi dars jarayonida o‘quv materiallarini og‘zaki bayon qilib berish bilan chegaralanib qolmasdan, har xil ko‘rsatmali qurollar (rasmlar, illyustratsiyalar, maketlar, texnika vositalar)dan ham foydalanadi. O‘qituvchining og‘zaki bayonini keng ma’noda tushunmoq kerak. Jonli nutq deganda ta’limining og‘zaki usuligina emas, balki o‘qituvchining butun dars davomida jaranglab turadigan so‘zini, o‘quvchilar bilan o‘tkaziladigan savol-javobini, yakunlovchi so‘zini, uyda bajarish uchun berilgan topshiriqlar mazmunini va ularni bajarish yo‘llarini, izoxlashga doir so‘zini, seminarlar uyushtirishdagi kirish so‘zini, o‘quvchilarga beriladigan turli yo‘l -yo‘riqlarini, izoxli baholashni va boshqalarni tushumoq kerak. O‘qituvchining jonli so‘zini o‘quvchilarning o‘qib o‘rganishi va bilim faoliyatini boshqarishni, unga rahbarlik qilish yo‘llari va vositalarini ham o‘zida mujassamlashtiradi. Jonli nutqning bu imkoniyatlaridan oqilona foydalanish o‘quvchilar bilimining puxta va mustahkam bo‘lishini ta’minlaydi, geografiya o‘qitishning ta’limiy vazifalarini muvaffaqiyatli amalga oshirishga yordam beradi.O‘qituvchining og‘zaki bayoni quyidagi pedagogik talablarga javob berishi kerak. 1. Og‘zaki bayon ilmiy va g‘oyaviy jihatdan to‘g‘ri bo‘lishi, tanlangan materialning ilmiy jihatdan asoslangan bo‘lishiga; 2. Bilimlarning mantikiy to‘g‘ri bo‘lishini ta’minlashga yordamlashishga; 3. O‘quvchilar uchun tushunarli, bilimlarni tushunarli va puxta o‘zlash- tirilishini ta’minlashga; 4. Nutq obrazini qiziqarli bo‘lishiga,o‘quvchilarni xayajonlashtirishga undashi; 5. Bayon qilinayotgan materialni o‘quvchilar yozib olishlariga ham e’tibor berishi kerak. O‘quvchilar o‘qituvchi bayonini o‘zlashtirishda ba’zan qiynaladilar. Ular materialni xoxlagan vaqtlarida qayta-qayta o‘qib chiqishlari mumkin, ammo o‘qituvchining bayonini qayta eshita olmaydilar. SHunga ko‘ra o‘quvchilarning o‘rganishi ustidan o‘qituvchining nazorati va rahbarlik qilish, ayniqsa katta ahamiyat kasb qiladi.Og‘zaki bayon boshqa metodlar bilan birgalikda qo‘shib olib borilishi kerak. Aks holda ayniqsa kichik yoshdagi maktab o‘quvchilarida uning ko‘p qo‘llanilishi salbiy natijalar berishi ham mumkin. Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, 6-7 sinflarda hikoya yoki tushuntirish 5-15 minutdan oshmasligi kerak. Yuqori sinflarda unga ajratiladigan vaqt bir muncha ko‘proq bo‘lishi ham mumkin. O‘quvchilarning o‘qituvchi bayonini e’tibor va qiziqish bilan o‘rganishini quyidagi yo‘llar bilan tashkil etish mumkin: 1. O‘qituvchi darsning vazifalari, maqsadi va bayonini asosiy o‘rinlarini qisqacha so‘zlab beradi. 2. O‘qituvchi o‘rganilayotgan mavzuning muhim yoki qiyinligini aytib, uni puxta tushunib, bilib olish uchun nima qilish kerakligini, aytaylik, bayonining qaysi qismlariga e’tibor berish kerakligini, qanday qo‘shimcha materiallar (vaqtli matbuot, ilmiy ommabop, geografik adabiyotlar) ni o‘qib chiqish zarurligi va boshqalarni uktirib o‘tadi. 3. O‘qituvchi bayoni albatta geografik karta, statistik materiallar, grafiklar diagrammalar, kontur kartalar, natural qo‘llanmalar, darslik bilan uzviy bog‘langan bo‘lishi kerak. Ayniqsa geografiya o‘qitishda og‘zaki nutqni karta bilan bog‘lash nihoyatda salmoqli o‘ringa ega. Og‘zaki metod o‘quvchilar bayonini puxta bo‘lishi hamda ularning bilish jarayonini faollashtirishda muhim o‘rin to‘tadi. O‘qituvchi bayonidagi intonatsiya va urguning kuchi, pauza, geografik jumlalarning ixcham va mantikan to‘g‘ri ifoda qilinishi, nutqning ravon,sof obrazli va ta’sirchan bo‘lishi,tabiat va xalqlarga oid xikmatli so‘zlar hamda aforizmlardan o‘rinli foydalanish ayniqsa muhimdir. Demak, geografiya o‘qituvchisi didaktik va pedagogik talablar asosida hamda geografiya fanining mazmuni va vazifalariga mos ravishda materiallarini aniq va ko‘rgazmali qilib so‘zlab,tushuntirib bera olishi kerak. Har bir o‘qituvchi