GEOSFERANING SHAKILANISHI VA RIVOJLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-11-15

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

21

Faytl hajmi

107,5 KB


GEOSFERANING SHAKILANISHI VA RIVOJLANISHI KIRISH I-BOB. YER VA SAYYORALARNING KELIB CHIQISHI VA YERNINGUMUMIY TAVSIFI I.1 Yer va sayyoralarning kelib chiqishi haqidagi turli gipotezalar. I.2 Yerning umumiy tavsifi: shakli, tashqi qobiqlari, magnit maydoni. II-BOB.LITOSFERA VA YERNING ICHKI TUZULISHI II.1 Litosfera va uning tuzilishi, endogen va ekzogen jarayonlar II.2 Yerning ichki tuzilishi va uning geografik ahamiyati GEOSFERANING SHAKILANISHI VA RIVOJLANISHI KIRISH I-BOB. YER VA SAYYORALARNING KELIB CHIQISHI VA YERNINGUMUMIY TAVSIFI I.1 Yer va sayyoralarning kelib chiqishi haqidagi turli gipotezalar. I.2 Yerning umumiy tavsifi: shakli, tashqi qobiqlari, magnit maydoni. II-BOB.LITOSFERA VA YERNING ICHKI TUZULISHI II.1 Litosfera va uning tuzilishi, endogen va ekzogen jarayonlar II.2 Yerning ichki tuzilishi va uning geografik ahamiyati Kirish Mavzuning dolzarbigi: Quyosh sistemasidagi planetaar ta’riflanganda ko’rinadiki planetalarning tabiati uchun ularni tashkil etgan moddalar zichligining, binobarin, ichki tuzilishining ahamiyati juda katta ekan. Haqiqatda ham planetamizning geografik qobig’ uning ustki yupqa qatlamidan iboratdir. Tabiiyki, u chuqurroqdagi qobiqlar bilan o’zaro ta’sir etib turadi va uning xususiyatlari ko’p jihatdan planetaning ichki qismlariga bog’liqdir. Geografiya garchi yerning ichki tuzilishini o’rganmasada, geografik qobiqni tushinish uchun boshqa fanlarning birinchi navbatda, geofizikaning planetaning ichki tuzilishi haqidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Planeta moddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Bu kurs ishida e’tibor yerning paydo bo’lishi,uning umumiy tavsifi, Litosfera va yerning ichki tuzilishiga jalp qilinadi. Planeta bo’lmish Yerni o’rganib, planetamizning muayyan qalinlikdagi tashqi qatlamining tarkibi va tuzilishi eng murakkab ekanligiga ishonch xosil qilish qiyin emas. Litosfera va yerning ichki tuzulishiga bag’ishlangan mazkur kurs ishining maqsadi planetamizning ajralmas qismi bo’lgan litosfera va Yerning ichki tuzilishi xususiyatlarini va qonuniyatlarini qisqacha ta’riflab berishdir. Bunda Yening ichki qatlamlaridagi o’zaro aloqalarni, ichki hamda tashqi kuchlar ta’sirida vaqt o’tishi bilan bu aloqalarni o’zgarishini, Yerning ichki tuzilishini strukturasini, uning tarkib topishi va rivojlanishining umumiy qonunlarini tushunishga imkon beradi. Kirish Mavzuning dolzarbigi: Quyosh sistemasidagi planetaar ta’riflanganda ko’rinadiki planetalarning tabiati uchun ularni tashkil etgan moddalar zichligining, binobarin, ichki tuzilishining ahamiyati juda katta ekan. Haqiqatda ham planetamizning geografik qobig’ uning ustki yupqa qatlamidan iboratdir. Tabiiyki, u chuqurroqdagi qobiqlar bilan o’zaro ta’sir etib turadi va uning xususiyatlari ko’p jihatdan planetaning ichki qismlariga bog’liqdir. Geografiya garchi yerning ichki tuzilishini o’rganmasada, geografik qobiqni tushinish uchun boshqa fanlarning birinchi navbatda, geofizikaning planetaning ichki tuzilishi haqidagi ma’lumotlardan foydalaniladi. Planeta moddasining zichligi juda katta ahamiyatga ega. Bu kurs ishida e’tibor yerning paydo bo’lishi,uning umumiy tavsifi, Litosfera va yerning ichki tuzilishiga jalp qilinadi. Planeta bo’lmish Yerni o’rganib, planetamizning muayyan qalinlikdagi tashqi qatlamining tarkibi va tuzilishi eng murakkab ekanligiga ishonch xosil qilish qiyin emas. Litosfera va yerning ichki tuzulishiga bag’ishlangan mazkur kurs ishining maqsadi planetamizning ajralmas qismi bo’lgan litosfera va Yerning ichki tuzilishi xususiyatlarini va qonuniyatlarini qisqacha ta’riflab berishdir. Bunda Yening ichki qatlamlaridagi o’zaro aloqalarni, ichki hamda tashqi kuchlar ta’sirida vaqt o’tishi bilan bu aloqalarni o’zgarishini, Yerning ichki tuzilishini strukturasini, uning tarkib topishi va rivojlanishining umumiy qonunlarini tushunishga imkon beradi. I-BOB. YER VA SAYYORALARNING KELIB CHIQISHI VA YERNING UMUMIY TAVSIFI I.1 Yer va sayyoralarning kelib chiqishi haqidagi turli gipotezalar. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun ham erning tabiatini va uning geograik qobig‘ini hamda boshqa sayyoralarning shunday qobiqlarini tushunish uchun kosmogoniyaga, ya’ni osmon jismlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi haqidagi fanga murojaat etish zarur. Dastlabki kosmogonik ilmiy gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan “Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi” asarida bayon etilgan. Keyinroq, 1796 va 1824 yillarda fransuz matematigi P.Laplas mazkur gipotezaga o’xshash gipotezani mustaqil ravishda ishlab chiqdi. Kant-Laplas gipotezasi deb nomlangan kosmogonik kontseptsiya ana shunday yaratildi. Biroq uni Kant-Laplas gipotezasi deb atalishi unchalik ham to‘g‘ri emas, chunki bu gipotezalar haqiqatda bir-biridan anchagina farq qiladi. Kant bilan Laplasning tarixiy xizmati shundaki, ular tabiatshunoslikda birinchi bo‘lib tabiatni rivojlanishda deb qaradilar va bu bilan mexanik dunyoqarashga, ayniqsa diniy dunyoqarashga putur yetkazdilar. Kant fikriga ko‘ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo‘lgan, tumanlikning gazlardan ham, qattiq sovuq jismlardan ham iborat bo‘lgan deb tushunish mumkin. Laplas gipotezasiga ko‘ra (u faqat Quyosh sistemasi haqidagi gipoteza), sayyoralar o‘z o‘qi atrofida tez aylanadigan Quyoshning qizib yotgan atmosferasidan iborat qizigan gazlardan paydo bo‘lgan. Quyosh yaqinidagi materiyada, Kant fikriga ko‘ra, tortilish va itarilish kuchlari ta’sirida yoki Laplas fikriga ko‘ra, sovish va zichlashish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to‘plami paydo bo‘lgan, so‘ngra har bir halqaning asosiy massasi bittadan sferik jism-sayyora bo‘lib to‘plangan, qolgan kamroq massasidan yo‘ldoshlar paydo bo‘lgan. I-BOB. YER VA SAYYORALARNING KELIB CHIQISHI VA YERNING UMUMIY TAVSIFI I.1 Yer va sayyoralarning kelib chiqishi haqidagi turli gipotezalar. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning hozirgi xususiyatlari ularning paydo bo‘lishi va rivojlanishi natijasidir. Shuning uchun ham erning tabiatini va uning geograik qobig‘ini hamda boshqa sayyoralarning shunday qobiqlarini tushunish uchun kosmogoniyaga, ya’ni osmon jismlarining paydo bo’lishi va rivojlanishi haqidagi fanga murojaat etish zarur. Dastlabki kosmogonik ilmiy gipoteza nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan “Osmonning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi” asarida bayon etilgan. Keyinroq, 1796 va 1824 yillarda fransuz matematigi P.Laplas mazkur gipotezaga o’xshash gipotezani mustaqil ravishda ishlab chiqdi. Kant-Laplas gipotezasi deb nomlangan kosmogonik kontseptsiya ana shunday yaratildi. Biroq uni Kant-Laplas gipotezasi deb atalishi unchalik ham to‘g‘ri emas, chunki bu gipotezalar haqiqatda bir-biridan anchagina farq qiladi. Kant bilan Laplasning tarixiy xizmati shundaki, ular tabiatshunoslikda birinchi bo‘lib tabiatni rivojlanishda deb qaradilar va bu bilan mexanik dunyoqarashga, ayniqsa diniy dunyoqarashga putur yetkazdilar. Kant fikriga ko‘ra, Quyosh hamda sayyoralar dastlabki siyrak tumanlikdan paydo bo‘lgan, tumanlikning gazlardan ham, qattiq sovuq jismlardan ham iborat bo‘lgan deb tushunish mumkin. Laplas gipotezasiga ko‘ra (u faqat Quyosh sistemasi haqidagi gipoteza), sayyoralar o‘z o‘qi atrofida tez aylanadigan Quyoshning qizib yotgan atmosferasidan iborat qizigan gazlardan paydo bo‘lgan. Quyosh yaqinidagi materiyada, Kant fikriga ko‘ra, tortilish va itarilish kuchlari ta’sirida yoki Laplas fikriga ko‘ra, sovish va zichlashish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to‘plami paydo bo‘lgan, so‘ngra har bir halqaning asosiy massasi bittadan sferik jism-sayyora bo‘lib to‘plangan, qolgan kamroq massasidan yo‘ldoshlar paydo bo‘lgan. Kant va Laplasning bu buyuk gipotezalari Quyosh sistemasining o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan asosiy xususiyatlarini qoniqarli ravishda tushuntirib berar edi, lekin ular XVII asr fani taraqqiyoti darajasi bilan chegaralangan edi. XIX asrga kelib, ularda kamchilik borligi ma’lum bo‘lib qoldi, vaholanki bu ikki gipoteza ham olam haqidagi fan uchun hozirgacha ham ma’lum qimmmatini yo‘qotgani yo‘q. XX asrning 50-yillarida O.Yu.Shmidt rahbarligida Rossiyalik olimlar kolektivi birgalikda yangi kosmogonik gipotezani yaratdilar. Ular Quyosh sistemasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi masalani ikki qismga ajratishdi: 1) dastlabki diffuziyali bulut (tuman) massa Quyosh yaqinida qanday paydo bo‘lgan, 2) bu bulut massa sayyoralar sistemasiga aylanguncha qanday rivojlanib borgan. Garchi masalaning birinchi qismi hozirgi vaqtda hali to‘liq hal qilinmagan bo‘lsa ham uning ikkinchi qismi shu darajada ishlab chiqilganki, Quyosh sistemasining xosalari yetarli ravishda qoniqarli tushuntiriladi. Yulduzlar hosil bo‘layotganda ular orasidagi fazoda diffuziyali materiya- bulutlar qoladi, ular tez aylanishi sababli yulduzlarga borib tushmaydi. Dastlabki bulut qattiq sovuq zarrachalardan, ya’ni planetezimal-kosmik chang va gazlardan iborat bo‘lgan. Bu kosmik chang va gazlar buluti tez aylanishi va zarralarning bir-biriga urilishi natijasida juda yassi aylana qatlam hosil qilib, Quyoshni o‘rab olgan. Planetezimallarning o‘zaro tortishishi ayrim quyuqlashgan bo‘laklarning hosil bo‘lishiga olib kelgan, bu bo‘laklar keyinchalik qo‘shila borib, katta sayyoralarni vujudga keltirgan. Chang-gaz buluti diskasimon shaklda bo‘lganligidan eng katta sayyoralar - Yupiter bilan Saturn uning o‘rta qismida paydo bo‘lgan, bu joydan har ikki tomonga qarab sayyoralar kichiklasha boradi. Bulutdagi zarralar bir-birlariga qo‘shilish