GEOSIYOSAT ASOSLARI (Geosiyosiy bosqichlar, Geosiyosatning asosiy kategoriyalari)

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

25,2 KB


GEOSIYOSAT ASOSLARI Reja: 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha 2. Geosiyosiy bosqichlar 3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Ushbu bo’limda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: geosiyosat, siyosatshunoslik, siyosiy geografiya, geosiyosatning asosiy kategoriyalari. Sizlarga ma’lumki, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning qator asarlarida O’zbekistonning geosiyosiy mavqei, mamlakatimizning geostrategic o’rni, yaqin va uzoq qo’shnilari, ular bilan o’rnatilgan aloqalarning siyosiy jihatlari to’g’risida ko’plab ma’lumotlar tahlili taqdim etilgan. Geosiyot to’g’risida fikr-mulohaza yuritishdan oldin bu tushunchaning mazmun-mohiyati va ahamiyati, uning fan sifatida shakllanishi haqida ma’lumotlarga ega bo’lish zarur. Shu nuqtayi nazardan bu bobda geosiyosat fani, fanning shakllanish bosqichlari va asosiy kategoriyalari, davlat quch-qudrati va geosiyosat, siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik haqida ma’lumotlarga ega bo’lasiz. Bundan tashqari, geosiyosatning fan sifatida shakllanishiga behisob hissa qoshgan olim va siyosatchilar, geosiyosatdagi mavjud yo’nalishlar hamda dunyo geosiyosiy rivojlanishining asosiy paradigmalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishasiz. 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit (muhit)ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganadigan fandir. XX asrda dunyo siyosiy xaritasining tubdan GEOSIYOSAT ASOSLARI Reja: 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha 2. Geosiyosiy bosqichlar 3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Ushbu bo’limda quyidagi mavzular bilan tanishasiz: geosiyosat, siyosatshunoslik, siyosiy geografiya, geosiyosatning asosiy kategoriyalari. Sizlarga ma’lumki, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning qator asarlarida O’zbekistonning geosiyosiy mavqei, mamlakatimizning geostrategic o’rni, yaqin va uzoq qo’shnilari, ular bilan o’rnatilgan aloqalarning siyosiy jihatlari to’g’risida ko’plab ma’lumotlar tahlili taqdim etilgan. Geosiyot to’g’risida fikr-mulohaza yuritishdan oldin bu tushunchaning mazmun-mohiyati va ahamiyati, uning fan sifatida shakllanishi haqida ma’lumotlarga ega bo’lish zarur. Shu nuqtayi nazardan bu bobda geosiyosat fani, fanning shakllanish bosqichlari va asosiy kategoriyalari, davlat quch-qudrati va geosiyosat, siyosat va geografiya fani o’rtasidagi aloqadorlik haqida ma’lumotlarga ega bo’lasiz. Bundan tashqari, geosiyosatning fan sifatida shakllanishiga behisob hissa qoshgan olim va siyosatchilar, geosiyosatdagi mavjud yo’nalishlar hamda dunyo geosiyosiy rivojlanishining asosiy paradigmalari to’g’risida qiziqarli ma’lumotlar bilan tanishasiz. 1. Geosiyosat fani haqida tushuncha Geosiyosat – turli siyosiy jarayonlarning geografik sharoit (muhit)ga bog’liq holda rivojlanishini o’rganadigan fandir. XX asrda dunyo siyosiy xaritasining tubdan o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy-ekologik va demografik muammolarning keskinlashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tiborni kuchaytirib yubordi. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekologiya, sotsiologiya, harbiy fanlar, siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqozo etadi. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo’lib, 1916-yilda Shvetsiyalik olim Rudolf Chellen kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organism sifatida qaralmog’I lozim. Geografik organizmni ma’lum bir landshaft sifatida o’rganish mumkin. Landshaft o’z navbatida tabiiy, hududiy, ijtimoiy, iqtisodiy majmua bo’lib hisoblanadi. Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg’un (statik) holatdagi tavsifini tuzish bilan shug’ullanadi. Siyosiy geografiyani ko’proq davlatlarning joylashishi, hududning shakli, o’lchamlari, chegaralari, xo’jaligi, aholisining savodxonlik darajasi, madaniyati qiziqtiriladi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini, ularning Yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Geosiyosat fani asosiy e’tiborni tabiiy muhit omillarini harbiy-siyosiy, iqtisodiy va ekologik xafsizlik maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi. Geosiyosat fanining o’rganish obyekti: sayyoraviy (planetar) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quruqlik, suvlik (Dunyo okeani), havo qobig’i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning asosiy vazifasi, ya’ni o’rganish predmeti sayyoraviy makonni nazorat qilishdir. Bunda geosiyosiy omillarni o’rganish va baholash muhim ahamiyatga ega. Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi: - geografik (geografik o’rni va tabiiy resurslari); - siyosiy (siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, asosiy erkinliklarning mavjudligi); o’zgarishi, hududiy, ijtimoiy-ekologik va demografik muammolarning keskinlashuvi geosiyosat faniga bo’lgan e’tiborni kuchaytirib yubordi. Geosiyosat fanini o’rganish geografiya, tarix, demografiya, etnografiya, dinshunoslik, ekologiya, sotsiologiya, harbiy fanlar, siyosatshunoslik va boshqa fanlar bo’yicha ham bilimlarga ega bo’lishni taqozo etadi. Geosiyosat tushunchasini fanga birinchi bo’lib, 1916-yilda Shvetsiyalik olim Rudolf Chellen kiritgan. Uning fikricha, har qanday davlat bir butun geografik organism sifatida qaralmog’I lozim. Geografik organizmni ma’lum bir landshaft sifatida o’rganish mumkin. Landshaft o’z navbatida tabiiy, hududiy, ijtimoiy, iqtisodiy majmua bo’lib hisoblanadi. Geosiyosat fani siyosiy geografiya asosida shakllandi va rivojlandi. Siyosiy geografiya jahondagi davlatlarning turg’un (statik) holatdagi tavsifini tuzish bilan shug’ullanadi. Siyosiy geografiyani ko’proq davlatlarning joylashishi, hududning shakli, o’lchamlari, chegaralari, xo’jaligi, aholisining savodxonlik darajasi, madaniyati qiziqtiriladi. Geosiyosat fani siyosiy jarayonlarning geografik makondagi o’zaro aloqalarini, ularning Yerga va madaniy omillarga ta’sirini o’rganadi. Geosiyosat fani asosiy e’tiborni tabiiy muhit omillarini harbiy-siyosiy, iqtisodiy va ekologik xafsizlik maqsadlarida faol foydalanishga qaratadi. Geosiyosat fanining o’rganish obyekti: sayyoraviy (planetar) makon, geosiyosiy jarayonlar va hodisalardir. Sayyoraviy makonga quruqlik, suvlik (Dunyo okeani), havo qobig’i, davlatlar va ularning resurslari kiradi. Geosiyosatning asosiy vazifasi, ya’ni o’rganish predmeti sayyoraviy makonni nazorat qilishdir. Bunda geosiyosiy omillarni o’rganish