bu san’atni egallashi zarur. Og‘zaki bayon metodini puxta egallash uchun nutqni o‘stirish ustida izlanish aniq, ravon, ta’sirli va obrazli so‘zlash ustida tinmay ishlash, mashq qilish zarur. To‘g‘ri, barcha o‘qituvchilar nutqidagi yorkinlik va badiiylik bir xil emas. Eng muhimi geografiya o‘qituvchisi o‘z fanini, dunyodagi voqealarni, kartalarni yaxshi bilsa, ularni bir-birlariga bog‘lay olsa ko‘zlangan maqsadga albatta erishadi. Eng ahamiyatlisi esa o‘qituvchi dars o‘tish oldidan, darsni so‘zlab berish metodlarini puxta o‘ylab qo‘ygan bo‘lsa og‘zaki bayon metodlarini samaradorligi yanada oshadi. Geografiya fani uchun xos bo‘lgan eng muhim xususiyatlardan yana biri shuki, o‘qituvchi o‘zi ko‘rgan, bilgan, boshidan kechirgan, hodisa voqea larni erkin gapira olishi darsni qiziqarli bo‘lishini ta’minlaydi. O‘qituvchi kitobga, qog‘ozga qarab gapirishi, og‘zaki bayon, metodini ahamiyatini pasaytirib yuboradi. Ammo ayrim raqamli materiallarni kitob yoki qog‘ozga qarab gapirishi mumkin. Og‘zaki bayon metodi o‘z ichiga hikoya, tushuntirish, ma’ruza, suhbat, o‘qituvchining o‘qib berishi kitob bilan ishlash, statistik materiallar bilan ishlash kabilarni oladi. Metodik adabiyotlarda og‘zaki bayon metodlarining afzal va zaif tomonlari etarlicha ochib berilmagan. Geografiya ta’limi metodikasi oldida turgan muhim vazifalaridan biri og‘zaki bayon paytida o‘quvchilarning bilish faoliyatiga rahbarlik qilish, bu metodni boshqa metodlar bilan birgalikda foydalanish muammolarini echish ko‘ndalang bo‘lib turadi. Ayniqsa, og‘zaki bayon paytida o‘quvchilarning mustaqil ishlarini tashkil qilish va boshqalar geogafiya ta’limi metodikasidagi muhim muammolardan hisoblanadi. 2. Geografiya ta’limida hikoya va tushuntirish usulidan foydalanish Hikoya-o‘quv materialini bayon qilish shakli bo‘lib, asosan tasvirlash xarakteriga ega. Hikoyada (ma’ruzaga karaganda) o‘qituvchi o‘quvchilar bilan ko‘proq muloqotda bo‘ladi. Hikoya yordamida o‘quvchilar bilan savol-javob qilib bo‘lmaydigan mavzularni o‘qitishda bu metod keng qo‘llaniladi. Masalan, vulqonlar otilishi, Yer qimirlashlar, okeandagi oqimlar, kashfiyotlar, ekvatorial urmonlar va boshqalarda bu metodning afzalligi yorkin syoziladi. Hikoya, ob’ekt va hodisalarni,tabiat va jamiatda hamda xalqlar hayot idagi voqea hodisalarning nutqda ifodalanishidir. O‘qituvchi biron narsani tasvirlash orqali unga xos bo‘lgan belgilarni ajratadi va shu bilan ularda tushuncha va tasavvurlar hosil qiladi. Hikoya o‘quvchilarda materialni o‘zlashtirishni engillashtiradi. Hikoyaning ta’lim tarbiyaviy ahamiyati faktlarni to‘g‘ri tanlanishga bog‘liq. Ba’zan o‘qituvchi asosiy bilimlarni o‘zlashtirilishini qiyinlashtiradigan bir qator qo‘shimcha, ikkinchi darajali ma’lumotlarni bayon qiladi. Ayrim hollarda o‘quvchi ekskursiyada olgan taassurotlarini aytayotganda asosiy narsani ajrata olmasdan, ko‘rgan narsalarning hammasi haqida gapiraveradi. Ma’lumotlar, faktlar, voqealar, misollar bitta umumiy mavzu, yagona vazifaga birlashtirilib shu vazifa izchil va muntazam tarzda ochib berilsa, hikoya ijobiy natija beradi va oson o‘zlashtiriladi. Hikoya mazmuni o‘quvchining shaxsiy tajribasi bilan, maxalliy tabiat bilan bog‘lanishi uni maroqli qiladi, kechinma va xis-tuyg‘ularni vujudga keltiradi. O‘qituvchi konkret vaziyatni va o‘quvchilarning psixologik xususiyatlarini e’tiborga olib, bevosita dars mazmuniga mos keladigan hikoyalarni tanlashi kerak. Eng muhimi hikoya aniq tuzilishiga ega bo‘lishi, ya’ni uning boshlanishi, voqea larning rivojlanishi, ko‘lminatsion nuqtasi va xotima qismi albatta bo‘lishi kerak. Agar o‘qituvchi hikoya metodini oldindan tanlamasa hikoya qiziqarsiz chiqadi. Maktab geografiyasida hikoyaning quyidagi ikki turi keng qo‘llaniladi; 1. O‘rganilayotgan kursda faktlarga asoslangan bilimlar tizimini bayon qilishdan iborat bo‘lgan hikoyalar. Bularga sayohatchilar xotiralari, materiklar va okeanlar tabiati xalqlari hayot i O‘zbekiston geografiyasida kishilarning xo‘jalik, turmushi, madaniyati haqidagi hikoyalari kiradi. 