vaqtida ularning dastlabki harakatlari o‘rtacha holatga o‘ta borgan. Shuning uchun ham sayyoralar orbitalari doira shaklida, barcha sayyoralar taxminan bir tekislikda harakat qiladi, ularning sutkalik aylanish yo‘nalishi orbita bo‘ylab harakat yo‘nalishiga to‘g‘ri keladi. Zarralar qo‘shilganda ularning dastlabki harakatlarining o‘rtacha holatga o‘tib borishi sayyoralar oralig‘idagi masofalar qonunini va Quyosh sistemasining boshqa xususiyatlarini ham tushuntirib beradi. Kant va Laplasning bu buyuk gipotezalari Quyosh sistemasining o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan asosiy xususiyatlarini qoniqarli ravishda tushuntirib berar edi, lekin ular XVII asr fani taraqqiyoti darajasi bilan chegaralangan edi. XIX asrga kelib, ularda kamchilik borligi ma’lum bo‘lib qoldi, vaholanki bu ikki gipoteza ham olam haqidagi fan uchun hozirgacha ham ma’lum qimmmatini yo‘qotgani yo‘q. XX asrning 50-yillarida O.Yu.Shmidt rahbarligida Rossiyalik olimlar kolektivi birgalikda yangi kosmogonik gipotezani yaratdilar. Ular Quyosh sistemasining paydo bo‘lishi va rivojlanishi haqidagi masalani ikki qismga ajratishdi: 1) dastlabki diffuziyali bulut (tuman) massa Quyosh yaqinida qanday paydo bo‘lgan, 2) bu bulut massa sayyoralar sistemasiga aylanguncha qanday rivojlanib borgan. Garchi masalaning birinchi qismi hozirgi vaqtda hali to‘liq hal qilinmagan bo‘lsa ham uning ikkinchi qismi shu darajada ishlab chiqilganki, Quyosh sistemasining xosalari yetarli ravishda qoniqarli tushuntiriladi. Yulduzlar hosil bo‘layotganda ular orasidagi fazoda diffuziyali materiya- bulutlar qoladi, ular tez aylanishi sababli yulduzlarga borib tushmaydi. Dastlabki bulut qattiq sovuq zarrachalardan, ya’ni planetezimal-kosmik chang va gazlardan iborat bo‘lgan. Bu kosmik chang va gazlar buluti tez aylanishi va zarralarning bir-biriga urilishi natijasida juda yassi aylana qatlam hosil qilib, Quyoshni o‘rab olgan. Planetezimallarning o‘zaro tortishishi ayrim quyuqlashgan bo‘laklarning hosil bo‘lishiga olib kelgan, bu bo‘laklar keyinchalik qo‘shila borib, katta sayyoralarni vujudga keltirgan. Chang-gaz buluti diskasimon shaklda bo‘lganligidan eng katta sayyoralar - Yupiter bilan Saturn uning o‘rta qismida paydo bo‘lgan, bu joydan har ikki tomonga qarab sayyoralar kichiklasha boradi. Bulutdagi zarralar bir-birlariga qo‘shilish vaqtida ularning dastlabki harakatlari o‘rtacha holatga o‘ta borgan. Shuning uchun ham sayyoralar orbitalari doira shaklida, barcha sayyoralar taxminan bir tekislikda harakat qiladi, ularning sutkalik aylanish yo‘nalishi orbita bo‘ylab harakat yo‘nalishiga to‘g‘ri keladi. Zarralar qo‘shilganda ularning dastlabki harakatlarining o‘rtacha holatga o‘tib borishi sayyoralar oralig‘idagi masofalar qonunini va Quyosh sistemasining boshqa xususiyatlarini ham tushuntirib beradi. Sayyoralar sistemasining paydo bo‘lishida Quyoshning ta’siri juda katta bo‘lgan va ayni paytda Quyoshning o’zi ham rivojlangan. U vaqtda Quyosh radiatsiyasi hozirgidan bir necha yuz marotaba yuqori bo’lgan. Quyosh radiatsiyasi shunday ko’p miqdorda bo’lgan sharoitda Merkuriy orbitasigacha bo’lgan fazoda harorat shu darajada yuqori, Quyosh nurlari bosimi shunday kuchli bo’lganki, tumanlikdagi hatto qattiq jismlar ham bug’lanib va uzoqroq sferalarga o’tib ketishi kerak edi. Bu joyda sayyoralar paydo bo’la olmas edi. Yer guruhidagi sayyoralar doirasidagi radiusda harorat va yorug’lik nuri bosimi gazsimon engil massalarni bug’latib, ularni sayyoralar paydo qilgan bulutning uzoqroq qismiga surib yuborishga etadigan miqdorda bo’lgan. Shu sababli Quyoshga yaqin fazoda kichik, lekin Yer tipidagi zich sayyoralar vujudga kelgan. Bu sayyoralar orasidagi farqlarga, shuningdek, ular massalarining qo’shni sayyoralar massalari bilan o’zaro tahsiri ham sabab bo’lgan. Merkuriy Quyoshga yaqin bo’lganligidan o’z o’qi atrofidagi harakatining ancha qismini yo’qotgan, yorug’lik nuri bosimi ostida bu sayyorada massaning nurlanishi ro’y bergan. Mars massasining juda kichik bo’lishiga uning Yupiter bilan o’zaro ta’siri sabab bo’lgan. Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Yupiter vujudga kelgan eng qalin qismida gravitatsion kondensatsiya, aftidan, boshqa sayyoralar orbitalaridagiga nisbatan ertaroq boshlangan. Bu joyda quyuqlashgan massa elliptik orbitaga ega bo’lib, boshqa sayyoralar orbitasi doirasiga kirib borgan. Natijada quyuqlashgan massa Yupiter bilan Mars orasidagi massani ham o’ziga qo’shib olgan; bu joyda asteroidlargina qolgan va Mars kichik sayyoraga aylanib qolgan. Biroq Quyoshdan ancha uzoqda joylashganligidan Mars massasini uchib ketishi hamda unda qalqish qarshiligi kata emas, shu sababli u o’z o’qi atrofida tez aylanadi. Yer orbitasida haqiqatda qo’sh sayyora bo’lgan, Yer - Oy vujudga kelgan. Oy yo’ldosh bo’lsa ham, Yerga nisbatan olganda shu qadar katta (Yerdan faqatgina 81 baravar kichik) va unga shuncha yaqin (384 ming km) joylashganki, aslida Yer bilan birgalikda ikki sayyora sistemasini hosil qiladi. Bunga sabab shuki, gaz-chang bulutining bu qismida materiya massasi juda katta va aylanish harakati juda kuchli Sayyoralar sistemasining paydo bo‘lishida Quyoshning ta’siri juda katta bo‘lgan va ayni paytda Quyoshning o’zi ham rivojlangan. U vaqtda Quyosh radiatsiyasi hozirgidan bir necha yuz marotaba yuqori bo’lgan. Quyosh radiatsiyasi shunday ko’p miqdorda bo’lgan sharoitda Merkuriy orbitasigacha bo’lgan fazoda harorat shu darajada yuqori, Quyosh nurlari bosimi shunday kuchli bo’lganki, tumanlikdagi hatto qattiq jismlar ham bug’lanib va uzoqroq sferalarga o’tib ketishi kerak edi. Bu joyda sayyoralar paydo bo’la olmas edi. Yer guruhidagi sayyoralar doirasidagi radiusda harorat va yorug’lik nuri bosimi gazsimon engil massalarni bug’latib, ularni sayyoralar paydo qilgan bulutning uzoqroq qismiga surib yuborishga etadigan miqdorda bo’lgan. Shu sababli Quyoshga yaqin fazoda kichik, lekin Yer tipidagi zich sayyoralar vujudga kelgan. Bu sayyoralar orasidagi farqlarga, shuningdek, ular massalarining qo’shni sayyoralar massalari bilan o’zaro tahsiri ham sabab bo’lgan. Merkuriy Quyoshga yaqin bo’lganligidan o’z o’qi atrofidagi harakatining ancha qismini yo’qotgan, yorug’lik nuri bosimi ostida bu sayyorada massaning nurlanishi ro’y bergan. Mars massasining juda kichik bo’lishiga uning Yupiter bilan o’zaro ta’siri sabab bo’lgan. Sayyoralarni hosil qilgan bulutning Yupiter vujudga kelgan eng qalin qismida gravitatsion kondensatsiya, aftidan, boshqa sayyoralar orbitalaridagiga nisbatan ertaroq boshlangan. Bu joyda quyuqlashgan massa elliptik orbitaga ega bo’lib, boshqa sayyoralar orbitasi doirasiga kirib borgan. Natijada quyuqlashgan massa Yupiter bilan Mars orasidagi massani ham o’ziga qo’shib olgan; bu joyda asteroidlargina qolgan va Mars kichik sayyoraga aylanib qolgan. Biroq Quyoshdan ancha uzoqda joylashganligidan Mars massasini uchib ketishi hamda unda qalqish qarshiligi kata emas, shu sababli u o’z o’qi atrofida tez aylanadi. Yer orbitasida haqiqatda qo’sh sayyora bo’lgan, Yer - Oy vujudga kelgan. Oy yo’ldosh bo’lsa ham, Yerga nisbatan olganda shu qadar katta (Yerdan faqatgina 81 baravar kichik) va unga shuncha yaqin (384 ming km) joylashganki, aslida Yer bilan birgalikda ikki sayyora sistemasini hosil qiladi. Bunga sabab shuki, gaz-chang bulutining bu qismida materiya massasi juda katta va aylanish harakati juda kuchli bo’lib, barcha moda bitta markazda to’planishi mumkin emas edi. Kondensatsiyaning ikkinchi markazi bo’lgan Oy aylanish harkatining ortiqcha qismini o’ziga olib, Yerning barqarorligini tahmin etgan; shunday bo’lmaganda Yer yagona jism bo’lib qota olmagan bo’lar edi. Yer - Oy qo’sh sayyorasining bundan keyingi evolyutsiyasi aylanishning sekinlashishi va ularning o’zaro uzoqlashishi yo’lidan boradi. Quyosh sistemasining rivojlanishidagi hodisalar tartibi hozirgi zamonga nisbatan quyidagicha: -galaktikaning taxminiy yoshi - 10 mlrd yil; -Quyosh sistemasining paydo bo’lishi - 5 mlrd yil; -Yerning taxminiy yoshi - 4,7 mlrd yil (bahzi mahlumotlarda Yerning yoshi 5 mlrd yildan ortiq, 6 mlrd yildan kam deb beriladi.); -geografik qobiq (biosfera) tarkib topa boshlashi - 3 mlrd yil. I.2 Yerning umumiy tavsifi: shakli, tashqi qobiqlari, magnit maydoni. Erning shakli. Er shaklini ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi shundaki, agar ellipsoid aylanasini Er shakliga ustma - ust qo‘yilsa, u holda okean yuzasi barobarligida olingan geoid chizig‘iga yaqinlashadi. Demak, Er shaklini ellipsoid shakliga yaqin bo‘lgan geoid deb qabul qilingan (19-rasm). Geoidning lug‘aviy ma’nosi Er o‘ziga xos shaklga ega demakdir. Uni birinchi bo‘lib 1873 yilda nemis fizigi Listing fanga kiritgan. Haqiqatdan ham Er yuzasi g‘oyat notekis bo‘lib, o‘ziga xos shaklga ega. Uning eng baland nuqtasi (Himolay tog‘idagi Jomolungm cho‘qqisi, 8848 m) bilan eng chuqur botiq joy (Tinch okeanidagi Marian cho‘kmasi (11022 m) o‘rtasidagi farq 19870 m ni tashkil etadi. U hech qanday geometrik shakllarga to‘g‘ri kelmaydi. Erning bunday shaklda bo‘lishiga asosiy sabab, uning bir necha million yillar davomida Quyosh va o‘z o‘qi atrofida aylanishi hamda er yuzasidagi havo, suv, Er ichidagi bitmas - tuganmas energiya ta’siri ostida bo‘lishidir. So‘nggi kosmik tasvirlar tahlilidan kelib chiqib, Erning shimoliy qutbiy radiusi janubiy qutbiy radiusiga nisbatan 21 km uzun ekanligi aniqlangan. SHunga bo’lib, barcha moda bitta markazda to’planishi mumkin emas edi. Kondensatsiyaning ikkinchi markazi bo’lgan Oy aylanish harkatining ortiqcha qismini o’ziga olib, Yerning barqarorligini tahmin etgan; shunday bo’lmaganda Yer yagona jism bo’lib qota olmagan bo’lar edi. Yer - Oy qo’sh sayyorasining bundan keyingi evolyutsiyasi aylanishning sekinlashishi va ularning o’zaro uzoqlashishi yo’lidan boradi. Quyosh sistemasining rivojlanishidagi hodisalar tartibi hozirgi