va baholash muhim ahamiyatga ega. Geosiyosiy omillarga quyidagilar kiradi: - geografik (geografik o’rni va tabiiy resurslari); - siyosiy (siyosiy tuzumi, davlat chegaralari, jamiyatning ijtimoiy tarkibi, asosiy erkinliklarning mavjudligi); - iqtisodiy (ishlab chiqarish kuchlarining quvvati va tarkibi, aholining turmush darajasi, strategic zaxiralar va safarbarlik (mobilizatsion) quvvatlari; - harbiy (qurolli kuchlarning kattaligi, quvvati, harbiy tayyorgarligi, harbiy kadrlarni tayyorlash holati); - ekologik (cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan) resurslarga bo’lgan demografik bosim, xomashyo resurslarining kamayishi va tugashi, aholi turmush darajasining o’zgarishini); - demografik (aholi soni, o’sish su’rati, zichligi va tarkibi); - madaniy-ma’rifiy (konfessalar, millat va elatlar, mehnat an’analari, ilm-fan, ta’lim, sog’likni saqlashning rivojlanganligi, urbanizatsiya darajasi va boshqalar). Yuqoridagi omillarni geosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yo’nalishda olib boriladi: a) ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ularning ma’lum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b) ma’lum bir hudud to’g’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama- qarshi tasavurlar bilan taqqoslash; c) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy strategiyani amalga oshirishni bashoratlash. 2. Geosiyosiy bosqichlar Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtayi nazardan geosiyosiy bosqichlarning yoki ma’lum bir kuchlarning navbatma-navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga,ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o’ziga xos o’rin egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni nazoratda tutish tamoyili olingan. Bu bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya va Avstriya-Vengriya imperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi (imperiya sifatida 1876-yilda e’tirof etilgan bo’lsa ham), Germaniya imperiyasi (1871-yildan), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya (qonuniy jihatdan respublika hisoblanar edi) - iqtisodiy (ishlab chiqarish kuchlarining quvvati va tarkibi, aholining turmush darajasi, strategic zaxiralar va safarbarlik (mobilizatsion) quvvatlari; - harbiy (qurolli kuchlarning kattaligi, quvvati, harbiy tayyorgarligi, harbiy kadrlarni tayyorlash holati); - ekologik (cheklangan yoki tugaydigan va tiklanmaydigan) resurslarga bo’lgan demografik bosim, xomashyo resurslarining kamayishi va tugashi, aholi turmush darajasining o’zgarishini); - demografik (aholi soni, o’sish su’rati, zichligi va tarkibi); - madaniy-ma’rifiy (konfessalar, millat va elatlar, mehnat an’analari, ilm-fan, ta’lim, sog’likni saqlashning rivojlanganligi, urbanizatsiya darajasi va boshqalar). Yuqoridagi omillarni geosiyosiy jihatdan tahlil qilish uchta yo’nalishda olib boriladi: a) ijtimoiy-siyosiy vaziyatni ularning ma’lum bir hudud va davr doirasida rivojlanishi bilan bog’liq holda tadqiq etish; b) ma’lum bir hudud to’g’risidagi haqiqiy ma’lumotlarni ayrim hollarda tamomila qarama- qarshi tasavurlar bilan taqqoslash; c) makonni o’zgartirish bo’yicha siyosiy strategiyani amalga oshirishni bashoratlash. 