2. Tasviriy yoki ko‘rgazmali-hikoyalar. Bu turdagi hikoyaning asosiy maqsadi geografik ob’ekt va hodisalar haqida o‘quvchilarda aniq tasavvurlar hosil qilishdan iborat. Birinchi turdagi hikoyalar meaterialni o‘rganishda asosiy metod sifatida qo‘llanilsa, illyustrativ hikoyalar metodlarni to‘ldiruvchi qo‘shimcha material sifatida ishlatiladi. Ko‘pchilik hollarda har ikki turdagi hikoyalar bitta mavzuni bayon qilishda ham qo‘llanilishi mumkin. Tasviriy hikoya mazmunini badiiy va ilmiy-ommabop adabiyotlar, o‘qituvchining sayohat va kinofilmlardan olgan shaxsiy kechinmalari tashkil qiladi. Tasvirli hikoya geografik talablarga javob berishi bilan birga ob’ekt va hodisalar, dars mazmuni bilan uygunlashgan ham bo‘lishi lozim. Geografiya ta’limida karta, rasmlar asosidagi uyushtirilgan hikoyalar ham keng qo‘llaniladi. Hikoyada ob’ektning umumiy belgilaridan asosiy beligilar ajratib ko‘rsatilishi yaxshi natijalar beradi. Masalan, Materiklar geografiyasida o‘qituvchi Uzoq sharq tabiiy rayonidagi janubiy urmonlarni hikoya kilmoqchi deylik. O‘quvchilarda bu urmonlar haqida yaxshi tasavvur hosil qilish uchun bu urmonlarning asosiy o‘simlik turlarini va ularning joylashishi haqida gapirishi kerak. Keyin o‘qituvchi bu urmonlarga xos bo‘lgan umumiy belgilarni ajratadi. (qalinlik, ko‘p yaruslik, keyin shu urmonlargagina xos bo‘lgan o‘simliklarni ta’riflaydi). Masalan, Manjuriya yongogini tasvirlab uning barglari kattaligini, barglari asosan shoxlari uchida bo‘lishligini, mevasi qalin etli qobiq bilan uralganligini hikoya qiladi. Hikoyadan darsning turli bosqichlarida foydalanish zarur. Hikoya qo‘shimcha bilimlarni xabar qilish vositasi ham bo‘lishi mumkin. Hikoya darsda mustaqil o‘rin egallab, uning turli bosqichlariga tushuntirish jarayoniga ham kiritilishi mumkin. Hikoya darsning boshida yangi materialni o‘zlashtirishga tayyorlaydi, oxirida qo‘llanilsa o‘rganilgan materialni umumlashtiradi va darsga xotima yasaydi. Hikoyaga yuqori sinflarda 20-25 minut, kuyi sinflarda 5 minutdan 15 minutgacha vaqt ajratish mumkin. Hikoyaning salbiy tomonlari ham bor. Hikoya paytida o‘quvchilar faqat diqqat bilan tinglovchi bo‘lib, darsga faol jalb qilinmaydilar. Hikoya anchaga cho‘zilib ketsa ular diqqati pasayishi mumkin.O‘qituvchi hikoya vaqtida o‘quvchi yoshiga mos keladigan, dars mazmuniga to‘g‘ri keluvchi materiallar to‘plashi kerak. Hikoyada ortiqcha faktlar, raqamlar, uzuq-yuluq tasvirlar bo‘lmasligi kerak.O‘qituvchi faqat o‘zi bilgan narsalarni gapirmasdan, balki mavzuga oid bo‘lgan materiallarni hikoya kilmogi zarur. Hikoya juda soddalashtirib yuborilmasligi, unda tushunchalar, atamalar albatta aks etgan bo‘lishi kerak. Qisqasi hikoya geografik ko‘nikma shakllanishida muhim omil bo‘lishi maqsadga muvofiq. Hikoya paytida ayrim mavxum narsalar, raqamlar, doskaga yozib borilishi zarur. Hikoya davomida o‘qituvchi nazorat savollar berib borishi materialning puxta o‘zlashtirilishini ta’minlashga yordam beradi. Tushuntirish - nazariy o‘quv materialini egallash shakli bo‘lib, o‘quvchilarga geografik jarayon va qonuniyatlarini kengrok ochib berishi lozim bo‘lganda qo‘llaniladi. Tushuntirishda muloxaza qilish shakllari tahlil va sentez, kuzatish va xulosalar chiqara olish, induksiya (aniq ma’lumotlar asosida xulosa chiqarish), deduksiya (ilgari o‘rganilgan umumiy hodisalar asosida ma’lum koida, ta’rifini shakllantirish) keng qo‘llaniladi. Hikoya qilib berish qiyin bo‘lgan bilimlar tushuntiriladi. Yerning shakli, kattaligi geografik kenglik va uzoqlik, yerning sutkalik va yillik harakati, gradus turi, tog‘larning paydo bo‘lishi, briz, passat, musson, siklon, antitsiklon, frontlar, geologik hodisalar, iqtisodiy qonuniyatlar ishlab chiqarishni joylashtirish