zamonga nisbatan quyidagicha: -galaktikaning taxminiy yoshi - 10 mlrd yil; -Quyosh sistemasining paydo bo’lishi - 5 mlrd yil; -Yerning taxminiy yoshi - 4,7 mlrd yil (bahzi mahlumotlarda Yerning yoshi 5 mlrd yildan ortiq, 6 mlrd yildan kam deb beriladi.); -geografik qobiq (biosfera) tarkib topa boshlashi - 3 mlrd yil. I.2 Yerning umumiy tavsifi: shakli, tashqi qobiqlari, magnit maydoni. Erning shakli. Er shaklini ellipsoidga yaqin deb bilishning sababi shundaki, agar ellipsoid aylanasini Er shakliga ustma - ust qo‘yilsa, u holda okean yuzasi barobarligida olingan geoid chizig‘iga yaqinlashadi. Demak, Er shaklini ellipsoid shakliga yaqin bo‘lgan geoid deb qabul qilingan (19-rasm). Geoidning lug‘aviy ma’nosi Er o‘ziga xos shaklga ega demakdir. Uni birinchi bo‘lib 1873 yilda nemis fizigi Listing fanga kiritgan. Haqiqatdan ham Er yuzasi g‘oyat notekis bo‘lib, o‘ziga xos shaklga ega. Uning eng baland nuqtasi (Himolay tog‘idagi Jomolungm cho‘qqisi, 8848 m) bilan eng chuqur botiq joy (Tinch okeanidagi Marian cho‘kmasi (11022 m) o‘rtasidagi farq 19870 m ni tashkil etadi. U hech qanday geometrik shakllarga to‘g‘ri kelmaydi. Erning bunday shaklda bo‘lishiga asosiy sabab, uning bir necha million yillar davomida Quyosh va o‘z o‘qi atrofida aylanishi hamda er yuzasidagi havo, suv, Er ichidagi bitmas - tuganmas energiya ta’siri ostida bo‘lishidir. So‘nggi kosmik tasvirlar tahlilidan kelib chiqib, Erning shimoliy qutbiy radiusi janubiy qutbiy radiusiga nisbatan 21 km uzun ekanligi aniqlangan. SHunga asoslanib Erning shakli uch o‘qli ellipsoid yoki kardioid (yunoncha: yurakka uxshash) deb atash qabul qilingan. Eramizdan ikki asr oldin qadimgi yunon olimi Eratosfen Erning kattaligini birinchi bo‘lib o‘lchagan. Eratosfen kunduz soat 12 da Quyosh nuri hosil qilgan er yuzasidagi burchakni skafis (skafis - yunoncha so‘z bo‘lib, masofa o‘lchov asbobi) asbobi bilan o‘lchab, so‘nggi xulosasida Er aylanasi 250000 stadiy (yoki 39500 km), radiusini 6290 km deb aniqlagan. Eratosfen aniqlagan Er radiusi hozirgi vaqtda aniqlangan ma’lumotdan 88 km, aylanasi esa 575,7 km kamroq chiqqan. Eng so‘nggi kuzatish- lar natijasida Er kattaligini quyidagi miqdoriy birliklar bi- lan belgilash qabul qilingan: ekvatorial radiusi 6378,245 km, qutbiy radiusi 6356,863 km, Erning o‘rtacha radiusi 6371,110 km. Ekvator aylanasi esa 40075,7 km ga teng. Erning maydoni 510 mln.km2, o‘rtacha zichligi 5,517 g/sm3 ga teng. Sayyoramiz yuzasining katta qismi (70,8%) suv bilan qoplangan, quruq-lik esa 29,2% ni tashkil etadi. Dunyo okeani o‘zaro bog‘langan turtta: Tinch, Atlantika, Hind va SHimoliy muz okeanlaridan iborat. Quruqlik oltita: SHimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika, Evrosiyo, Avstraliya va Antarktida qit’alaridan iborat. Okean bilan quruqlikning nisbati SHimoliy yarimsharda 61:39% bo‘lsa, Janubiy yarimsharda - 81:19% ga teng. Erning tashqi qobiqlari atmosfera, gidrosfera va biosferadan iborat bo‘lib, ular er po‘sti shakllanishida muhim o‘rinni egallaydi. Bu qobiqlar bir-biri bilan 1-rasm. Er sharining fazodan ko‘rinishi. asoslanib Erning shakli uch o‘qli ellipsoid yoki kardioid (yunoncha: yurakka uxshash) deb atash qabul qilingan. Eramizdan ikki asr oldin qadimgi yunon olimi Eratosfen Erning kattaligini birinchi bo‘lib o‘lchagan. Eratosfen kunduz soat 12 da Quyosh nuri hosil qilgan er yuzasidagi burchakni skafis (skafis - yunoncha so‘z bo‘lib, masofa o‘lchov asbobi) asbobi bilan o‘lchab, so‘nggi xulosasida Er aylanasi 250000 stadiy (yoki 39500 km), radiusini 6290 km deb aniqlagan. Eratosfen aniqlagan Er radiusi hozirgi vaqtda aniqlangan ma’lumotdan 88 km, aylanasi esa 575,7 km kamroq chiqqan. Eng so‘nggi kuzatish- lar natijasida Er kattaligini quyidagi miqdoriy birliklar bi- lan belgilash qabul qilingan: ekvatorial radiusi 6378,245 km, qutbiy radiusi 6356,863 km, Erning o‘rtacha radiusi 6371,110 km. Ekvator aylanasi esa 40075,7 km ga teng. Erning maydoni 510 mln.km2, o‘rtacha zichligi 5,517 g/sm3 ga teng. Sayyoramiz yuzasining katta qismi (70,8%) suv bilan qoplangan, quruq-lik esa 29,2% ni tashkil etadi. Dunyo okeani o‘zaro bog‘langan turtta: Tinch, Atlantika, Hind va SHimoliy muz okeanlaridan iborat. Quruqlik oltita: SHimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Afrika, Evrosiyo, Avstraliya va Antarktida qit’alaridan iborat. Okean bilan quruqlikning nisbati SHimoliy yarimsharda 61:39% bo‘lsa, Janubiy yarimsharda - 81:19% ga teng. Erning tashqi qobiqlari atmosfera, gidrosfera va biosferadan iborat bo‘lib, ular er po‘sti shakllanishida muhim o‘rinni egallaydi. Bu qobiqlar bir-biri bilan 1-rasm. Er sharining fazodan ko‘rinishi. doimo o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, Erning qattiq qobig‘i bilan materiya va energiya almashinuvida faol ishtirok etadi. Atmosfera - erning gazsimon havo qatlamidir. Atmosfera massasining ko‘pgina qismi (90%) 16 km li oraliqda joylashgan. Atmosfera uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferalardan tashkil topgan . Troposfera – atmosfera moddasining aksariyat qismini (80%) tashkil etib, qalinligi 8-12 km ga, ekvatorda esa 17 km ga teng, havo harorati bir xilda emas. Stratosfera - 50-55 km gacha bo‘lib, harorati yuqori, uning tarkibida tirik organizmlar faoliyatida o‘ta muhim o‘rinni egallaydigan ozon qatlami (25-30 km) joylashgan. Ionosfera - mezosfera, termo- sfera, ekzosferalarga bo‘linadi. Harorati juda yuqori (2000°S) bo‘lib, unda havo ultrabinafsha nurlar ta’sirida ionlashgan holatdadir. Atmosfe- raning yuqori chegarasi 1300 km. gacha boradi. Undan yuqori qismi-ning tarkibi sayyora- lararo bo‘shliq tarki- biga yaqindir. Atmosferaning asosiy kismi azot, kislorod, argon va ugleroddan tashkil topib, ular quruq havoning 99,9% ga teng. 2-rasm. Atmosferaning vertikal kesmasi. doimo o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, Erning qattiq qobig‘i bilan materiya va energiya almashinuvida faol ishtirok etadi. Atmosfera - erning gazsimon havo qatlamidir. Atmosfera massasining ko‘pgina qismi (90%) 16 km li oraliqda joylashgan. Atmosfera uch qismdan: troposfera, stratosfera va ionosferalardan tashkil topgan . Troposfera – atmosfera moddasining aksariyat qismini (80%) tashkil etib, qalinligi 8-12 km ga, ekvatorda esa 17 km ga teng, havo harorati bir xilda emas. Stratosfera - 50-55 km gacha bo‘lib, harorati yuqori, uning tarkibida tirik organizmlar faoliyatida o‘ta muhim o‘rinni egallaydigan ozon qatlami (25-30 km) joylashgan. Ionosfera - mezosfera, termo- sfera, ekzosferalarga bo‘linadi. Harorati juda yuqori (2000°S) bo‘lib, unda havo ultrabinafsha nurlar ta’sirida ionlashgan holatdadir. Atmosfe- raning yuqori chegarasi 1300 km. gacha boradi. Undan yuqori qismi-ning tarkibi sayyora- lararo bo‘shliq tarki- biga yaqindir. Atmosferaning asosiy kismi azot, kislorod, argon va ugleroddan tashkil topib, ular quruq havoning 99,9% ga teng. 2-rasm. Atmosferaning vertikal kesmasi. Er yuzasidagi jarayonlarga katta ta’sir etadigan atmosferaning tarkibiy qismi namlik hisoblanadi. Atmosferadagi havo massasi doimo harakatda bo‘lib, Er yuzasining turli qismlaridagi haroratning tekis taqsimlanmasligiga sababchi bo‘ladi. Atmosferaning troposfera qobig‘ida kechadigan ko‘pgina tabiiy hodisalar ob-havo va iqlimni yuzaga keltiradi. Ob-havo - atmosferaning tabiiy holati bo‘lib, shamol, harorat, bosim va namlik bilan belgilanadi. Bu xususiyatlarning ma’lum tabiiy-geografik sharoitdagi ko‘p yillik holati iqlimni tashkil etadi. Iqlim yuqori namgarchilikka va haroratga ega bo‘lgan gumid (tropiklar), yuqori haroratli, quruq arid (cho‘l va sahrolar) va sovuq haroratli, nam nival (baland tog‘liklar va qutb zonalari) mintaqalardan tashkil topgan. Gidrosfera. Bu qobiqning yuqori chegarasi ochiq holatdagi suv havzalarining sathi bilan belgilanadi. Quyi chegarasi esa unchalik aniq bo‘lmay, suvning gaz holatda bo‘lish chegarasidan (374°K) o‘tadi. Gidrosfera tarkibida turli tabiiy xususiyatni namoyon qiluvchi tabiiy suvlarning uchta turi mavjud. Bular okean va dengiz suvlari, quruqlik suvlari hamda muzliklardir. Oraliq holatni erosti suvlari tashkil etadi. Gidrosferaning umumiy massasining 1370 mln.km3 ini (86,5%) okean suvlari, 0,5 mln.km3 ni quruqlik suvlari, 22 mln.km3 ini quruqlikdagi muzlar, 196 mln.km3 ni esa erosti suvlari tashkil etadi. Atmosferaga nisbatan gidrosferadagi gorizontal tabaqalanish aniq chegaraga ega, ya’ni quruqlik suvlari asosan chuchuk, okean va dengiz suvlari esa sho‘r suvlar hisoblanadi. Okean suvlarining har litriga 35 g tuz to‘g‘ri keladi. Quruqlik va dengiz suvlari kimyoviy tarkibiga ko‘ra keskin farqlanadi: dengiz suvlarida Na+> Mg2+ > Sa2+; Sl- > SO42- > NSO3-; quruqlik suvlarida Mg2+ < Na+ < Sa2+; S1- < SO42- < NSO3-. Ko‘rinib turibdiki, bu suvlarda asosiy ionlar teskari proporsional holatdadir. Erning gidrosfera qobig‘idagi suvlar Quyosh nuri ta’sirida doimiy harakatda bo‘lib, uzluksiz aylanma harakat qiladi. Aylanma harakatdagi suvlarni quyidagi Er yuzasidagi jarayonlarga katta ta’sir etadigan atmosferaning tarkibiy qismi namlik hisoblanadi. Atmosferadagi havo massasi doimo harakatda bo‘lib, Er yuzasining turli qismlaridagi haroratning tekis taqsimlanmasligiga sababchi bo‘ladi. Atmosferaning troposfera qobig‘ida kechadigan ko‘pgina tabiiy hodisalar ob-havo va iqlimni yuzaga keltiradi. Ob-havo - atmosferaning tabiiy holati bo‘lib, shamol, harorat, bosim va namlik bilan belgilanadi. Bu xususiyatlarning ma’lum tabiiy-geografik sharoitdagi ko‘p yillik holati iqlimni tashkil etadi. Iqlim yuqori namgarchilikka va haroratga ega bo‘lgan gumid (tropiklar), yuqori haroratli, quruq arid (cho‘l va sahrolar) va sovuq haroratli, nam nival (baland tog‘liklar va qutb zonalari) mintaqalardan tashkil topgan. Gidrosfera. Bu qobiqning yuqori chegarasi ochiq holatdagi suv havzalarining sathi bilan belgilanadi. Quyi chegarasi esa unchalik aniq