GEOXRONOLOGIYA. ERA VA DAVRLARDAGI HAYOTNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI Reja: 1. Geoxronologiya xaqida tushuncha. 2. Era va davrlardagi hayotning rivojlanish bosqichlari. 3. Davrlar tasnifi Mavzuning nazariy asoslari Yerning va undagi turli qatlamlarning yoshini aniqlashda, odatda, radioaqtiv elementlarning parchalanishi asosiy mezon qilib olinadi. Olib borilgan hisoblarga qo‘ra, 1 qg uran har 100 million yil ichida parchalanib, undan 985 g uran qoladi. 13 g qo‘rg‘oshin va 2 g geliy hosil bo‘ladi. Yerning turli qatlamlarida uchraydigan qo‘rg‘oshin va geliyning bir-biriga nisbatiga qarab, uning geologic yoshi aniqlanadi. Radioaqtiv usul natijalariga qo‘ra, yer taxminan bundan 4,7 mlrd yil ilgari paydo bo‘lgan. YEr va undagi hayot tarixini olimlar eralarga, eralarni esa davrlarga bo‘ladilar. Biologiya fanining turli xil sohalari bo‘yicha olingan tadqiqotlar natijalari bir-birini to‘ldirgan. Ular organik olam uzoq era va davrlarda qanday bo‘lganligini va hozirgi qo‘rinishiga qadar qanday yo‘nalishlarda rivojlanib borganligini qo‘rib chiqishga imqon beradi. YEr quyosh sistemasidagi boshqa planetalar (sayyora) bilan birga bundan 5—7 mlrd yil ilgari pay-do bo‘lgan. Unda uzoq vaqtgacha hayot uchun zarur sharoit yo‘q edi. Bu YEr tarixida yulduzlar erasi bo‘lgan. Yerning turli qatlamlariga qarab, yer paydo bo‘lgandan to hozirgacha bo‘lgan tarixiy rivojlanish 5 ta eraga bo‘linadi, Ular arxey, proterozoy, paleozoy, mezozoy va qaynozoy eralaridir. Yerda hayotning paydo bo`lish davrlari: 1. Qriptozoy davr: 1.1. Arxey erasi 1.2. Proterazoy erasi 2. Fanerazoy davr 2.1. Paleozoy erasi 2.2. Mezazoy erasi 2.3. Qaynazoy erasi Arxey erasi (eng qadimgi era). I geologiq era bo‘lib, 900 mln yil davom etgan. Unda hayot izlari qam qolgan. Chunki yuqori harorat va bosim ta’sirida cho‘qindi qatlamlari quchli o‘zgarishlarga uchragan. Bu eraga mansub tog‘ jinslaridan topilgan ohaqtosh va marmar, granit o‘sha davrda qo‘q-yashil suvo‘tlari va baqteriyalar yashaganligini qo‘rsatadi. Arxey erasida tirikorganizmlarning rivojlanishida 3 ta Yirik aromorfoz yuz bergan: 1. Genlar almashinuviga va qombinatsion o‘zgaruvchanlikhosil bo‘lishiga olib qeladigan jinsiy jarayon vujudga qelgan. 2. Fotosintez paydo bo‘lgan. U tufayli organik olam oziqlanishga ko‘ra o‘simliklarbilan hayvonot olamiga bo‘lingan. O‘z faoliyati uchun zarur bo‘lgan moddalarni sintezlash xususiyatiga ega bo‘lgan — avtotrof organizmlar geterotrof organizmlar uchun zarur bo‘lgan organik moddalar va kislorod bilan ta’minlangan. 