shakllarini o‘rganishda tushuntirish metodidan keng foydalaniladi. Materiklar va okeanlar geografiyasida Sharqiy Osiyo mavzusini o‘tish-da musson va musson tipidagi iqlimni quyidagicha tushuntirish mumkin. Ma’lumki, Sharqiy Osiyo eng katta okean bilan tutash hududda joylashgan, shu tufayli Sharqiy Osiyo iqlimi bevosita quruqlik va suv ustida turlicha harorat, bosim vujudga kelishi bilan belgilanadi. Buni doskada quyidagi tayanch sxema asosida tushuntirish maqsadga muvofiq. O‘qituvchi doskadagi rasm asosida o‘quvchilar diqqatiga quyidagi savollarni havola qiladi: 1.Yozda quruqlik va okean ustida havo harorati qandaytaqsimlanadi? Qishdachi? 2.Yozda quruqlik va okean ustida havo bosimi qandaytaqsimlanadi? Qishdachi? 3.Agar bizga havo bosimi taqsimlanishi ma’lum bo‘lsa, shamol yunali-shini aniqlasa bo‘ladimi? Yuqoridagi savollar asosida mussonning mavsumiy harakterga ekanligi o‘quvchilarga tushuntiriladi. Tajribali o‘qituvchilar tushuntirish vaqtini oldindan belgilaydilar. Bu o‘qituvchidan puxta tayyorgarlik talab qiladi. Nazariy va amaliy materialni puxta, izchil bayon qilish, puxta o‘ylangan tushuntirishlar va qo‘shimchalar, tushuntirishni ilmiy bilimlarni egallashning ta’sirchan usuliga aylantiradi. Mamlakatlar, iqtisodiyzonalar ixtisoslashuvi, iqtisodiyhududlar iqtisodi tushuntirilayotganda o‘qituvchi avvalo dalillarga asoslangan ma’lumotlarni yig‘adi. Masalan, biron mamlakat sanoati tushuntirilganda, unga doir bo‘lgan savollar aniqlanadi. (Sanoat tizimini, asosiy tarmoqlari, sanoat markazlari, xom ashyo bilan ta’minlanish) keyin aytish lozim bo‘lgan ma’lumotlarni yigadi va shu mamlakat sanoatining usishi; qiyinchiliklari, muammolari haqidagi ma’lumotlarni to‘playdi. Tushuntirish bandlardan iborat bo‘lishi kerak. Masalan, O‘zbekiston geografiyasida, O‘zbekiston sanoatini quyidagi reja asosida yoritish mumkin: 1. O‘zbekiston sanoatini Yaponiya, Isroil sanoatiga nisbatan birmuncha zaifligi sabablari. 2. O‘zbekiston sanoatini hozirgi davrda rivojlantirish vazifalari 3. Asosiy sanoat tarmoqlarining rivojlanishi 4. Sanoatning joylashishi va asosiy sanoat rayonlari O‘qituvchi har bir savolga javoblarni faktlarga tayangan holda berishi kerak. Kuyi sinflarda tushuntirishda suhbat va hikoya elementlari ham qisman ishtirok qildi. Yuqori sinflarga o‘tish bilan tushuntirishda hikoya elementlari deyarli uchramaydi. Tushuntirish jarayonida o‘quvchilar tomonidan javob reaksiyasini . bo‘lishini ko‘zda to‘tish kerak. O‘qituvchi qisqacha muammoli savollar berishi, qiyin joylarni qandaytushunganliklarini so‘rash, aqliy yoki amaliy ishlarni bajarishga undashi zarur. 3. Geografiya ta’limida suhbat, ma’ruza va o‘qib berish usullaridan foydalanish Suhbat - ta’lim metodi sifatida o‘quv materialini egallashning savol-javob shaklidir. Bunda asosiy o‘rinni o‘qituvchi savoli va o‘quvchi javobi egallaydi. Ba’zi hollarda (juda siyrak) o‘quvchi savoli va o‘qituvchi javobi ham uchraydi. Suhbat jarayonida o‘quvchilar tushunmaganlarini o‘qituvchidan so‘rashlari mumkin. Ba’zilar suhbat metodini savol-javob metodi bilan chalkashtiradilar. Ayni paytda ularning har ikkisi deyarli mazmunan bir xil metoddir. Bu metodning bosh talabi - mukammal o‘ylangan savollar va o‘quvchilar qaytarishi mumkin bo‘lgan javoblarining puxta tizimidir. Savol aniq bo‘lishi, ya’ni o‘quvchilar suhbat nima ustida borayotganini hamisha tushunishlari kerak. O‘qituvchi suhbat paytida o‘quvchilar fikrini o‘rganiladigan geografik ob’ekt va hodisalarining asosiy belgilariga yunaltiradi va ularning bilish faoliyatlarini boshqarib boradi. Mavzu e’lon qilingandan keyin savollar o‘rtaga tashlanadi, suhbat mantikiy qismlarga bo‘linadi,o‘qituvchi o‘quvchilar javobini tinglaydi, ularning javobidagi xatolarini tuzatadi va to‘ldiradi. Shundan sung o‘quvchilarni yakun yasashga undaydi. O‘quvchilarni savollarni to‘g‘ri berishga o‘rgatish kerak. Savollarni