bo‘lmay, suvning gaz holatda bo‘lish chegarasidan (374°K) o‘tadi. Gidrosfera tarkibida turli tabiiy xususiyatni namoyon qiluvchi tabiiy suvlarning uchta turi mavjud. Bular okean va dengiz suvlari, quruqlik suvlari hamda muzliklardir. Oraliq holatni erosti suvlari tashkil etadi. Gidrosferaning umumiy massasining 1370 mln.km3 ini (86,5%) okean suvlari, 0,5 mln.km3 ni quruqlik suvlari, 22 mln.km3 ini quruqlikdagi muzlar, 196 mln.km3 ni esa erosti suvlari tashkil etadi. Atmosferaga nisbatan gidrosferadagi gorizontal tabaqalanish aniq chegaraga ega, ya’ni quruqlik suvlari asosan chuchuk, okean va dengiz suvlari esa sho‘r suvlar hisoblanadi. Okean suvlarining har litriga 35 g tuz to‘g‘ri keladi. Quruqlik va dengiz suvlari kimyoviy tarkibiga ko‘ra keskin farqlanadi: dengiz suvlarida Na+> Mg2+ > Sa2+; Sl- > SO42- > NSO3-; quruqlik suvlarida Mg2+ < Na+ < Sa2+; S1- < SO42- < NSO3-. Ko‘rinib turibdiki, bu suvlarda asosiy ionlar teskari proporsional holatdadir. Erning gidrosfera qobig‘idagi suvlar Quyosh nuri ta’sirida doimiy harakatda bo‘lib, uzluksiz aylanma harakat qiladi. Aylanma harakatdagi suvlarni quyidagi bo‘limlarga ajratish mumkin: atmosfera, okean va litosferadagi (kattiq qobiqdagi), biogen (tirik organizm tarkibidagi) va maishiy-xo‘jalik suvlari. Atmosfera kabi gidrosfera ham Erdagi murakkab jarayonlarni harakatga keltiruvchi kuchlardan biri hisoblanadi. Biosfera - Erning organik hayot rivojlangan qismini birlashtiruvchi qobiqdir. Biosfera gidrosferani to‘liq, litosferaning yuqori va atmosferaning quyi qismini qamrab oladi. Tirik organizmlarning (biosfera) yana bir asosiy xususiyati shundan iboratki, u har yili 3651011 t uglerodni va 15011 t suvni o‘zlashtirib, 266 mlrd. t erkin kislorod ajratib chiqaradi. Bunda Dunyo okeanidagi biomassa atmosferadagi erkin kislorodning asosiy generatori hisoblanadi. Erning magnit maydoni. Er – o‘z aylanish o‘qiga nisbatan taxminan 11,5 gradusga og‘ishgan o‘q bo‘yicha magnitlangan magnit maydoniga ega gigant shar. Erning magnit maydoni (geomagnit maydon) to‘g‘risida bir necha fikrlar bor. Uning vujudga kelishiga sabab Er yadrosidagi elektr toki bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Seysmologik ma’lumotlarga ko‘ra Erning tashqi yadrosi suyuq tana xossalariga ega bo‘lib, uning ancha qismi boshqa elementlarning (nikel yoki oltingugurt) qo‘shimchalariga ega temirdan tarkib topgan. Boshqa sabablar bilan bir qatorda, Erning aylanishi tashqi yadroda plazma holatidagi moddalarning turbulent oqimiga olib keladi. Bu hodisa induksion tabiatdagi elektr tokini keltirib chiqaradi va u Er sirtida, uning yaqinidagi bo‘shliqda magnit maydonini hosil qiladi. Geomagnit maydon nafaqat Er sirtida, balki undan ancha uzoqda ham mavjud bo‘lib, u sun’iy yo‘ldoshlar orqali qayd etilgan. Er sirtidan uzoqlashgan sari geomagnit maydon Er markazigacha bo‘lgan masofaning kubiga proporsional holda asta-sekin susayib boradi. Magnitosfera Quyosh yo‘nalishida cho‘zilgan shaklga ega. Kunduzgi yorug‘ tomonidan u Er radiusidan 814 marta uzoq masofaga cho‘zilgan. YUqori energiya zarrachalari bilan to‘lgan magnitosfera radiatsion qambarlarni hosil qiladi. Magnit maydoni ta’sirida bu erda elektronlar va protonlar kabi zaryadlangan zarrachalarning harakati amalga oshadi. Bu zarrachalar elektronli bo‘limlarga ajratish mumkin: atmosfera, okean va litosferadagi (kattiq qobiqdagi), biogen (tirik organizm tarkibidagi) va maishiy-xo‘jalik suvlari. Atmosfera kabi gidrosfera ham Erdagi murakkab jarayonlarni harakatga keltiruvchi kuchlardan biri hisoblanadi. Biosfera - Erning organik hayot rivojlangan qismini birlashtiruvchi qobiqdir. Biosfera gidrosferani to‘liq, litosferaning yuqori va atmosferaning quyi qismini qamrab oladi. Tirik organizmlarning (biosfera) yana bir asosiy xususiyati shundan iboratki, u har yili 3651011 t uglerodni va 15011 t suvni o‘zlashtirib, 266 mlrd. t erkin kislorod ajratib chiqaradi. Bunda Dunyo okeanidagi biomassa atmosferadagi erkin kislorodning asosiy generatori hisoblanadi. Erning magnit maydoni. Er – o‘z aylanish o‘qiga nisbatan taxminan 11,5 gradusga og‘ishgan o‘q bo‘yicha magnitlangan magnit maydoniga ega gigant shar. Erning magnit maydoni (geomagnit maydon) to‘g‘risida bir necha fikrlar bor. Uning vujudga kelishiga sabab Er yadrosidagi elektr toki bo‘lishi ehtimoldan uzoq emas. Seysmologik ma’lumotlarga ko‘ra Erning tashqi yadrosi suyuq tana xossalariga ega bo‘lib, uning ancha qismi boshqa elementlarning (nikel yoki oltingugurt) qo‘shimchalariga ega temirdan tarkib topgan. Boshqa sabablar bilan bir qatorda, Erning aylanishi tashqi yadroda plazma holatidagi moddalarning turbulent oqimiga olib keladi. Bu hodisa induksion tabiatdagi elektr tokini keltirib chiqaradi va u Er sirtida, uning yaqinidagi bo‘shliqda magnit maydonini hosil qiladi. Geomagnit maydon nafaqat Er sirtida, balki undan ancha uzoqda ham mavjud bo‘lib, u sun’iy yo‘ldoshlar orqali qayd etilgan. Er sirtidan uzoqlashgan sari geomagnit maydon Er markazigacha bo‘lgan masofaning kubiga proporsional holda asta-sekin susayib boradi. Magnitosfera Quyosh yo‘nalishida cho‘zilgan shaklga ega. Kunduzgi yorug‘ tomonidan u Er radiusidan 814 marta uzoq masofaga cho‘zilgan. YUqori energiya zarrachalari bilan to‘lgan magnitosfera radiatsion qambarlarni hosil qiladi. Magnit maydoni ta’sirida bu erda elektronlar va protonlar kabi zaryadlangan zarrachalarning harakati amalga oshadi. Bu zarrachalar elektronli va protonli radiatsion qambarlarni hosil qilib, magnitosferada muayyan traektoriyalar bo‘yicha harakatlanadi. Magnit mili geomagnit maydonda uning kuch chiziqlariga parallel mo‘ljallanadi. Magnit milining uchlari Erning shimoliy va janubiy magnit qutblarini ko‘rsatadi. Magnit qutblari geografik qutblar bilan mos tushmaydi. Magnit mili shimoliy uchining yo‘nalishi bilan geografik qutb yo‘nalishi orasidagi burchak magnit og‘ish burchagi deyiladi. Kompas mili geografik qutb yo‘nalishidan sharqqa og‘sa sharqiy (musbat) va g‘arbga og‘sa g‘arbiy (manfiy) hisoblanadi. Magnit og‘ishi muayyan paytda er sharining turli nuqtlarida turlicha bo‘ladi. Magnit og‘ishi graduslarda o‘lchanadi. Magnit mili Er yuzasiga muayyan burchak ostida joylashgan bo‘ladi. Kompas mili bilan gorizontal tekislik orasidagi burchak magnit engashishi deyiladi. Agar magnit milining shimoliy uchi Er ichiga mo‘ljallangan bo‘lsa engashish musbat hisoblanadi. SHimoliy yarimshar uchun u musbat, janubiy yarimshar uchun esa manfiydir. Magnit engashishi 90° ga teng bo‘lgan nuqtalar magnit qutblari deyiladi. YUqorida qayd qilinganidek magnit qutblar o‘z o‘rnida turmaydi, vaqtlar o‘tishi bilan siljib turadi. Magnit xaritasida bir xil engashishga ega nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq izoklin deyiladi. Nulli engashishga ega nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq magnit ekvatori deyiladi. Magnit engashishi I harfi bilan belgilanadi. Geomagnit maydonning xususiyatlari nafaqat fazoda, balki zamonda ham o‘zgaradi. Magnit maydonining o‘rtacha yillik o‘zgarishi asriy variatsiya, bir yil uchun o‘zgarishi esa asr yo‘li deyiladi. Magnit og‘ishi asriy variatsiyaning eng yuqori qiymatiga ega. Masalan London uchun keyingi 400 yilda magnit og‘ishi 30° dan oshgan. Er shari bo‘yicha magnit og‘ishi o‘zgarishini ko‘rgazmali tasavvur etish uchun izoporalar xaritasi tuziladi. Izoporlar - bu bir xil asr yo‘li qiymatiga ega bo‘lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlardir. Asr yo‘lining kattaligi vaqt davomida o‘zgaradi va unga hozirgi vaqtda geofiziklar katta e’tibor berishadi. va protonli radiatsion qambarlarni hosil qilib, magnitosferada muayyan traektoriyalar bo‘yicha harakatlanadi. Magnit mili geomagnit maydonda uning kuch chiziqlariga parallel mo‘ljallanadi. Magnit milining uchlari Erning shimoliy va janubiy magnit qutblarini ko‘rsatadi. Magnit qutblari geografik qutblar bilan mos tushmaydi. Magnit mili shimoliy uchining yo‘nalishi bilan geografik qutb yo‘nalishi orasidagi burchak magnit og‘ish burchagi deyiladi. Kompas mili geografik qutb yo‘nalishidan sharqqa og‘sa sharqiy (musbat) va g‘arbga og‘sa g‘arbiy (manfiy) hisoblanadi. Magnit og‘ishi muayyan paytda er sharining turli nuqtlarida turlicha bo‘ladi. Magnit og‘ishi graduslarda o‘lchanadi. Magnit mili Er yuzasiga muayyan burchak ostida joylashgan bo‘ladi. Kompas mili bilan gorizontal tekislik orasidagi burchak magnit engashishi deyiladi. Agar magnit milining shimoliy uchi Er ichiga mo‘ljallangan bo‘lsa engashish musbat hisoblanadi. SHimoliy yarimshar uchun u musbat, janubiy yarimshar uchun esa manfiydir. Magnit engashishi 90° ga teng bo‘lgan nuqtalar magnit qutblari deyiladi. YUqorida qayd qilinganidek magnit qutblar o‘z o‘rnida turmaydi, vaqtlar o‘tishi bilan siljib turadi. Magnit xaritasida bir xil engashishga ega nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq izoklin deyiladi. Nulli engashishga ega nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq magnit ekvatori deyiladi. Magnit engashishi I harfi bilan belgilanadi. Geomagnit maydonning xususiyatlari nafaqat fazoda, balki zamonda ham o‘zgaradi. Magnit maydonining o‘rtacha yillik o‘zgarishi asriy variatsiya, bir yil uchun o‘zgarishi esa asr yo‘li deyiladi. Magnit og‘ishi asriy variatsiyaning eng yuqori qiymatiga ega. Masalan London uchun keyingi 400 yilda magnit og‘ishi 30° dan oshgan. Er shari bo‘yicha magnit og‘ishi o‘zgarishini ko‘rgazmali tasavvur etish uchun izoporalar xaritasi tuziladi. Izoporlar - bu bir xil asr yo‘li qiymatiga ega bo‘lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziqlardir. Asr yo‘lining kattaligi vaqt davomida o‘zgaradi va unga hozirgi vaqtda geofiziklar katta e’tibor berishadi. Turli geologik epoxalarda magnit qutblarining o‘rnini aniqlagan olimlar Er yuzasi bo‘ylab qutblar siljib turadi degan xulosaga kelishgan. Bundan tashqari, magnit maydonining