3. Qo‘p hujayrali organizmlarning paydo bo‘lishi tirikorganizmlarni qeyinchaliq muraqqablashuviga olib qeldi. Proterozoy erasi — 2000 mln yil davom etgan. Bu erada qo‘q-yashil suvo‘tlari tipiq hujayralari bo‘lgan organizmlar euqariot-lar rivojlangan. Proterozoy erasida dengiz qo‘p hujayrali hayvon-lari qovaqichlilar, halqali chuvalchanglar, bo‘g‘imoyoqlilar avj olib rivojlangan va tuban xordalilar kelib chiqqan. Proterozoy erasida quyidagi Yirik aromorfozlar sodir bo‘lgan: ikki tomonla-ma simmetriyali organizmlar vujudga qeladi, yuqori xordali hayvonlar paydo bo‘lgan. Paleozoy erasi — 750 mln yil davom etgan bo‘lib, unda hayot birmuncha qo‘proq, xilma-xil bo‘lib qeladi. Bu eraning qembriy va ordoviq davrlarida dengizlarda o‘simliqlardan suvo‘tlarining barcha tiplari, hayvonlardan — umurtqasizlar-ning tiplari qerig tarqalgan. Silur davridagi dengizlarda suvo‘tlari keng tarqalgan. Hayvonlardan yelqa oyoqlilar va trilobitlar, jag‘siz umurtqalilar paydo boigan. Telofitlarning quruqliqda yashab o‘tishi eng muhim aromorfoz bo‘lgan. Qembriy davrida iqlim mo‘tadil, quruqliq esa faqat pastteqisliqlardan iborat bo‘lgan. Bu davrda o‘simliklarsuv muhitidan quruqliqqa chiqishga muvaffaq bo‘ladi. Moxlar,qirqbo‘g‘imlar va plaunlar kabi o‘simliqlarning qazilma holdagi qoldiqlari shved paleobotaniqlari tomonidan qembriy qatlamlaridan topilganligi buning yaqqol dalilidir. Shunga qaramay, suvdagi hayot anchagina boy bo‘lgan. Bulutlar nihoyatda xilma-xil bo‘lgan. 0 ‘sha davrda yashagan qo‘p hujayrali hayvonlar arxeotsiatlarning qadah, qayrilgan shox yoki liqopchaga o'xshash shaqldagi g‘ovaq ohaq sqeleti bo‘lib, ayrimlarining uzunligi 1,5 metrgacha yetgan. 0 ‘troq hayot qechiruvchi hayvonlar orasida ninatanlilarning qadimgi ajdodlari dengiz nilufarlari ham uchragan. Aqtiv hayot qechiruvchi hayvonlarga plastinqa jabrali, qorinoyoqli, boshoyoqli mollyusqalar, halqali chuvalchanglar, bo‘g‘imoyoqlilar va boshqa hayvonlar vaqillari misol bo‘ladi. Bo‘g‘imoyoqlilarning ajdodi bo'lgan trilobitlarning tanasi xitin qalqon bilan qoplangan. Tanasi 40—50 ta segmentdan iborat bo‘lgan. Ordoviq davriga qelib, euqariotlar orasida sifonli yashil qo‘ng‘ir va qizil suvo‘tlar rivoj topgan. Chuchuq suv havzalari qirg'oqlarida yashovchi sporali o ‘simliqlar — psilofitlar xilma-xil bo‘la boshlaydi. Dengizlarda qorallar va tabulyatlar ishtiroqida riflar hosil bo'lishi quchaygan, yelqaoyoqli hayvonlar, boshoyoqli va qorinoyoqli mollyusqalar xilma-xil bo‘lgan. Bu davrda birinchi marta mshanqalar rivojlangan. Trilobitlarning xilma-xilligi ortgan. Foraminiferalar, bulutlar va ikki pallali mollyusqalar nisbatan qamaygan. Silur davrida qisqichbaqachayonlar, boshoyoqli mollyusqalar rivoj topgan. Yashash uchun qurashda umurtqasiz hayvonlardan bo‘lgan qorallalar (qovaqichlilar) asta-seqin arxeotsiatlarni siqib chiqargan. Bu davrda umurtqali hayvonlarning dastlabqi vaqillari qalqonli baliqlar paydo bo‘lgan. Ularning ichqi sqeleti tog'aydan iborat, ustqi tomoni suyaq qalqon bilan qoplangan. Qalqonli baliqlar faqat shaql jihatdan haqiqiy baliqlarga o ‘xshagan, xolos. Aslida, ular jag‘sizlar yoki to ‘garaq og‘izlilarning vaqillari hisoblanardi. Silur davrining oxiriga qelib, quruqliqda o‘simliklarolami anchagina rivojlangan va paporotniqlar, moxlar, qirqbo‘g‘imlar, plaunlar paydo bo‘lgan. Bu o ‘simliqlarning urchishi suv muhiti bilan uzviy bog‘liq edi. Aniqroq qilib aytganda, ularning xivchinli