2. Geosiyosiy bosqichlar Insoniyat tarixini geosiyosiy nuqtayi nazardan geosiyosiy bosqichlarning yoki ma’lum bir kuchlarning navbatma-navbat almashinib kelishi sifatida qarash mumkin. Har bir geosiyosiy bosqich kuchlar muvozanatiga,ta’sir doirasiga va chegaralariga ega bo’ladi. Geosiyosiy bosqichlarning rivojlanish jarayonida Vena bosqichi o’ziga xos o’rin egallaydi. Bu bosqich Vena kongressining (1814-1815) tuzilishi bilan xarakterlanadi. Buning asosi sifatida geografik hududni nazoratda tutish tamoyili olingan. Bu bosqichda jahon kuchlari markazi sifatida Rossiya va Avstriya-Vengriya imperiyasi, Britaniya kolonial imperiyasi (imperiya sifatida 1876-yilda e’tirof etilgan bo’lsa ham), Germaniya imperiyasi (1871-yildan), XIX asrning o’rtalaridan jahon kuchlari markazi sifatida Fransiya (qonuniy jihatdan respublika hisoblanar edi) o’zini namoyon eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni “Usmonli turklar imperatori” maqomini qabul qildi. Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa ko’rinishdagi nizolari, goh bir markazning rivojlanishi (AQSH, Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yo ta’sir doirasining pasayishi (Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi. Bu bosqichdagi eng yirik siyosiy voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq “Uchlik ittifoqi” hisoblanib, unga Germaniya, Avstriya – Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq Antanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan edi. “Uchlik ittifoqi”ning Birinchi jahon urushida (1914 – 1918) parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan Germaniya, Avstriya – Vengriya, Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanishidan paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib oldilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtayi nazaridan Rossiya uchun Yevropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olindi. AQSH Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron-bir Yevropa davlatining protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish ko’zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o’z qo’shinlarini Rossiya hududiga kiritdi. Birinchi jahon urushida eng katta yutuqqa AQSH burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda 1922-yilda Vashington konferentsiyasida AQSH Angliya bilan bir qatorda harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi. Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’lgan o’zini namoyon eta boshladi. 1877-yildan boshlab Turkiya sultoni “Usmonli turklar imperatori” maqomini qabul qildi. Bu bosqichda yirik geosiyosiy markazlarning harbiy, siyosiy va boshqa ko’rinishdagi nizolari, goh bir markazning rivojlanishi (AQSH, Germaniya) yoki, aksincha, parchalanishi, yo ta’sir doirasining pasayishi (Rossiya, Ispaniya) kuzatiladi. Bu bosqichdagi eng yirik siyosiy voqealardan biri ikkita yirik ittifoqning shakllanishi hisoblanadi. Birinchi ittifoq “Uchlik ittifoqi” hisoblanib, unga Germaniya, Avstriya – Vengriya va Italiya kirgan edi. Ikkinchi ittifoq Antanta hisoblanib, unga Fransiya, Angliya va Rossiya davlatlari birlashgan edi. “Uchlik ittifoqi”ning Birinchi jahon urushida (1914 – 1918) parchalanib ketishi Versal geosiyosiy bosqichining boshlanishi bilan xarakterlanadi va geopolitik kuchlar nisbatining tubdan o’zgarishiga olib keldi. Kuchli siyosiy markaz bo’lib hisoblangan Germaniya, Avstriya – Vengriya, Rossiya va Turkiya imperiyalari inqirozga yuz tutdi. Ushbu davlatlarning parchalanishidan paydo bo’lgan nisbatan kichik davlatlarni Versal shartnomasining mualliflari o’z ta’sir doiralariga kiritishni maqsad qilib oldilar. Versal shartnomasi siyosiy yetakchilikni quruqlikda Fransiyaga, dengizda esa Angliyaga tegishini ta’minlab berdi. G’olib davlatlar siyosatchilari nuqtayi nazaridan Rossiya uchun Yevropada joy yo’q edi. Versal shartnomasining ajralmas qismi hisoblangan Millatlar ligasi nomidan Germaniya va Turkiya imperiyalari koloniyalari g’olib davlatlar tomonidan bo’lib olindi. AQSH Prezidenti Vilsonning rejalariga ko’ra Rossiya davlati bir necha ta’sir doiralarga bo’linishi kerak edi. Masalan, Kavkaz Turkiya imperiyasining bir qismi sifatida, O’rta Osiyo esa biron-bir Yevropa davlatining protektorati qilinishi lozim edi. Rossiya va Sibirning o’zida esa amalda hech qanday siyosiy kuchga ega bo’lmagan qaram davlat tuzish ko’zda tutilgan edi. Shu maqsadda jahonning 15 ta yirik davlati o’z qo’shinlarini Rossiya hududiga kiritdi. Birinchi jahon urushida eng katta yutuqqa AQSH burjuaziyasi erishdi. U o’z kuchini his qilgan holda 1922-yilda Vashington konferentsiyasida AQSH Angliya bilan bir qatorda harbiy dengiz flotiga ega bo’lish huquqini qo’lga kiritdi. Millatlar ligasi yordamida g’olib davlatlar tomonidan Germaniya va Rossiya o’rtasida Fransiya va Angliya davlatlari ta’sir doirasida bo’lgan Yer yuzidagi maydoni eng yirik davlatlar 7-jadval № Davlatlar Maydoni (ming km2) Qaysi materik(qit’a)da 1 Rossiya 17075 Yevrosiyo 2 Kanada 9976 Shim. Amerika 3 Xitoy 9597 Osiyo 4 AQSH 9363 Shim. Amerika 5 Braziliya 8512 Jan. Amerika 6 Avstraliya 7687 Avstraliya 7 Hindiston 3288 Osiyo 8 Argentina 2777 Jan. Amerika 9 Qozog’iston 2717 Osiyo 10 Sudan 2506 Afrika 11 O’zbekiston 447,4 Osiyo Aholisining soni ko’p va eng kam bo’lgan dunyo mamlakatlari (2002) 8-jadval № Aholisi eng ko’p davlatlar nomi mln kishi Aholisi eng kam davlatlar nomi ming kishi 1 Xitoy 1271,9 Palau 20,0 2 Hindiston 1033,4 San-Marino 27,0 3 AQSH 284,0 Monako 32,0 4 Indoneziya 213,6 Lixtenshteyn 32,0 5 Braziliya 172,6 Sent-Kits va Nevis 41,0 6 Rossiya Federatsiyasi 144,8 Farer orollari 45,0 7 Pokiston 141,5 Marshall orollari 53,0 8 Bangladesh 133,4 Grenlandiya 56,0 9 Nigeriya 129,9 Bermud orollari 63,0 10 Yaponiya 127,1 Yer yuzidagi maydoni eng yirik davlatlar 7-jadval № Davlatlar Maydoni (ming km2) Qaysi materik(qit’a)da 1 Rossiya 17075 Yevrosiyo 2 Kanada 9976 Shim. Amerika 3 Xitoy 9597 Osiyo 4 AQSH 9363 Shim. Amerika 5 Braziliya 8512 Jan. Amerika 6 Avstraliya 7687 Avstraliya 7 Hindiston 3288 Osiyo 8 Argentina 2777 Jan. Amerika 9 Qozog’iston 2717 Osiyo 10 Sudan 2506 Afrika 11 O’zbekiston 447,4 Osiyo Aholisining soni ko’p va eng kam bo’lgan dunyo mamlakatlari (2002) 8-jadval № Aholisi eng ko’p davlatlar nomi mln kishi Aholisi eng kam davlatlar nomi ming kishi 1 Xitoy 1271,9 Palau 20,0 2 Hindiston 1033,4 San-Marino 27,0 3 AQSH 284,0 Monako 32,0 4 Indoneziya 213,6 Lixtenshteyn 32,0 5 Braziliya 172,6 Sent-Kits va Nevis 41,0 6 Rossiya Federatsiyasi 144,8 Farer orollari 45,0 7 Pokiston 141,5 Marshall orollari 53,0 8 Bangladesh 133,4 Grenlandiya 56,0 9 Nigeriya 129,9 Bermud orollari 63,0 10 Yaponiya 127,1 bir guruh davlatlardan iborat “sanitar kordon” tashkil etildi va