inversiyasi ham amalga oshgan: shimoliy va janubiy magnit qutublari o‘zaro o‘rin almashgan. Inversiya davriyligi 5 dan 20 mln yilgacha o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda qutblarning o‘zaro o‘rin almashish davrlari oshib bormoqda. Geomagnit maydonning manbai hisoblangan Er yadrosigacha bo‘lgan masofaning uzoqligi tufayli uning kuchlanganligi er yuzasida normal gorizontal gradientga bog‘liq holda chiziqli qonun bo‘yicha o‘zgarishi lozim. Real o‘lchashlar natijasi normal o‘zgarishlardan farq qiladi. Kuchlanganlik normadan past yoki yuqori bo‘lishi mumkin. Magnit maydoni kuchlanganligining muayyan joy uchun ko‘rchatkichidan chetlashuvi magnit anomaliyasi deyiladi. Uning sababi er po‘sti kesmasida tog‘ jinslari tarkibining o‘zgarishidir. Magnit anomaliyalar turli qalinliklari bilan va har xil chuqurliklarda joylashgan notekis magnitlangan tog‘ jinslari tomonidan vujudga keltiriladi. SHuning uchun ham kvadrat kilometrning ulushlaridan (mahalliy anomaliyalar) ko‘plab kvadrat kilometrlarni (mintaqaviy anomaliyalar) egallagan maydonlarda kuzatiladi. Magnit maydonining kuchlanganligi bo‘yicha anomaliyalar ba’zan normal maydonlardan bir necha baravar yuqori bo‘ladi. Masalan, Kursk magnit anomaliyasi (KMA) normal maydondan to‘rt marta ortiq. Geomagnit maydon er po‘stini tashkil qiluvchi tog‘ jinslariga ta’sir qiladi. Barcha moddalar ularga magnit maydonining ta’siri bo‘yicha ferromagnitlarga, paramagnitlarga va diamagnitlarga bo‘linadi. Faqat ferromagnitlargina magnit maydon ta’sirida sezilarli darajada magnitlanadi va o‘zlari ham magnitga aylanadi. Ferromagnitlar tashqi magnit maydon ta’siridan chiqqandan so‘ng ham o‘zlarida qisman magnit xossalarini saqlab qoladi. Bu hodisa qoldiq magnitlanish deyiladi. Agar u keyingi davrlarda tog‘ jinslari Kyuri nuqtasidan (modda to‘liq magnitsizlanish harorati) ortiqcha qizdirilmasa hamda agar birlamchi magnitli minerallar ikkilamchi nomagnit minerallar bilan o‘rin almashmagan bo‘lsa, saqlanib Turli geologik epoxalarda magnit qutblarining o‘rnini aniqlagan olimlar Er yuzasi bo‘ylab qutblar siljib turadi degan xulosaga kelishgan. Bundan tashqari, magnit maydonining inversiyasi ham amalga oshgan: shimoliy va janubiy magnit qutublari o‘zaro o‘rin almashgan. Inversiya davriyligi 5 dan 20 mln yilgacha o‘zgaradi. Hozirgi vaqtda qutblarning o‘zaro o‘rin almashish davrlari oshib bormoqda. Geomagnit maydonning manbai hisoblangan Er yadrosigacha bo‘lgan masofaning uzoqligi tufayli uning kuchlanganligi er yuzasida normal gorizontal gradientga bog‘liq holda chiziqli qonun bo‘yicha o‘zgarishi lozim. Real o‘lchashlar natijasi normal o‘zgarishlardan farq qiladi. Kuchlanganlik normadan past yoki yuqori bo‘lishi mumkin. Magnit maydoni kuchlanganligining muayyan joy uchun ko‘rchatkichidan chetlashuvi magnit anomaliyasi deyiladi. Uning sababi er po‘sti kesmasida tog‘ jinslari tarkibining o‘zgarishidir. Magnit anomaliyalar turli qalinliklari bilan va har xil chuqurliklarda joylashgan notekis magnitlangan tog‘ jinslari tomonidan vujudga keltiriladi. SHuning uchun ham kvadrat kilometrning ulushlaridan (mahalliy anomaliyalar) ko‘plab kvadrat kilometrlarni (mintaqaviy anomaliyalar) egallagan maydonlarda kuzatiladi. Magnit maydonining kuchlanganligi bo‘yicha anomaliyalar ba’zan normal maydonlardan bir necha baravar yuqori bo‘ladi. Masalan, Kursk magnit anomaliyasi (KMA) normal maydondan to‘rt marta ortiq. Geomagnit maydon er po‘stini tashkil qiluvchi tog‘ jinslariga ta’sir qiladi. Barcha moddalar ularga magnit maydonining ta’siri bo‘yicha ferromagnitlarga, paramagnitlarga va diamagnitlarga bo‘linadi. Faqat ferromagnitlargina magnit maydon ta’sirida sezilarli darajada magnitlanadi va o‘zlari ham magnitga aylanadi. Ferromagnitlar tashqi magnit maydon ta’siridan chiqqandan so‘ng ham o‘zlarida qisman magnit xossalarini saqlab qoladi. Bu hodisa qoldiq magnitlanish deyiladi. Agar u keyingi davrlarda tog‘ jinslari Kyuri nuqtasidan (modda to‘liq magnitsizlanish harorati) ortiqcha qizdirilmasa hamda agar birlamchi magnitli minerallar ikkilamchi nomagnit minerallar bilan o‘rin almashmagan bo‘lsa, saqlanib qoladi. Kyuri nuqtasining qiymati turli minerallarda bir-biridan farq qiladi va u 450 dan 700 °S gacha o‘zgaradi. Tog‘ jinslari turli minerallar, jumladan ferromagnitlardan tarkib topgan bo‘ladi. Bunday minerallarga magnetit, gematit, ilmenit, titanomagnetit, pirrotin va boshqa ba’zi minerallar kiradi. Ushbu minerallarga ega bo‘lgan tog‘ jinslari birlamchi qoldiq magnitlanishga ega bo‘ladi. Erning magnit maydoni geofizika, atmosfera fizikasi, astrofizika va boshqalar singari ko‘pchilik fanlarning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Geologiya va geofizikada geomagnit maydonidan er po‘stining muayyan maydonlarining geologik tuzilishini (magnitometrik suratga olishning turli xillari), chuqurlik geologik tuzilishni (magnitotellurik zondlash), yondosh jinslardan o‘zining magnit xossalari bilan katta farq qiluvchi foydali qazilma konlarini qidirishda foydalaniladi. II-BOB.LITOSFERA VA YERNING ICHKI TUZULISHI II.1 Litosfera va uning tuzilishi, endogen va ekzogen jarayonlar Litosfera va uning tuzilishi Hozirgi vaqtda yuqori mantiya bazalt va o’rta asosli jinslardan tashkil topganligi aniq bo’lib qoldi. Seysmik to’lqinlarning yuqori tezligiga ega bo’lgan yuqori mantiyaning ustki qismiga ajratiladi. Yuqori manteyaning bu qattiq moddali Yer qobig’I bilan birga litasfera deb ataladi. Demak litosfera yuqori mantiyaning debledlashgan ustki qismi va yer qobig’ini o’z ichiga olib, uning tuzilishi va tarkibi Yerning geologik tarixi v moddasining differentsiyastsiyasi xususiyatlarini to’liq aks ettiradi. Litosferaning peridotitli magnezial-silikatli quyi va asosan, alyumosilikatli ustki qismlarga ajralishi aniq aks etganligi tufayli ular orasidagi chegara Yer kesmasidagi bosh petrofial bo’limlar qatoriga kiritilaishi bejiz emas. qoladi. Kyuri nuqtasining qiymati turli minerallarda bir-biridan farq qiladi va u 450 dan 700 °S gacha o‘zgaradi. Tog‘ jinslari turli minerallar, jumladan ferromagnitlardan tarkib topgan bo‘ladi. Bunday minerallarga magnetit, gematit, ilmenit, titanomagnetit, pirrotin va boshqa ba’zi minerallar kiradi. Ushbu minerallarga ega bo‘lgan tog‘ jinslari birlamchi qoldiq magnitlanishga ega bo‘ladi. Erning magnit maydoni geofizika, atmosfera fizikasi, astrofizika va boshqalar singari ko‘pchilik fanlarning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. Geologiya va geofizikada geomagnit maydonidan er po‘stining muayyan maydonlarining geologik tuzilishini (magnitometrik suratga olishning turli xillari), chuqurlik geologik tuzilishni (magnitotellurik zondlash), yondosh jinslardan o‘zining magnit xossalari bilan katta farq qiluvchi foydali qazilma konlarini qidirishda foydalaniladi. II-BOB.LITOSFERA VA YERNING ICHKI TUZULISHI II.1 Litosfera va uning tuzilishi, endogen va ekzogen jarayonlar Litosfera va uning tuzilishi Hozirgi vaqtda yuqori mantiya bazalt va o’rta asosli jinslardan tashkil topganligi aniq bo’lib qoldi. Seysmik to’lqinlarning yuqori tezligiga ega bo’lgan yuqori mantiyaning ustki qismiga ajratiladi. Yuqori manteyaning bu qattiq moddali Yer qobig’I bilan birga litasfera deb ataladi. Demak litosfera yuqori mantiyaning debledlashgan ustki qismi va yer qobig’ini o’z ichiga olib, uning tuzilishi va tarkibi Yerning geologik tarixi v moddasining differentsiyastsiyasi xususiyatlarini to’liq aks ettiradi. Litosferaning peridotitli magnezial-silikatli quyi va asosan, alyumosilikatli ustki qismlarga ajralishi aniq aks etganligi tufayli ular orasidagi chegara Yer kesmasidagi bosh petrofial bo’limlar qatoriga kiritilaishi bejiz emas. Restitli qatlam litosferaning pastki qismini tashkil etadi. Qisman erish natijasida bazalt fazasi chiqib ketadi va yuqori mantiya ancha qiyin eridigan minerallardan iborat bo’lib qoladi. Adabiyotlarda bunday jinslar restitit nomini olgan. Qisman erigan va bazalt qismini yo’qotgan mantiya “debletlashgan” deb yuritiladi. Uning tarkibi tuzilishi haqida burmalangan (geosinklinal) oblastlardagi ofiolit komplekslar o’rta-okean tizmasining rift vodiylari va transform Yer yoriqlari bo’ylab mantiyaning hozirgi zamon ochilmalari hamda Yer qobig’idagi matematik jinslar ichidagi turli ksenolitlar tarkibi bo’yicha xulosalar chiqarilingan. Litosfera yunon tilida “Tosh o’ran” ma’nosini anglatadi.Yerning qattiq xolatidagi tashqi o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km quruqlikda 30-40km va tog’li o’lkalarda 70-80kmgacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqpalgan bo’lib, ularning qalinligi 20kmgacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga yetadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq, kimyoviy va organik chiqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Cho’kindilarning ostida 10-40km qalinlikdagi granid qobig’I joylashgan bo’ladi, okean tubida ular uchramaydi. Granid va okean cho’kinlari qobig’i ostida bazalt qobig’i joylashgandir. Uning qalinligi okean tubida 5-7 km va quruqlikda 20- 30kmga boradi. Yerning tosh o’rami satxining tashqi tuzilishiga relyef deyiladi. Relyefning shakillanishi uning yoshini morfologik tuzilishini, o’zgarishini va tarqlishi qonuniyatlarini Geomorfologiya fani o’rganadi. Yer satxining tuzilishi, tarixiy taraqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bog’liqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik sathi 133,4 mln km bo’lib , uning 55,7 mln km2 tropik, 24,3 mln km2 subtropik, 22,5mln km2 mo’tadil, 21,2mln km2 qutb mintaqalariga tog’ri keladi. Litosfera ostida mustaqil qatlam sifatida astenosfera yotadi. Seysmik to’lqinlar bo’yica kuzatuvlar yordamida okeanlardagi 50kmdan kam chuqurliklarda, qit’alarda esa 80-120 km oralig’idagi to;lqinlarning tarqalish Restitli qatlam litosferaning pastki qismini tashkil etadi. Qisman