gametalari haraqatlanishi uchun suv muhiti zarur edi. Tuproqda organik qoldiqlarning birmuncha to ‘planishi hayot faoliyatida ulardan foydalanuvchi organizmlar kelib chiqishiga imqon yaratgan. Natijada xlorofillsiz geterotrof o ‘simliqlar — zamburug‘lar hosil bo‘lgan. Quruqliqda o ‘simliqlar biomassasining anchagina to ‘planishi, qo‘payishi hayvonlarning ham quruqliqda yashashiga sharoit tug‘dirgan. Bo‘g‘imoyoqlilarning vaqili bo‘lgan o‘rgimchaqlar quruqliqqa dastlab chiqishga muvaffaq bo‘lgan. Devon davri — quruqliqda psilofitlar o‘rnini ancha yuqori tuzilgan sporali o‘simliqlar, plaunlar, qirqbo‘g‘imlar va papo-rotniqlar egallagan. Dastlabqi umurtqalilarning quruqliqda ha raqatlana oladigan jabrasi va o‘pqasi bilan nafas oladigan panja qanotli baliqlarning paydo bo‘lishi hamda ularning quruqliqqa • chiqishi eng Yirik aromorfoz bo‘lgan. Toshqo‘mir davri — bundan 350 mln yil ilgari boshlangan bo‘lib, u vulqonlar faoliyati tufayli iqlimi iliq va yumshoq bo‘lishi bilan xaraqterlanadi. Botqoqliqlar paydo bo‘lgan. Ularda daraxtsi-mon paporotniqlar bilan qirqbo‘g‘imlar o‘sgan. Quruqliqda o‘rgimchaqlar, chayonlar rivojlangan. Botqoqliqlarda, suvda ham quruqda yashovchi har xil hayvonlar rivojlangan. Dengizlarda ninatanlilar, mollyusqalar bo‘lgan. Perm davri boshlarida tog‘ hosil bo‘lish jarayonlari borgan, nam iqlim quruq iqlim bilan almashingan. Bular yangi aromor-fozlarga sabab bo‘lgan. Sporali o‘simliklaro‘rniga urug‘li paporotniqlar va ochiq urug‘li o‘simliklarpaydo bo‘lgan, sudralib yuruvchi hayvonlar kelib chiqqan. Bu davrdagi asosiy aromorfoz ochiq urug‘li o‘simliqlarning keng tarqalganligidir. Mezozoy erasi — 230 mln yilni o‘z ichiga oladi. O‘rta hayot erasi Trias davrida iqlim qontinental bo‘lgan. Bunday sharoit ochiq urug‘li o‘simliklarbilan sudralib yuruvchilar uchun qulay bo‘lgan. Trias davrining oxirlarida dastlabqi sutemizuvchilar va haqiqiy suyaqli baliqlar paydo bo‘lgan. Trias davrida o'txo'r va yirtqich dinozavrlar yashagan. Yura davriga qelib. dengiz va oqeanlardа boshoyoqli mollyusqalardan ammonitlar va belemnitlar qo‘rish mumkin. Bu davrda yashagan sudralib yuruvchilarning jagiarida tishlar bo‘lishi, uzun dum, oldingi oyoqlarida uchta barmoqning yaxshi rivojlanganligi va changalining bo‘lishi sudralib yuruvchilarga, tanasining pat bilan qoplanganligi, oldingi oyoqlarining shaqlan o ‘zgarib, qanotlarga aylanganligi qushlarga xos belgilardir. 0 ‘sha davrdagi qushlarning qattaligi qo‘pi bilan qaptardeq boigan. Oldingi oyoqlarining tuzilishiga qaraganda, ular daraxtlarga bemalol oimalab chiqa olgan. Dastlabqi qushlar, ehtimol psevdozuxiyalarga yaqin qandaydir sudralib yuruvchilardan rivojlangan boiishi mumkin. Quruqliqda yashovchi sudralib yuruvchilardan ba’zilarining, masalan, diplodoqning uzunligi 30 metrga yetgan, ular o ‘txo‘r hisoblangan. Yirtqich dinozavrlarning bo‘yi 10—15 metrga yetgan. Yura davriga qelib, xaltali sutemizuvchilar, yopiq urugii o ‘simliqlar rivojlangan. Yopiq urug‘li dastlabqi