bu bilan ikki yirik davlatning to’g’ridan-to’g’ri aloqalariga chek qo’yildi. Ikkinchi jahon urushi Versal tinchligiga chek qo’ydi. Urushning barcha qiyinchiliklarini sobiq ittifoq o’z bo’yniga oldi, lekin ushbu urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatdan mustahkam bo’lib chiqdi. O’z tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yirik geopolitik blokni tashkil etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida parchalash uchun yarim asr vaqt sarflandi. Potsdam bosqichi 1945-yildan boshlandi. Berlin shahri yaqinida joylashgan bu shaharchada imzolangan Shartnoma Germaniya va uning ittifoqchilari ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng Yevropadagi kuchlar muvozanatini o’zida aks ettirdi, yangi geosiyosiy kuchlarning holatini, yangi chegaralarni aniqlab berdi. Shartnoma jahonning ko’pqirralilikdan biopolyar tizimga o’tganligidan dalolat berar edi. Ya’ni bir tomondan, continental (quruqlik) kuchlarini namoyon qiluvchi sobiq ittifoq va uning ittifoqchilari, ikkinchi tomondan, ko’proq dengiz kuchlarini o’zida namoyon qiluvchi AQSH va uning itttifoqchilari geosiyosat olamida tan olindi. Bu ikki qutbning qarama-qarshiligi Potsdam bosqichining mazmunini aniqlab berdi. Uning ahamiyatga molik tomoni shunda ediki, ikkita yirik qutbning qarama-qarshiligi “sovuq” va yadro urushlari o’rtasidagi muvozanatda kechdi. Sobiq ittifoq iqtisodiyoti tashqi o’zgarishlar va rivojlanishlarga nisbatan moslashuvchanlik darajasi past bo’lganligi uchun inqirozga yuz tutdi. Belovej davri yangi davlatlarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Birinchi navbatda jahonning yangi hukmdorlari “barxatli” va ma’lum kuchga tayangan holda sobiq ittifoq atrofida, so’ngra Rossiyada yangi jahon qoidalarini shakllantirmoqdalar. Ular Versal shartnomasi qoidalariga asoslangan holda ish yuritmoqdalar. 3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Geosiyosatning asosiy kategoriyasi siyosiy makonni nazorat qilishdir. Jahon siyosiy makoni o’z navbatida mintaqalarga, rayonlarga, davlatlar bloki va ittifoqlariga bo’linib ketadi. bir guruh davlatlardan iborat “sanitar kordon” tashkil etildi va bu bilan ikki yirik davlatning to’g’ridan-to’g’ri aloqalariga chek qo’yildi. Ikkinchi jahon urushi Versal tinchligiga chek qo’ydi. Urushning barcha qiyinchiliklarini sobiq ittifoq o’z bo’yniga oldi, lekin ushbu urushdan u harbiy va geosiyosiy jihatdan mustahkam bo’lib chiqdi. O’z tarixida birinchi marta Rossiya atrofida yirik geopolitik blokni tashkil etdi. Keyinchalik ushbu blokni mafkuraviy va axborot qurollari yordamida parchalash uchun yarim asr vaqt sarflandi. Potsdam bosqichi 1945-yildan boshlandi. Berlin shahri yaqinida joylashgan bu shaharchada imzolangan Shartnoma Germaniya va uning ittifoqchilari ustidan qozonilgan g’alabadan so’ng Yevropadagi kuchlar muvozanatini o’zida aks ettirdi, yangi geosiyosiy kuchlarning holatini, yangi chegaralarni aniqlab berdi. Shartnoma jahonning ko’pqirralilikdan biopolyar tizimga o’tganligidan dalolat berar edi. Ya’ni bir tomondan, continental (quruqlik) kuchlarini namoyon qiluvchi sobiq ittifoq va uning ittifoqchilari, ikkinchi tomondan, ko’proq dengiz kuchlarini o’zida namoyon qiluvchi AQSH va uning itttifoqchilari geosiyosat olamida tan olindi. Bu ikki qutbning qarama-qarshiligi