erish natijasida bazalt fazasi chiqib ketadi va yuqori mantiya ancha qiyin eridigan minerallardan iborat bo’lib qoladi. Adabiyotlarda bunday jinslar restitit nomini olgan. Qisman erigan va bazalt qismini yo’qotgan mantiya “debletlashgan” deb yuritiladi. Uning tarkibi tuzilishi haqida burmalangan (geosinklinal) oblastlardagi ofiolit komplekslar o’rta-okean tizmasining rift vodiylari va transform Yer yoriqlari bo’ylab mantiyaning hozirgi zamon ochilmalari hamda Yer qobig’idagi matematik jinslar ichidagi turli ksenolitlar tarkibi bo’yicha xulosalar chiqarilingan. Litosfera yunon tilida “Tosh o’ran” ma’nosini anglatadi.Yerning qattiq xolatidagi tashqi o’ramining qalinligi okean tubida 5-7 km quruqlikda 30-40km va tog’li o’lkalarda 70-80kmgacha boradi, u cho’kindi, metamorfik va magmatik tog’ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, cho’kindi tog’ jinslari tarqpalgan bo’lib, ularning qalinligi 20kmgacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga yetadi. Ular tarkibi bo’yicha chaqiq, kimyoviy va organik chiqindilardan tashkil topgan bo’lishi mumkin. Cho’kindilarning ostida 10-40km qalinlikdagi granid qobig’I joylashgan bo’ladi, okean tubida ular uchramaydi. Granid va okean cho’kinlari qobig’i ostida bazalt qobig’i joylashgandir. Uning qalinligi okean tubida 5-7 km va quruqlikda 20- 30kmga boradi. Yerning tosh o’rami satxining tashqi tuzilishiga relyef deyiladi. Relyefning shakillanishi uning yoshini morfologik tuzilishini, o’zgarishini va tarqlishi qonuniyatlarini Geomorfologiya fani o’rganadi. Yer satxining tuzilishi, tarixiy taraqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bog’liqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik sathi 133,4 mln km bo’lib , uning 55,7 mln km2 tropik, 24,3 mln km2 subtropik, 22,5mln km2 mo’tadil, 21,2mln km2 qutb mintaqalariga tog’ri keladi. Litosfera ostida mustaqil qatlam sifatida astenosfera yotadi. Seysmik to’lqinlar bo’yica kuzatuvlar yordamida okeanlardagi 50kmdan kam chuqurliklarda, qit’alarda esa 80-120 km oralig’idagi to;lqinlarning tarqalish tezligi mantiyaning ustki qismidagiga nisbatan kamayadi. Bu kamaygan tezliklar qatlami pastdan ham katta seysmik tezliklar sferasi bilan chegaralangan. Ushbu yuzalardan to’lqinlarning qaytishi tufayli ular asosan shu qatlamining ichida tarqaldi. Shuning uchun ham seysmik “volnovod”deb nomlangan. Uni aynan astenosferaga o’xshatishadi. U lateral yo’nalish bo’yicha bir jinsli emas. Okeanlarda uning ustki yuzasi 50kmga yaqin va o’rta okean tog’ tizmalari ostida yer yuzasiga 10-15 kmgacha yaqinlashib keladi. Ostki yuzasininh chuqurligi 400kmdan oshmedi. Kontinentlarda o’zining tuzilishi bo’yicha astenosfera juda ham turli tarkibga ega.yosh tog’li o’lkalar ostida (Alp,Kavkaz,Tyanshan) uning ustki yuzasi 80 kmgacha. Rift zonalarida esa 50-60kmgacha ko’tariladi. Yer qobig;ining eng tug’un oblastlari-qadimiy platformalar qalqonlari ostida astenosfera kuchsiz ifloslangan.100dan 200kmgacha chuqurliklarda u bir-biridan ajralgan astenolinzalardan tuzilgan, nisbatab kichik qalinlikdagi qatlamlardan iborat. Astenosfera Yer litosferasining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Astonosferada magma va yer qobig’ moddasining parchalanishi va saralanish jarayonlarini o’zagi joylashgan, litosfera plitalari harakatlarini ta’minlovchi astenosferaning geodinamik hossalari ham katta ahamiyatga ega. Astenosfera-lateral yo’nalishda yakka jinsli emas. Okeanlar tagida u aniq ifodalanadi va katta qalinlikka ega.qadimiy kontinentlar plitalar, ayniqsa, arxey kratonlari ostida litosferaning 200- 350km va undan ortiqroq chuqurliklarda yuqori mantiyaning tuzilishi mutloqo boshqacha ekanligi aniqlangan. Yuqori mantiya osti moddalar o’zining umumiy tarkibini saqlagan holda fazaviy o’zgarishlarga uchredi va shu tufayli uning fizik hossalarini o’zgaradi. Bunday o‘zgarishlarni bir necha sathi kuzatiladi. Ularning orasida 410km va 660-670km chuqurlikdagi sathlar juda muhim hisoblanadi. Yer kesmasi ustki qismidagi bunday qatlanish Yer qobig’I va butun yerning tuzilishi va rivojlanishini anglashda katta ahamiyatga ega. Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlari va q. azilma qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qazib olinadigan konlarning chuqurligi 800metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4kmga yetadi. BMTning ma’lumotlariga ko’ra 1972-yilda dunyo bo’yicha 3231100 ming tonna tezligi mantiyaning ustki qismidagiga nisbatan kamayadi. Bu kamaygan tezliklar qatlami pastdan ham katta seysmik tezliklar sferasi bilan chegaralangan. Ushbu yuzalardan to’lqinlarning qaytishi tufayli ular asosan shu qatlamining ichida tarqaldi. Shuning uchun ham seysmik “volnovod”deb nomlangan. Uni aynan astenosferaga o’xshatishadi. U lateral yo’nalish bo’yicha bir jinsli emas. Okeanlarda uning ustki yuzasi 50kmga yaqin va o’rta okean tog’ tizmalari ostida yer yuzasiga 10-15 kmgacha yaqinlashib keladi. Ostki yuzasininh chuqurligi 400kmdan oshmedi. Kontinentlarda o’zining tuzilishi bo’yicha astenosfera juda ham turli tarkibga ega.yosh tog’li o’lkalar ostida (Alp,Kavkaz,Tyanshan) uning ustki yuzasi 80 kmgacha. Rift zonalarida esa 50-60kmgacha ko’tariladi. Yer qobig;ining eng tug’un oblastlari-qadimiy platformalar qalqonlari ostida astenosfera kuchsiz ifloslangan.100dan 200kmgacha chuqurliklarda u bir-biridan ajralgan astenolinzalardan tuzilgan, nisbatab kichik qalinlikdagi qatlamlardan iborat. Astenosfera Yer litosferasining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Astonosferada magma va yer qobig’ moddasining parchalanishi va saralanish jarayonlarini o’zagi joylashgan, litosfera plitalari harakatlarini ta’minlovchi astenosferaning geodinamik hossalari ham katta ahamiyatga ega. Astenosfera-lateral yo’nalishda yakka jinsli emas. Okeanlar tagida u aniq ifodalanadi va katta qalinlikka ega.qadimiy kontinentlar plitalar, ayniqsa, arxey kratonlari ostida litosferaning 200- 350km va undan ortiqroq chuqurliklarda yuqori mantiyaning tuzilishi mutloqo boshqacha ekanligi aniqlangan. Yuqori mantiya osti moddalar o’zining umumiy tarkibini saqlagan holda fazaviy o’zgarishlarga uchredi va shu tufayli uning fizik hossalarini o’zgaradi. Bunday o‘zgarishlarni bir necha sathi kuzatiladi. Ularning orasida 410km va 660-670km chuqurlikdagi sathlar juda muhim hisoblanadi. Yer kesmasi ustki qismidagi bunday qatlanish Yer qobig’I va butun yerning tuzilishi va rivojlanishini anglashda katta ahamiyatga ega. Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur bo’lgan qishloq xo’jalik mahsulotlari va q. azilma qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qazib olinadigan konlarning chuqurligi 800metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3-4kmga yetadi. BMTning ma’lumotlariga ko’ra 1972-yilda dunyo bo’yicha 3231100 ming tonna ko’mir, 2646290ming tonna neft, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi , 7300 ming tonna mit, 3350 ming tonna qo’rg’oshin, 5430 ming tonna rux rudasi va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishi o’simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Yevropada birinchi marta kalmiklar yerida 500ming gektarli dast paydo bo’lgan ( u har yili 50 ming gektarga kengayib bormoqda) Endogen va egzogen jarayonlar. Geodinamik jarayonlar yer geosferalarining moddasi doimiy harakatda va oʻzgarishda. Suyuq va gazsimon qobiqda bu jarayonlar tez oʻtadi. Ammo yer kurrasining rivojlanish tarixining asosiy magʻzini deyarli qattiq moddadan tuzilgan ichki geosferalarning ancha sekin harakatlari tashkil etadi. Yer ichida va yuzasida sodir boʻlayotgan jarayonlar 2 asosiy guruhga ajratiladi: ichki energiya (asosan, radioaktiv par-chalanish) taʼsirida vujudga keladigan endogen jarayonlar va yerga tushadigan quyosh nuri energiyasi vujudga keltiradigan ekzogen jarayonlar. Endogen jarayonlar, asosan, chuqur geosferalar uchun xos. Yer poʻstining quyi qismlarida, yuqori mantiya va yanada chuqurroqsa juda katta hajmdagi jismlarning koʻchishi, kengayishi, siqilishi, bir fazadan ikkinchi fazaga oʻtishi, kimyoviy elementlarning koʻchishi (migratsiyasi), issiqlik va elektr toklarining sirkulyasiyasi va boshqa jarayonlar sodir boʻlib turadi. Ana shu jarayonlar taʼsirida yengil komponentlar ustki geosferalarda, ogʻir komponentlar chuqur geosferalarda toʻplana borgan. Endogen jarayonlar yer poʻstiga taʼsir etishi natijasida uning baʼzan qismlari vertikal hamda gorizontal yoʻnalishda siljiydi, yer poʻstining ichki tuzilishi deformatsiyalanadi va oʻzgaradi. Bularning hammasi tektonik jarayonlar boʻlib, bu jarayonlar namoyon boʻlgan joy tektonosfera deb ataladi. Tektonik jarayonlar bilan oʻzaro bogʻlangan holda magmatik jarayonlar ham sodir boʻlib turadi, bu jarayonlar natijasida magma pastdan yuqoriga koʻtariladi va lava xrlatida yoriqlardan yer yuzasiga oqib chiqadi (vulkanizm). Tektonik deformatsiyalar (dislokatsiyalar) va magmaning singishi natijasida togʻ jinslari metamorfizm jarayoniga uchraydi — yuqori bosim va temperatura taʼsirida mineral ochiq tarkibi va strukturasi oʻzgaradi. ko’mir, 2646290ming tonna neft, 600200 ming tonna temir rudasi, 75180 ming tonna boksit, 3660 ming tonna xrom rudasi , 7300 ming tonna mit, 3350 ming tonna qo’rg’oshin, 5430 ming tonna rux rudasi va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning o’zgarishi o’simliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Yevropada birinchi marta kalmiklar yerida 500ming gektarli dast paydo bo’lgan ( u har yili 50 ming gektarga kengayib bormoqda) Endogen va egzogen jarayonlar. Geodinamik jarayonlar yer geosferalarining moddasi doimiy harakatda va oʻzgarishda. Suyuq va gazsimon qobiqda bu jarayonlar tez oʻtadi. Ammo yer kurrasining rivojlanish tarixining asosiy magʻzini deyarli qattiq moddadan tuzilgan ichki geosferalarning ancha sekin harakatlari tashkil etadi. Yer