to‘g‘ri tuzish va berishning o‘zi san’at ekanligini doimo uktirish lozim. Savol berilayotganda o‘quvchilar qaytaradigan javoblar turlicha bo‘lishini nazarda to‘tish kerak. Buni bilgan o‘qituvchi oldindan bir qator yordamchi, tuzatuvchi savollarni tayyorlab kuyadi. Suhbat hamisha savollar tizimidir. Unda hamma narsa o‘zaro bog‘liq va asosiy g‘oyaga buysundirilgandir. Savol shakl jihatidan aniq va ravshan bo’lishi kerak. Suhbatda tushunish qiyin bo‘lgan atamalarni, murakkab iboralarni kiritish, savollarni takrorlayverish yaramaydi. Suhbat jarayonida turli xil ko‘rsatmali qurollardan foydalanish zarur, bu o‘quvchilar faolligini oshirishga yordam beradi. Suhbatni uyushtirish ancha murakkab vazifa bo‘lib, o‘qituvchidan pedagogik maxorat talab qiladi. Suhbat metodining yana eng muhim afzalligi shundaki, bu usulda yangi materialni o‘rganish bilan bir vaqtda o‘quvchilar bilimini aniqlash mumkin bo‘ladi. Suhbat o‘quvchilarni turli bilim manbalari karta, globus, gerbariylar, kolma’ruzalar bilan ishlashga o‘rgatadi. Suhbat metodini murakkab mavzularini o‘rganishda qo‘llash qiyin, chunki o‘quvchilarda bu borada tayanch bilim kam. Eng muhimi suhbatning yaxshi chiqishi uchun o‘quvchilarda tayanch bilimlarning mavjud bo‘lishi maqsadga muvofiq. Suhbat ya’ni savol-javob savollari mazmunan quyidagi turlarga bo‘linadi: 1. Aniq va to‘g‘ri ma’lumotlarni o‘zlashtirishga oid savollar? Masalan: O‘zbekistondagi eng baland cho‘qqi necha metr? U qaysi tog‘ tizimida joylashgan? Globusni kim kashf etgan? Jamolungma cho‘qqisini birinchi kashf qilgan sayoxni ayting? va boshqalar. 2. Kartani bilish va o‘qib olishga oid savollar. Masalan, Toshkentdan shimoliy va janubiy kutbgacha masofalarini daraja va km hisobida ayting. Karta yordamida Adir zonasiga ta’rif bering. 3. Kartalardagi ob’ektlarni ta’riflay olish tarzidagi savollar? Masalan: Samarkand va Toshkent shaharlari geografik o‘rnini kiyoslang. 4. Sabab aloqadorlik, qonuniyatlarini o‘zlashtirishga qaratilgan tarzdagi savol-javoblar. Masalan: Nima sababdan yosh tog‘larda zilzilalar ko‘p bo‘ladi? Nima sababdan chukindi foydali kazilmalar tekisliklarda ko‘proq uchraydi va boshqalar. Har bir yangi mavzuni o‘tishdan oldin o‘quvchilarga havola etilishi mo‘ljallangan savollar tayyorlab kuyilishi kerak. Ayniqsa ish faoliyatini endi boshlayotgan o‘qituvchilar bu koidagi nihoyatda amal qilishlari zarur. Chunki dars va suhbat jarayonida bunday mazmundagi savollarni bevosita tuzish va o‘quvchilar diqqatiga havola qilish ancha murakkab masaladir. Qo‘yiladigan savollar mantikiga ko‘ra suhbat metodi 2 turga bo‘linadi: 1. Savol-javob suhbati . Bunda o‘qituvchi savollar kuyadi, o‘quvchilar unga esa qisqa javob qaytaradilar. Savol-javob orqali dalillar va geografik ob’ektlarning joylashishi haqidagi bilimlar aniqlanadi. Bu usulda o‘quvchilarning ilgari olgan bilimlari takrorlanadi. Masalan, Yevropa bilan Osiyo, Yevroosiyo bilan Afrika o‘rtasidagi chegaralar qaerlardan o‘tadi? 2. Keng ko‘lamdagi evristik suhbat. Bu usulda o‘qituvchi o‘quvchilarning bilish faoliyati ustidan nazorat qiladi. Ular diqqati geografik ob’ekt va hodisalarning eng muhim belgilarini aniqlashga va mustaqil xulosalar chiqarishga qaratiladi. Savollar shunday kuyilishi kerakki, berilgan javob asosiy fikrni ifodalashi va shu fikrni davom ettirishi kerak. Yoki qo‘yilgan savollar o‘zuk-yuluk bo‘lmay birinchisi ikkinchisini, ikkinchisi esa uchinchi savolni to‘ldirishi maqsadga muvofiq. Savol- javoblarning keng ko‘lamda uyushtirilishi o‘quvchilarda faol fikrlash jarayonini rivojlantiradi. O‘zbekiston iqlimi mavzusida iqlim kartasi asosida bir-birini to‘ldiruvchi quyidagi savollarni berish va unga javob talab qilish mumkin. 1. O‘zbekistoning SHimoliy va Janubiy qismida yozda havo harorati qanday bo‘ladi? 2. Shu joylarda kish harorati-chi? 3. O‘zbekiston shimoliy va janubiy qismlarida havo haroratining yillik amplitudasi qanday? 