Potsdam bosqichining mazmunini aniqlab berdi. Uning ahamiyatga molik tomoni shunda ediki, ikkita yirik qutbning qarama-qarshiligi “sovuq” va yadro urushlari o’rtasidagi muvozanatda kechdi. Sobiq ittifoq iqtisodiyoti tashqi o’zgarishlar va rivojlanishlarga nisbatan moslashuvchanlik darajasi past bo’lganligi uchun inqirozga yuz tutdi. Belovej davri yangi davlatlarning paydo bo’lishi bilan xarakterlanadi. Birinchi navbatda jahonning yangi hukmdorlari “barxatli” va ma’lum kuchga tayangan holda sobiq ittifoq atrofida, so’ngra Rossiyada yangi jahon qoidalarini shakllantirmoqdalar. Ular Versal shartnomasi qoidalariga asoslangan holda ish yuritmoqdalar. 3. Geosiyosatning asosiy kategoriyalari Geosiyosatning asosiy kategoriyasi siyosiy makonni nazorat qilishdir. Jahon siyosiy makoni o’z navbatida mintaqalarga, rayonlarga, davlatlar bloki va ittifoqlariga bo’linib ketadi. Shu sababli geosiyosat kategoriyalari quyidagilaridan iborat: geostrategik muntaqa, geosiyosiy mintaqa, davlatlar bloki, geosiyosiy ittifoqlar, qudratli, tengi yo’q davlat, kuch markazlari, geosiyosiy chiziqlar (yo’nalishlar), frontal raqobat va boshqalar. Geostrategik mintaqa jahon siyosiy makonining bir qismi bo’lib, maydoni uncha katta bo’lmasa ham, siyosiy, iqtisodiy va savdo aloqalarining yoqari darajadagi sura’ti bilan ajralib turadi (Yevropa, Amerika, Xitoy, Janubi Sharqiy Osiyo va boshqalar). Geosiyosiy mintaqa o’z navbatida davlatlar chegaralari bilan mos tushuvchi siyosiy rayonlarga bo’linadi. Siyosiy rayonning eng muhim xususiyati siyosiy birlik va yaxlitlikdir. Har bir rayon o’ziga xos shakl va o’lchamga ega. Davlat chegaralarining barpo qilinishi va rasmiylashtirilishi milliy davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi davrida amalga oshiriladi. Chegaralar ular o’rab turgan “Millat-davlat” makonining geosiyosiy rasmiylashtirilishidir. Bundan tashqari, tabiiy va sun’iy chegaralar mavjud. Tabiiy chegaralarga tog’lar, daryolar, dengiz va ko’l akvatoriyalari kiradi. Sun’iy chegaralar quruqlikda ham, suvda ham aniq tabiiy obyekt bo’lmagan joylarda o’tkaziladi. Bunda geografik kenglik va uzunlik elementlari bo’lgan parallellar va meridianlar hisobga olinadi. Masalan, AQSH va Kanada o’rtasidagi davlat chegarasi 49 0 parallel bo’yicha 1450 km cho’zilgan. Sun’iy chegaralar davlatlarning o’zaro kelishuvlari asosida o’tkaziladi va tasdiqlanadi. Geosiyosatda tabiiy chegaralarga ko’proq e’tibor beriladi. Dengiz chrgaralari eng qulay chegara hisoblanadi. Mashhur olim А. Ratsel: “Qirg’oq bizlarga qo’shni sifatida tabiatni in’om etdi va bu qo’shni har qanday do’stona davlatdan afzaldir”, - degan edi. Dengiz chegaralari boshqa davlatlar bilan aloqa o’rnatishga katta imkoniyat yaratadi. Chegara siyosiy, mudofaa va harbiy strategic vazifalarni bajaradi. Har qanday chegara chegaraoldi hududiga ega. Ayrim hollarda bunday hududlar “Bufer davlat”larga aylantiriladi. “Bufer davlat” odatda kichik mamlakat bo’lib, u ikkita kuchli davlatni turli xil kutilmagan xattiharakatlardan saqlab turadi. Yevropada Reyn daryosining quyi qismi va Shveytsariyadagi tog’ davonlari, Niderlandiya, Shveytsariya va Belgiya hududlari shunday qatori hududlar qatoriga kiritiladi. Shu sababli geosiyosat kategoriyalari quyidagilaridan iborat: geostrategik muntaqa, geosiyosiy mintaqa, davlatlar