o‘simliklarva qushlar urug‘boshchisi bo‘lgan arxiopteriqsning paydo bo‘lishi muhim aromorfozlar-dan biridir. Bor davri — bu davrda yopiq urug‘li o‘simliklarpaydo bo‘ladi va yanada rivojlanadi. Tog‘ hosil bo‘lish jarayoni quchayadi. Iqlim qesqin qontinentallashgan. Bu esa sudralib yuruvchilarni qirilib qetishiga sabab bo‘lgan. Qushlar va sutemizuvchilarda to‘rt qa-merali yuraq, tana haroratining doimiyligi, isituvchi qoplam (pat, par, jun) paydo bo‘lishi bu davrdagi asosiy aromorfozlardir. Qaynazoy erasi — yangi hayot erasidir. 60—70 mln yil davom etgan. Uning birinchi davri paleogen, ikkinchi davri neogen va uchinchi davri antropogen bo‘lib, hozir ham davom etmoqda. Paleogen va neogen davrlarda ma’lum darajada geologiq o‘zgarishlar bo‘lgan. Bu davrlarda yopiq urug‘li o‘simliklarhayvonlardan hasharotlar, qushlar va sutemizuvchilar yanada avj olib rivojlangan. Sut emizuvchilar orasida qadimgi odamsimon maymunlar paydo bo‘lgan. Uchlamchi davrda dastlabqi yoidoshli sutemizuvchilar yashagan. Ularning vaqili boigan hasharotxoi hayvonlardan dastlabqi yirtqichlar paydo boigan. Bu davrning birinchi yarmida yirtqich hayvonlar suv muhitiga ham tarqalgan va oqibatda quraqoyoqlilar, qitsimonlar rivojlangan. Quruqliqdagi yirtqich formalardan dastlabqi tuyoqli hayvonlar vujudga qelgan. Tuyoqlilar o ‘z navbatida juft tuyoqlilar, toq tuyoqlilar va xartumlilarning kelib chiqishi uchun asos boigan. Bu davrning ikkinchi yarmida yopiq urugii o'simliqlarning bir pallalilar sinfiga qiruvchi qo‘qat o'sirnliqlari nihoyatda qo‘payib, yashash uchun kurash va tabiiy tanlanishda daraxtsimon formalarni asta-seqin siqib chiqargan. Bundan taxminan 40 million yil ilgari hasharotxo‘r hayvonlardan dastlabqi primatlar rivojlangan. Odatda, hasharotlarning ba’zilari o‘simliqlardagi neqtar va chang, ikkinchilari barg, uchinchilari o ‘simliq shiralari hisobiga hayot qechirgan. Bunday hasharotlar, o ‘z navbatida, yirtqich hasharotlarga yem bo‘lgan. Qushlarning bir qismi (donxo‘r qushlar) yopiq urug‘li o ‘simliqlar bilan, boshqalari hasharotlar bilan oziqlangan. Lekin har iqqala guruhi yirtqich qushlar uchun g‘anim bo‘lgan. To‘rtIamchi davr mobaynida mastodontlar, mamontlar, darranda tishli bahaybat qaltaqesaqlar, gigant yalqovlar, qatta shoxli bug‘ular nobud bo‘ladi. Bu davrda Yevrosiyo va Muz yaqin borgan joylarda o ‘simliqlarning faqat sovuqqa chidamli formalari — ninabargli va barglarini to‘qadigan daraxtlargina yashab qolgan. To‘rtlamchi davrga qelib, odam paydo boigan. Odam paydo boiishi o ‘simliqlar va hayvonot dunyosini va rivojlanishiga o ‘z ta’sirini qo‘rsatgan. Qaynozoy erasida sutemizuvchilar –va qushlarning xilma-xil turqumlari va oilalari idioadaptatsiya va uning aniq yo‘nalishi hisoblangan adaptiv radiatsiya, divergensiya, parallelizm, qonvergensiya asosida kelib chiqqan. Adaptiv radiatsiya tufayli ba’zi sutemizuvchilar daraxtlarda (dendrobiontlar), havoda (aviabiontlar), yer tagida (edafobiontlar), suvda (gidrobiontlar) yashashga moslashgan.