4. Yillik amplitudaning bunday farqlanishiga sabab nima? 5. O‘zbekiston shimoli va janubida yog‘inlarning taqsimlanishi qanday? 6.Yog‘inlarning bunday farqlanishiga sabab nima? 7.Sovuk kunlar O‘zbekiston shimoli va janubida qancha vaqt davom etadi? Keng ko‘lamdagi bunday suhbat asosan yangi bilimlarni o‘rganishda va yakuniy takrorlashda ko‘proq qo‘llaniladi. Suhbatda bir necha tipdagi savollar qo‘llaniladi: a) O‘quvchilardagi mavjud bilimlarni aniqlash savollari; b) Karta, ko‘rgazmali qurollar, statistik materiallar asosida yangi bilimlarni egallashda qo‘llaniladigan savollar; c) Taqqoslash orqali geografik voqea va hodisalarning sabab-oqibat- larini bilishga qaratilgan savollar va boshqalar; Geografiya ta’limida karta asosida uyushtiriladigan suhbat keng qo‘llaniladi. Suhbat metodini didaktik maqsadiga ko‘ra 3 ta turga ajratish mumkin. 1. Tushuntirish yoki kirish suhbati. Yangi materialni o‘rganishda qo‘llaniladi va o‘quvchilardagi mavjud bilimlarga tayangan holda uyushtiriladi. O‘quvchilar ob’ekt va hodisalar o‘rtasidagi aloqalarni mustaqil aniqlashdan iborat bo‘lgan vazifalarni bajaradi. O‘quvchilarga karta va boshqa ko‘rsatmali vositalar asosida savollar beriladi. Savol vositasida yangi material eski materiallar bilan bog‘lanadi. Masalan, Afrika iqlimini o‘tishda o‘quvchilar 5-sinfda egallagan tushunchaga tayanib, iqlimga ta’sir qiluvchi omillarni aniqlaydi. 2. Nazorat suhbati. O‘quvchilar ekskursiya va kezishlardan (poxod) keyin geografik materialni yoki sinfda so‘zlab berilganlarni qanchalik to‘g‘ri o‘zlashtirganliklarini hamda bilim, ko‘nikma va malakalarni qanday egallaganliklarini aniqlashda qo‘llaniladi. 3. Umumlashtiruvchi suhbat. Bu turdagi suhbatni uyushtirishdan asosiy maqsad o‘quvchilarni xulosa chiqarishga o‘rgatishdan iborat. Bunda o‘quvchilarning geografik taassuroti va bilimlari tartibga solinadi. Yakunlovchi suhbat yirik mavzular, qismlar, bilimlar utib bo‘lingandan keyin qo‘llaniladi. Suhbat turlari o‘quvchilarning tayyorgarligiga qarab o‘zgarib turishi ham mumkin. Geografiya ta’limining dastlabki bosqichlarida suhbat oddiy, kam sonli va qisqa javob talab qiluvchi savollardan iborat bo‘ladi. O‘quvchilarning fikrlash qobiliyati rivojlanishi va mustaqilligi oshishi bilan suhbat metod sifatida takomillashadi. Geografiya o‘qitishda suhbatning yaxshi chiqishi uchun quyidagilarga e’tibor berish maqsadga muvofiq. 1. Savol shakl jihatidan aniq va ravshan bo‘lishi kerak. U butun sinfga tushunarli bo‘lishi uchun jumlalar aniq tuzilishi lozim. Qiyin atamalar va murakkab iboralarni kiritish yaramaydi. Berilgan savol muayyan javob talab qilishi kerak. Masalan, urmonda o‘simliklardan nimalarni kurdingiz deb emas, balki siz urmonda qandaydaraxt turlarini uchratdingiz, deb kuyilishi maqsadga muvofiq. 2. O‘quvchi javoblari aniq va ravshan bo‘lish kerak . Javob muayyan reja asosida bo‘lishi zarur. Eng muhimi, qanday vositalardan foydalanib, nimani isbotlayotganligi yoki tushuntirayotganligini o‘quvchi anglashi zarur. 3. Qo‘shaloq savol berishdan saqlanish kerak. Masalan, siz tekislikda oqadigan daryolarni bilasizmi va ular qay jihatdan tog‘ daryolaridan farq qiladi? Yoki O‘zbekistonlik sayoxlardan kimlar va qanday qilib Jamolungma cho‘qqisini zabt qildi? va boshqalar. Agar savol juda qisqa bo‘lsa ko‘shalok savol berish mumkin. 4. Savollarga keraksiz, ortiqcha so‘z va jumlalar kiritmaslik lozim. Masalan: endi ko‘raylikchi, kim javob berar ekan, "demak","ya’ni", so‘zlarini keragidan ortiqcha ishlatmaslik zarur. 5. Javobi chalkashib ketadigan tarzdagi savollar bermaslik kerak. Masalan: Kuzatuvchi yuqoriga kutarilgan sari ufq chizigi kengayadimi? Bu savolni kuzatuvchi yuqoriga kutarilganda ufq kay holda o‘zgaradi? shaklida havola qilgan va tuzgan ma’ko‘l. 6. G‘oyat murakkab va g‘oyat uzun javob berishni talab qiladigan og‘ir savollar tuzmaslik zarur. 