bloki, geosiyosiy ittifoqlar, qudratli, tengi yo’q davlat, kuch markazlari, geosiyosiy chiziqlar (yo’nalishlar), frontal raqobat va boshqalar. Geostrategik mintaqa jahon siyosiy makonining bir qismi bo’lib, maydoni uncha katta bo’lmasa ham, siyosiy, iqtisodiy va savdo aloqalarining yoqari darajadagi sura’ti bilan ajralib turadi (Yevropa, Amerika, Xitoy, Janubi Sharqiy Osiyo va boshqalar). Geosiyosiy mintaqa o’z navbatida davlatlar chegaralari bilan mos tushuvchi siyosiy rayonlarga bo’linadi. Siyosiy rayonning eng muhim xususiyati siyosiy birlik va yaxlitlikdir. Har bir rayon o’ziga xos shakl va o’lchamga ega. Davlat chegaralarining barpo qilinishi va rasmiylashtirilishi milliy davlatlarning shakllanishi va rivojlanishi davrida amalga oshiriladi. Chegaralar ular o’rab turgan “Millat-davlat” makonining geosiyosiy rasmiylashtirilishidir. Bundan tashqari, tabiiy va sun’iy chegaralar mavjud. Tabiiy chegaralarga tog’lar, daryolar, dengiz va ko’l akvatoriyalari kiradi. Sun’iy chegaralar quruqlikda ham, suvda ham aniq tabiiy obyekt bo’lmagan joylarda o’tkaziladi. Bunda geografik kenglik va uzunlik elementlari bo’lgan parallellar va meridianlar hisobga olinadi. Masalan, AQSH va Kanada o’rtasidagi davlat chegarasi 49 0 parallel bo’yicha 1450 km cho’zilgan. Sun’iy chegaralar davlatlarning o’zaro kelishuvlari asosida o’tkaziladi va tasdiqlanadi. Geosiyosatda tabiiy chegaralarga ko’proq e’tibor beriladi. Dengiz chrgaralari eng qulay chegara hisoblanadi. Mashhur olim А. Ratsel: “Qirg’oq bizlarga qo’shni sifatida tabiatni in’om etdi va bu qo’shni har qanday do’stona davlatdan afzaldir”, - degan edi. Dengiz chegaralari boshqa davlatlar bilan aloqa o’rnatishga katta imkoniyat yaratadi. Chegara siyosiy, mudofaa va harbiy strategic vazifalarni bajaradi. Har qanday chegara chegaraoldi hududiga ega. Ayrim hollarda bunday hududlar “Bufer davlat”larga aylantiriladi. “Bufer davlat” odatda kichik mamlakat bo’lib, u ikkita kuchli davlatni turli xil kutilmagan xattiharakatlardan saqlab turadi. Yevropada Reyn daryosining quyi qismi va Shveytsariyadagi tog’ davonlari, Niderlandiya, Shveytsariya va Belgiya hududlari shunday qatori hududlar qatoriga kiritiladi. Chunki ular Germaniya va Fransiya o’rtasida joylashgan. Rossiya va Buyuk Britaniya o’rtasida “Bufer davlat” vazifasini Afg’onistin bajargan. Bir necha “Bufer davlat”lar “Bufer zona”larni hosil qilishi mumkin. Birinchi jahon urushi davrida Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg, Shveytsariya, Polsha, Eron, Afg’oniston, Korea kabi davlatlar ana shunday “Bufer zona”larni tashkil qilgan. Keyinchalik “Bufer zona”lar Germaniya va sobiq ittifoq tomonidan bo’lib olingan (Sudet viloyati, Polsha, G’arbiy Ukraina, G’arbiy Belarus va boshqalar). Chunki ular Germaniya va Fransiya o’rtasida joylashgan. Rossiya va Buyuk Britaniya o’rtasida “Bufer davlat” vazifasini Afg’onistin bajargan. Bir necha “Bufer davlat”lar “Bufer zona”larni hosil qilishi mumkin. Birinchi jahon urushi davrida Shvetsiya, Norvegiya, Daniya, Niderlandiya, Belgiya, Lyuksemburg, Shveytsariya, Polsha, Eron, Afg’oniston, Korea kabi davlatlar ana shunday “Bufer zona”larni tashkil qilgan. Keyinchalik “Bufer zona”lar Germaniya va sobiq ittifoq tomonidan bo’lib olingan (Sudet viloyati, Polsha, G’arbiy Ukraina, G’arbiy Belarus va boshqalar).