ichida va yuzasida sodir boʻlayotgan jarayonlar 2 asosiy guruhga ajratiladi: ichki energiya (asosan, radioaktiv par-chalanish) taʼsirida vujudga keladigan endogen jarayonlar va yerga tushadigan quyosh nuri energiyasi vujudga keltiradigan ekzogen jarayonlar. Endogen jarayonlar, asosan, chuqur geosferalar uchun xos. Yer poʻstining quyi qismlarida, yuqori mantiya va yanada chuqurroqsa juda katta hajmdagi jismlarning koʻchishi, kengayishi, siqilishi, bir fazadan ikkinchi fazaga oʻtishi, kimyoviy elementlarning koʻchishi (migratsiyasi), issiqlik va elektr toklarining sirkulyasiyasi va boshqa jarayonlar sodir boʻlib turadi. Ana shu jarayonlar taʼsirida yengil komponentlar ustki geosferalarda, ogʻir komponentlar chuqur geosferalarda toʻplana borgan. Endogen jarayonlar yer poʻstiga taʼsir etishi natijasida uning baʼzan qismlari vertikal hamda gorizontal yoʻnalishda siljiydi, yer poʻstining ichki tuzilishi deformatsiyalanadi va oʻzgaradi. Bularning hammasi tektonik jarayonlar boʻlib, bu jarayonlar namoyon boʻlgan joy tektonosfera deb ataladi. Tektonik jarayonlar bilan oʻzaro bogʻlangan holda magmatik jarayonlar ham sodir boʻlib turadi, bu jarayonlar natijasida magma pastdan yuqoriga koʻtariladi va lava xrlatida yoriqlardan yer yuzasiga oqib chiqadi (vulkanizm). Tektonik deformatsiyalar (dislokatsiyalar) va magmaning singishi natijasida togʻ jinslari metamorfizm jarayoniga uchraydi — yuqori bosim va temperatura taʼsirida mineral ochiq tarkibi va strukturasi oʻzgaradi. Endogen va ekzogen jarayonlarning yuzasiga taʼsiri bir-biriga qarama-qarshi. Endogen jarayonlar (asosan, tektonik harakatlar) katta pastbalandliklar xrsil qiladi, ekzogen jarayonlar esa koʻtarilgan joylarni parchalaydi, boʻlib-boʻlib yuboradi, yemirilgan mahsulotlarni pastqam joylarga eltadi, yaʼni yuzasini tekislab, muvozanatni saqlashga intiladi. Ichki va tashqi jarayonlarning oʻzaro taʼsiri natijasida yuzasida turli xil notekisliklar paydo boʻladi, natijada yuzasining relyefi tarkib topadi. Ichki va tashqi kuchlar nisbatining turlicha boʻlishiga qarab togʻlar, adirlar yoki tekisliklar hosil boʻladi. Endogen jarayonlar taʼsirida yer ichidagi jinslar uning yuzasiga chiqib qolib, denudatsiya va akkumulyasiyaga uchraydi va choʻkindi jinslar hosil qiladigan asosiy manbalardan biriga aylanadi. Yer poʻsti choʻkkanda choʻkindi jinslar yer ichiga kirib, endogen jarayonlar taʼsiriga tortiladi, baʼzan erib magmaga aylanadi va yana tektonik harakatlar taʼsirida yer yuzasiga chiqib qoladi. 1.2.Yerning ichki tuzilishi va uning geografik axamiya Yer sharining ichida 4 qism ajratiladi.erning 60 km chuqurlikkacha bo’lgan qismi er pustidir yadro qobig’idir , 2900 km chuqurlikdan 5100 km chuqurliqqacha erning tashqi yadrosi va 5100 km chuqurlikdan 5 markazgacha-Erning ichki yadrosi joylashgan. Aptsiisda, yer po’stidan tashqi yadro chegarasigacha yer qattiq xolatda, chunki ko’ndalang seysmik to’lqinlar bu qatlamdan bemalol o’tadi; yadro qobig’ining ayrim-ayrim joylaridagi moddalar erigan xolda bo’lishi mumkin,lekin yoppasiga suyuq bo’lgan qatlam yo’q, chunki bunday qatlam bo’lsa. Ko’ndalang to’lqinlar tarqalmas edi; xolbuki bunday to’lqinlar tarqalib turadi. Bir planetamizning ichki chuqur qimmatlarining ximik tarkibi to’g’risida aniq bir narsa bilmaymiz, bu xaqda er ichiga chuqur kirgan sari moddalar zichligining, o’zgarishi haqidagi tasavvurimiz, ya’ni aniq bo’lmagan bir dalil asosidagina fikr yuritamiz. Tinchlikni o’zgarib borishini ikki xil tushuntirish mumkin. 1)Erning ichki qismidagi moddalarning solishtirma og’irligidan katta.Er po’sti, yadro qobig’i va yadroning ximik tarkibidagi farqlarga qarab bu Endogen va ekzogen jarayonlarning yuzasiga taʼsiri bir-biriga qarama-qarshi. Endogen jarayonlar (asosan, tektonik harakatlar) katta pastbalandliklar xrsil qiladi, ekzogen jarayonlar esa koʻtarilgan joylarni parchalaydi, boʻlib-boʻlib yuboradi, yemirilgan mahsulotlarni pastqam joylarga eltadi, yaʼni yuzasini tekislab, muvozanatni saqlashga intiladi. Ichki va tashqi jarayonlarning oʻzaro taʼsiri natijasida yuzasida turli xil notekisliklar paydo boʻladi, natijada yuzasining relyefi tarkib topadi. Ichki va tashqi kuchlar nisbatining turlicha boʻlishiga qarab togʻlar, adirlar yoki tekisliklar hosil boʻladi. Endogen jarayonlar taʼsirida yer ichidagi jinslar uning yuzasiga chiqib qolib, denudatsiya va akkumulyasiyaga uchraydi va choʻkindi jinslar hosil qiladigan asosiy manbalardan biriga aylanadi. Yer poʻsti choʻkkanda choʻkindi jinslar yer ichiga kirib, endogen jarayonlar taʼsiriga tortiladi, baʼzan erib magmaga aylanadi va yana tektonik harakatlar taʼsirida yer yuzasiga chiqib qoladi. 1.2.Yerning ichki tuzilishi va uning geografik axamiya Yer sharining ichida 4 qism ajratiladi.erning 60 km chuqurlikkacha bo’lgan qismi er pustidir yadro qobig’idir , 2900 km chuqurlikdan 5100 km chuqurliqqacha erning tashqi yadrosi va 5100 km chuqurlikdan 5 markazgacha-Erning ichki yadrosi joylashgan. Aptsiisda, yer po’stidan tashqi yadro chegarasigacha yer qattiq xolatda, chunki ko’ndalang seysmik to’lqinlar bu qatlamdan bemalol o’tadi; yadro qobig’ining ayrim-ayrim joylaridagi moddalar erigan xolda bo’lishi mumkin,lekin yoppasiga suyuq bo’lgan qatlam yo’q, chunki bunday qatlam bo’lsa. Ko’ndalang to’lqinlar tarqalmas edi; xolbuki bunday to’lqinlar tarqalib turadi. Bir planetamizning ichki chuqur qimmatlarining ximik tarkibi to’g’risida aniq bir narsa bilmaymiz, bu xaqda er ichiga chuqur kirgan sari moddalar zichligining, o’zgarishi haqidagi tasavvurimiz, ya’ni aniq bo’lmagan bir dalil asosidagina fikr yuritamiz. Tinchlikni o’zgarib borishini ikki xil tushuntirish mumkin. 1)Erning ichki qismidagi moddalarning solishtirma og’irligidan katta.Er po’sti, yadro qobig’i va yadroning ximik tarkibidagi farqlarga qarab bu qatlamlarning chegaralaridazichlikning birdan o’zgarishini tushinish mumkin. Bu nuqtai nazar munozali bo’lib, er tarkibini tosh va temir meteoritlar tarkibiga o’xshatishga asoslangan er qatlamlari ximik tarkibi jixitdan farq ham bu qatlamlar birdaniga emas, balki asta-sekin o’zgarib borishi kerak edi, lekin shunday bo’lsa ham bu nuqtai nazar hozir ko’pchilik tomonidan maqullangan. 2) Erning ichi ximik-minerologik jihatdan hali kam differensiyalangan (chunki er ichida chuqur kirgan sari bosim ortishi bilan birga modda yopishqoq bo’la oladi, natijada gravatatsion differensia ancha qiyinlashadi,bu xodisa erning tashqi qatlamlardagina ma’lum darajada ravshan ko’rinishi mumkin). Shuning uchun erning ichidagi, ayniqsa yadrosida moddaning nihoyatda zich bo’lishiga sabab shuki bu joyda bosim juda baland, shunga ko’ra modda u erda xaddan tashqari zich bo’ladi; Er ichida bosim ma’lum kritik nuqtada etmaguncha moddaning zichligi asta sekin o’zgaradi: Er xajmining 16,38% va massaning 31,79% ini tashkil qiladi.Yadro juda yuqori tinchlikdagi – 11 grG’sm3 moddadan iborat. Yangi tadqiqotlar ichki yadro nisbatan suyuq, ichki yadro anizat chop ekanligini va tashqi yadrodan Er o’qi aylanishining katta tezligi bilan tark qilishini aniqladi; tashqi yadroda ikki-jadal konventsiya bilan ajralib turadigan pastki va tartiblangan konventsiyadan iborat ustki geosferalar ajratiladi. Manfiy va yadro, ichki va tashqi yadrolar o’z ta’siridagi chegaralar Er qimmatida yaqqol ajralib turadi. Bunday chegaralarning mavjudligi moddaning zichligi va kimyoviy tarkibini keskin o’zgaruvchanligi bilan bog’liq.Ko’plab tadqiqotchilar tashqi yadro asosan bir valentli temir oksidlar G’e2O suyuqli va yuqori bosimga chidamli bo’lgan G’e va G’eO ning estetik qotishmasidan iborat faraz qiladilar.Ichki yadro temirnikini qotishmadan G’e0.9NI0.1 iborat. Ularning orasida qo’shimcha sulfid tarkibli G’e S orliq qatlam (K.E.Villen bo’yicha G’ qatlam ajraladi): Keyingi yillarda geodinamik jarayonlar rivojlanishda yadroning ahamiyatiga katta e’tibo berilmoqda.Oy va Quyoshning o’zaro tortishish kuchi ta’sirida suyuq qatlamlarning chegaralaridazichlikning birdan o’zgarishini tushinish mumkin. Bu nuqtai nazar munozali bo’lib, er tarkibini tosh va temir meteoritlar tarkibiga o’xshatishga asoslangan er qatlamlari ximik tarkibi jixitdan farq ham bu qatlamlar birdaniga emas, balki asta-sekin o’zgarib borishi kerak edi, lekin shunday bo’lsa ham bu nuqtai nazar hozir ko’pchilik tomonidan maqullangan. 2) Erning ichi ximik-minerologik jihatdan hali kam differensiyalangan (chunki er ichida chuqur kirgan sari bosim ortishi bilan birga modda yopishqoq bo’la oladi, natijada gravatatsion differensia ancha qiyinlashadi,bu xodisa erning tashqi qatlamlardagina ma’lum darajada ravshan ko’rinishi mumkin). Shuning uchun erning ichidagi, ayniqsa yadrosida moddaning nihoyatda zich bo’lishiga sabab shuki bu joyda bosim juda baland, shunga ko’ra modda u erda xaddan tashqari zich bo’ladi; Er ichida bosim ma’lum kritik nuqtada etmaguncha moddaning zichligi asta sekin o’zgaradi: Er xajmining 16,38% va massaning 31,79% ini tashkil qiladi.Yadro juda yuqori tinchlikdagi – 11 grG’sm3 moddadan iborat. Yangi tadqiqotlar ichki yadro nisbatan suyuq, ichki yadro anizat chop ekanligini va tashqi yadrodan Er o’qi aylanishining katta tezligi bilan tark qilishini aniqladi; tashqi yadroda ikki-jadal konventsiya bilan ajralib turadigan pastki va tartiblangan konventsiyadan iborat ustki geosferalar ajratiladi. Manfiy va yadro, ichki va tashqi yadrolar o’z ta’siridagi chegaralar Er qimmatida yaqqol ajralib turadi. Bunday chegaralarning mavjudligi moddaning zichligi va kimyoviy tarkibini keskin o’zgaruvchanligi bilan bog’liq.Ko’plab tadqiqotchilar tashqi yadro asosan bir valentli temir oksidlar G’e2O suyuqli va yuqori bosimga chidamli bo’lgan G’e va G’eO ning estetik qotishmasidan iborat faraz qiladilar.Ichki yadro temirnikini qotishmadan G’e0.9NI0.1 iborat. Ularning orasida qo’shimcha sulfid tarkibli G’e S orliq qatlam (K.E.Villen bo’yicha G’ qatlam