7. Ha yoki yo‘q deb javob qaytarish talab qilinadigan savol bo‘lmasligi kerak .Masalan: Volga Kaspiyga qo‘yiladimi? va boshqalar. 8. Har xil javob berilish mumkin bo‘lgan noaniq savollar berishdan kochish kerak. Masalan: Sel paytida nima bo‘ladi? Tuman bo‘lganda nimalar bo‘ladi? 9. Muhokama (diskussiya) talab etadigan savollar puxta o‘ylab o‘rtaga tashlanishi kerak. Masalan: Orol ko‘li yana o‘z holiga kaytishi mumkinmi? yoki Orol butunlay kurisa nima bo‘ladi? va boshqalar. 10. Savollar ma’noli, grammatik jihatdan to‘g‘ri, sodda tilda, tushunarli qilib ifoda etilishi kerak. Savollar o‘quvchidan o‘ylab ko‘rish, muhokama qilishni talab etadigan qilib tuzilishi zarur. Savollarni tuzish uchun ko‘p vaqt ketishligi bu metodning kamchiligi hisoblanadi. Suhbat metodi asosida o‘rganiladigan mavzuning bir necha qismga bo‘lib o‘rganilishi oqibatda o‘quvchilarning xotirasida uning bir butunligi yo‘qolishi mumkin. Biroq bu kamchilikni yakunlovchi suhbatda bartaraf qilsa bo‘ladi. Bilimlarni egallash shakli sifatida suhbat o‘quv jarayonida turli o‘rinni egallashi mumkin: dars boshida tayyorgarlik va yangi materialni o‘zlashtirish, uyga berilgan vazifani tekshirish, e’tiborini to‘plash vositasi bo‘lishi, tushuntirish jarayonida yangi materialni o‘rganilgan bilimlar bilan bog‘lash, dars yakunida o‘rganiladigan koidalar va ta’riflarni mustahkamlash metodi, yakun sifatida foydalanish mumkin. Suhbat boshqa metodlar bilan bog‘langan bo‘lib, ularni to‘ldirib turadi. Materialni egallashning har qandayshakllarida qisqacha suhbatlardan ham foydalaniladi. Ma’ruza deganda, mavzuni ravon, ilmiy va izchillik asosida bayon etilishiga tushuniladi. ma’ruza 30-40 minut davom qiladi. Qolgan vaqtni o‘qituvchi maslaxati va uyga vazifa egallaydi. Bu metodlarni boshqa metodlar bilan uygunlashtirilib olib borilsa, uning samarasi yuqori bo‘lishligi tajribalarda isbotlangan. Ma’ruza o‘quvchilardan o‘qituvchining biroz uzun nutqini eshitilishini talab qiladi. SHu tufayli undan yuqori sinflarda ko‘proq foydalaniladi. Ma’ruza deganda oliy o‘quv yurti o‘quvchilariga 80 minutlik, maktab o‘quvchilarga esa 30-40 minut vaqtda bayon etilishini farq qilish kerak. Ma’ruza o‘qituvchidan katta tayyorgarlik talab qiladi. U bir vaqtning o‘zida ta’lim shakli bo‘lish bilan birga o‘qitishni og‘zaki bayon metodi hamdir. Geografiya ta’limida ma’ruza qilish, dasturning yirik boblarini o‘tganda, o‘rganilayotgan materialda nazariy bilimlar ko‘proq bo‘lsa, keng qo‘llaniladi. Ma’ruzani o‘qituvchidan tashqari ilmiy xodimlar, iqtisodchilar, jurnalistlar va boshqa mutaxasislar ham olib borishlari mumkin. Ma’ruzaga tayyorlanishda quyidagi reja asosida ish ko‘rish maqsadga muvofiq: 1. Mavzuni tanlash va ma’ruza maqsadini aniqlash; 2. Tanlangan mavzu bo‘yicha darslik va qo‘shimcha adabiyotlardan materi- allarni o‘rganish; 3. Ma’ruzaning reja ko‘chirmasini tayyorlash, unda ma’ruza vazifalari, jihozlari, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyati, uy vazifasi belgilanishi kerak. Ilg‘or o‘qituvchilar tajribalari shuni ko‘rsatdiki, ma’ruzani quyidagi hollarda ko‘proq qo‘llash samarali natijalar beradi: -Oldingi material bilan oz miqdorda bog‘liq bo‘lgan yoki umuman bog‘liq bo‘lmagan yangi materialni o‘tishda; -O‘tilgan o‘quv materialining turli bulimlarini umumlashtirishda; -O‘rganilgan qonuniyatlarning amaliy qo‘llanilish to‘g‘risidagi o‘quvchilarga ma’lumotlar berilganda; -Fanlararo aloqalar zarur bo‘lgan mavzular o‘rganilayotganda; -Muammoli darslarni o‘tkazishda. Oliy maktab ma’ruzasi konkret material ustida atroflicha nazariy muhokama yuritish uni ilmiy asosda chuqur tahlil qilish va umumlashtirishdan iborat. Bunda ma’ruza materiallari tahlili va umumlashtirishlar suhbat shaklida emas, balki monolog shaklida bo‘ladi. Tahlil qilish, umumlashtirish, tartibga solish va muhokama yuritish ma’ruza metodining eng muhim tomonlarini