ajraladi): Keyingi yillarda geodinamik jarayonlar rivojlanishda yadroning ahamiyatiga katta e’tibo berilmoqda.Oy va Quyoshning o’zaro tortishish kuchi ta’sirida suyuq tashqi yadro ichida ichki yadro o’zining xolatini o’zgartiradi va bu Erning aylanma xarakatini o’zgarishi bilan birga kechadi.Bunda hosil bo’ladigan qo’shimcha inertsiya kuchi barcham geosferalariga, ayniqsa ekvator bo’yi kengliklarida kuchli ta’sir ko’rsatadi. B.V.Levin tomonidan bajarilgan seysmik faollikning taqsimlanishi statistik tahlili, “Issiq nuqtalar ” holati va er to’planishi ichki yadroning aylanma harakati rejimi bilan bog’ligini ko’rsatadi. Quyoshning tortish maydonida Er va Oy orasidagi o’zaro ta’sir nafaqat yadroning, balki boshqa geosferalarning ham orbital aylanish parametrlarini o’zgartiradi va ularning geodinamik holatida ta’sir ko’rsatadi. Er aylanish tezlikning o’zgartirishi uning o’qi siljishi kabi, iqlimga magnit maydoning inversiyaga va ehtimol, boshqa ko’plab geologik jarayonllar va hodisalarga ta’sir ko’rsatadi. Erning 83,2% hajmi va 67,77% massasi mantiyaga to’g’ri keladi. Mantiya Er geosferalarning hosil bo’lishi jarayonida, modda parchalanishi va saralanishida muhim ahamiyatga ega. Mantiya tarkibi yadroning o’sishi va er qotig’ining shakllanishi jarayonida doimo o’zgarib turgan ya’ni er moddasidan temir nikelning va alyumosilikatli er qobig’i shakillanishiga sarf bo’lgan moddaning to’htovsiz ta’minlab turuvchi satxsifatida ta’savur qilish mumkin. Bu moddalarning ajralish jarayoni qo’yidagi ikki satxda -D II qatida va astenosferada rivojlanadi. Uning tarkibi olivindan rombik va monoklin giroksen piroksen grantdan iborat. Yuqori mantiya yer rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Yer qobig’ining shakllanishida u bilan bog’liq. Yuqori chegarasi Maxorovichich yuzasidan to 410 km gacha tarqalgan. A. Ringvud va D. Grin yuqori mantiya umumiy tarkibining 75 % peridotsitdan va 25 % okean qobig’ining asosli jinslari – toleitli bazaltlardan tashkil topgan deydi. Ushbu moddaning nomi – Pirolit. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida xosil bo’ladigan seysmik to’lqinlarni, ya’ni yer moddalarining tebranma harakatlarini kuzatish eng aniq ma’lumotlar beradi. Yer qimirlaganda uch xil to’lqin xosil bo’ladi. 1) yer yuzasi bo’ylab yuza to’lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo’ladi; tashqi yadro ichida ichki yadro o’zining xolatini o’zgartiradi va bu Erning aylanma xarakatini o’zgarishi bilan birga kechadi.Bunda hosil bo’ladigan qo’shimcha inertsiya kuchi barcham geosferalariga, ayniqsa ekvator bo’yi kengliklarida kuchli ta’sir ko’rsatadi. B.V.Levin tomonidan bajarilgan seysmik faollikning taqsimlanishi statistik tahlili, “Issiq nuqtalar ” holati va er to’planishi ichki yadroning aylanma harakati rejimi bilan bog’ligini ko’rsatadi. Quyoshning tortish maydonida Er va Oy orasidagi o’zaro ta’sir nafaqat yadroning, balki boshqa geosferalarning ham orbital aylanish parametrlarini o’zgartiradi va ularning geodinamik holatida ta’sir ko’rsatadi. Er aylanish tezlikning o’zgartirishi uning o’qi siljishi kabi, iqlimga magnit maydoning inversiyaga va ehtimol, boshqa ko’plab geologik jarayonllar va hodisalarga ta’sir ko’rsatadi. Erning 83,2% hajmi va 67,77% massasi mantiyaga to’g’ri keladi. Mantiya Er geosferalarning hosil bo’lishi jarayonida, modda parchalanishi va saralanishida muhim ahamiyatga ega. Mantiya tarkibi yadroning o’sishi va er qotig’ining shakllanishi jarayonida doimo o’zgarib turgan ya’ni er moddasidan temir nikelning va alyumosilikatli er qobig’i shakillanishiga sarf bo’lgan moddaning to’htovsiz ta’minlab turuvchi satxsifatida ta’savur qilish mumkin. Bu moddalarning ajralish jarayoni qo’yidagi ikki satxda -D II qatida va astenosferada rivojlanadi. Uning tarkibi olivindan rombik va monoklin giroksen piroksen grantdan iborat. Yuqori mantiya yer rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. Yer qobig’ining shakllanishida u bilan bog’liq. Yuqori chegarasi Maxorovichich yuzasidan to 410 km gacha tarqalgan. A. Ringvud va D. Grin yuqori mantiya umumiy tarkibining 75 % peridotsitdan va 25 % okean qobig’ining asosli jinslari – toleitli bazaltlardan tashkil topgan deydi. Ushbu moddaning nomi – Pirolit. Yerning ichki tuzilishi haqida zilzilalar natijasida xosil bo’ladigan seysmik to’lqinlarni, ya’ni yer moddalarining tebranma harakatlarini kuzatish eng aniq ma’lumotlar beradi. Yer qimirlaganda uch xil to’lqin xosil bo’ladi. 1) yer yuzasi bo’ylab yuza to’lqinlar tarqaladi, ularning tezligi kichik bo’ladi; 2) boylama to’lqinlar moddalarning o’rtacha holati yaqinida to’lqinlar yo’nalishi bo’yicha elastik tebranishi, ya’ni ketma-ket qisilib cho’zilishidir. Bunday to’lqinlar har qanday muhitda ham tarqalavermaydi, tezligi eng katta bo’ladi va seysmik stansiyalarga eng olin yetib keladi; Ko’ndalang to’lqinlar moddalarning to’lqin tarqalishi yo’nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishlardir. Bular moddalarning siljishi bilan, ya’ni modda shaklining o’zgarishi bilan bog’liq. Tabiiyki, bu to’lqinlar faqat qattiq moddalardan o’tadi, suyuq va gazsimon muhitda so’nib qoladi. Chunki suyuq va gazsimon moddalar shakl o’zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar butun yer bir xil jinsda tuzilgan bo’lganida edi, to’lqin to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalar hamda tezligi bir xil bo’lar edi Xulosa Kurs ishida to’plangan malumotlarni tahlil qilgan holda shuni xulosa qilindi: Yer va boshqa sayyoralar changsimon qizib yotgan zarachalarning birikishidan hosil bo’lgan. Bunda eng og’ir massa sistemaning markazida to’plangan, yaniki quyoshda to’plangan va boshqa sayyoralarni o’z atrofida aylanishiga sabab bo’lgan. Yer daslab qizigan holda bo’lgan, natijada yerda moddalarning tabaqalashuvi, saralanishi yuz bergan. Bunda og’ir moddalar yerning markaziga, nisbatan yengil va zichligi pastroq moddalar mantiyada, eng yengil moddalar esa yer po’sti, ya’ni litosferada to’plandi va yer asta sekin sovishi oqibatida yer po’sti qattiq holatga keldi. Bu jarayonlar tasirida yerning ichki qobiqlari yadro, mantiya va litosfera vujudga kelgan. Yer o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida yerning magnit maydoni hosil bo’ldi. Magnit maydoni tasirida yer o’zidagi suv va boshqa moddalarni ushab qola boshladi. Buning tasirida yerning boshqa tashqi qobiqlari gidrosfera va atmosfera hosil bo’ldi. Anashu davrdan boshlab yer mukamal holatga keldi, geografik qobiq shakillandi. 2) boylama to’lqinlar moddalarning o’rtacha holati yaqinida to’lqinlar yo’nalishi bo’yicha elastik tebranishi, ya’ni ketma-ket qisilib cho’zilishidir. Bunday to’lqinlar har qanday muhitda ham tarqalavermaydi, tezligi eng katta bo’ladi va seysmik stansiyalarga eng olin yetib keladi; Ko’ndalang to’lqinlar moddalarning to’lqin tarqalishi yo’nalishiga nisbatan perpendikulyar tebranishlardir. Bular moddalarning siljishi bilan, ya’ni modda shaklining o’zgarishi bilan bog’liq. Tabiiyki, bu to’lqinlar faqat qattiq moddalardan o’tadi, suyuq va gazsimon muhitda so’nib qoladi. Chunki suyuq va gazsimon moddalar shakl o’zgarishiga qarshilik qilmaydi. Agar butun yer bir xil jinsda tuzilgan bo’lganida edi, to’lqin to’g’ri chiziq bo’ylab tarqalar hamda tezligi bir xil bo’lar edi Xulosa Kurs ishida to’plangan malumotlarni tahlil qilgan holda shuni xulosa qilindi: Yer va boshqa sayyoralar changsimon qizib yotgan zarachalarning birikishidan hosil bo’lgan. Bunda eng og’ir massa sistemaning markazida to’plangan, yaniki quyoshda to’plangan va boshqa sayyoralarni o’z atrofida aylanishiga sabab bo’lgan. Yer daslab qizigan holda bo’lgan, natijada yerda moddalarning tabaqalashuvi, saralanishi yuz bergan. Bunda og’ir moddalar yerning markaziga, nisbatan yengil va zichligi pastroq moddalar mantiyada, eng yengil moddalar esa yer po’sti, ya’ni litosferada to’plandi va yer asta sekin sovishi oqibatida yer po’sti qattiq holatga keldi. Bu jarayonlar tasirida yerning ichki qobiqlari yadro, mantiya va litosfera vujudga kelgan. Yer o’z o’qi atrofida aylanishi natijasida yerning magnit maydoni hosil bo’ldi. Magnit maydoni tasirida yer o’zidagi suv va boshqa moddalarni ushab qola boshladi. Buning tasirida yerning boshqa tashqi qobiqlari gidrosfera va atmosfera hosil bo’ldi. Anashu davrdan boshlab yer mukamal holatga keldi, geografik qobiq shakillandi. Yer po’sti turli tasirlar natijasida doimiy ravishta o’zgarishga uchrab kelmoqda. Bunda endogen va ekzogen jarayonlar faol ishtirok etib yer yuzasi relefini doimiy ravishta yangilab keladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdug’aniev O “Umumiy yer bilimi” fanidan ma’ruzalar matni 2008-yil. 2. Nigmatov A, yusupov R, - “tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent 2006. 3. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006-yil. 4. Vahobov, Abdunazarov “Umumuiy yer bilimi” Toshkent 2005-yil. 5. Yo’live A, Sattorov A, Yusupov A “Geologiya asoslari” Toshkent 2006- yil. 6. Zokirov Sh S, Toshov X R “Landshaftshunoslik” Toshkent 2013-yil. 7. Chiniqulov X, Jo’live A. X “ Umumiy geologiya” Toshkent 2010. Yer po’sti turli tasirlar natijasida doimiy ravishta o’zgarishga uchrab kelmoqda. Bunda endogen va ekzogen jarayonlar faol ishtirok etib yer yuzasi relefini doimiy ravishta yangilab keladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdug’aniev O “Umumiy yer bilimi” fanidan ma’ruzalar matni 2008-yil. 2. Nigmatov A, yusupov R, - “tabiiy geografik komplekslar va ekzogen jarayonlar” Toshkent 2006. 3. Soatov A va Abulqosimov A “Tabiy geografiya” Toshkent 2006-yil. 4. Vahobov, Abdunazarov “Umumuiy yer bilimi” Toshkent 2005-yil. 5. Yo’live A, Sattorov A, Yusupov A “Geologiya asoslari” Toshkent 2006- yil. 6. Zokirov Sh S, Toshov X R “Landshaftshunoslik” Toshkent 2013-yil. 7. Chiniqulov X, Jo’live A. X “ Umumiy geologiya” Toshkent 2010.