tashkil etadi. Oliy maktab ma’ruzasi o‘zining ana shu xususiyatlari bilan ajralib turadi. Maktab ma’ruzasi faqat ajratilgan vaqtning ko‘p yoki ozligi bilan emas, balki o‘zining mazmuni, o‘qitilishi va o‘rganishning metod va usullari jihatidan ham oliy maktablardagi ma’ruzalardan farq qiladi. Uning ahamiyati shundaki, o‘quvchilarni tinglashga, asosiy narsalarni ajrata bilishga va ko‘proq ko‘chirma olishga ham o‘rgatadi. Ma’ruza uchun nazariy bilimlar ko‘proq mujassamlangan mavzularni tanlash kerak. Bundan tashqari tanlangan material o‘zida qiziqarli faktlarni mujassamlashtirgan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi ma’ruza mavzusi bilan birga uni bayon qilish rejasini ham e’lon qiladi. Reja doskaga yozib qo‘yilsa, yana ham yaxshi, rejaning har bir bandiga alohida to‘xtalish kerak. Maktab ma’ruzasida suhbatning ayrim ko‘rinishlari qo‘llanilishi mumkin. O‘quvchilarning bilish faoliyatini faollashtirish, ularning diqqatini ma’ruzani muhim tomonlariga jalb qilish maqsadida savollar berilib borilishi mumkin. Maktab ma’ruzasi materiali yakuniy suhbat bilan tugaydi. Maktab ma’ruzasi o‘quvchilar yozib ulgurishi uchun sekin o‘qiladi. Ma’ruzadagi raqamli materiallar, ayrim tushunchalar, atamalar, doskaga yozib borilishi yanadi yaxshi. O‘quvchilarni ma’ruza rejasini mustaqil tushunishga o‘rgatish kerak. O‘quvchi tuzgan ma’ruza rejalari rag‘batlantirilib borilsa, samarali natijalar berishi mumkin. Ma’ruzani 2 usulda tashkil qilish mumkin: O‘qituvchi ma’ruzasi va olim yoki mutaxasis ma’ruzasi. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki mutaxasis yoki olim o‘qigan ma’ruza o‘quvchilarda katta qiziqish uyg‘otadi. Ma’ruza jarayonida texnika vositalari, turli ko‘rgazmali qurollardan ham foydalanish kerak. Iqtisodiy geografiya kurslarida iqtisodiy zonalar, rivojlangan mamlakatlar, Osiyodagi rivojlanayotgan mamlakatlar, Afrika mamlakatlari, jahon iqtisodiy munosobatlari kabi juda ko‘p mavzularda ma’ruza usulini qo‘llash mumkin. Maktab ma’ruzasi quyidagi didaktik talablarga javob berishi kerak: 1. Ma’ruzaning ilmiy jihatdan mukammal bo‘lishi 2.Ma’ruza darslik mazmuniga qaraganda keng va uni ko‘p jihatdan oydinlashtiradigan bo‘lishi kerak. Agar ma’ruza mazmuni darslik mazmunidan juda qisqa yoki aynan shu mazmundan iborat bo‘lib qolsa, uni o‘quvchilar tinglamay qo‘yishlari ham mumkin. 3. Ma’ruza mazmunan ko‘rgazmali bo‘lishi 4. Ma’ruza o‘quvchilarni fikrlashga, voqea va hodisalarni tahlil qilishga, umumlashtirishga o‘rgatishi 5. Ma’ruzaning o‘quvchilarga yetib borishi uchun o‘qituvchi o‘zining nutqi ustida ko‘p ishlashi Savollar ma’ruza yakunida berilishi maqsadga muvofiq. Geografiya darslarida o‘qituvchining o‘qib berishi. Mavzuni og‘zaki bayon qilish va suhbat jarayonida o‘qituvchi tomonidan o‘qib berilishi ham keng qo‘llaniladi. Odatda geografiya xrestomatiyasidagi maqolalar, darsliklarning ba’zi joylari, dars mavzusiga oid gazeta va jurnallardan olingan parchalar o‘qiladi. O‘qib berishdan asosiy maqsad quyidagicha: 1. O‘qitish metodini tez-tez o‘zgartirib turish zarur bo‘lganda 2. Dars va ta’lim-tarbiya jarayonini faollashtirishda 3. Darsda utilayotgan mavzu o‘qituvchi o‘z so‘zlari bilan aytib berolmaydigan darajada bo‘lsa 4. Matn badiiy jihatdan boy bo‘lsa. Darsda o‘qib berish 10-15 minutdan oshmasligi kerak. O‘qib beriladigan material dars materiallarini to‘ldirishi zarur. Darslikdagi materialni o‘quvchining o‘zi ham o‘qib oladi. Demak darslikda yo‘q bo‘lgan qiziqarli materiallar o‘qib berilsa o‘quvchilarning darsga faolligi oshadi. O‘qish jarayonida ob’ektlar kartadan ko‘rsatib borilishi lozim. Ayrim atamalarga izox ham berilib borilsa yanada yaxshi bo‘ladi. O‘quvchilarni eng muhim joylarni yozib borishlariga ahamiyat berish kerak. O‘qib berilgan materiallar o‘quvchilardan surab borilsa va ularga qisqacha rejalar tuzdirilsa dars samaradorligi yanada oshadi.