1 Gidrogeologik tadqiqot usullari Yer osti suvlari yer massasining katta qismini egallab, turli tuman xossa va hususiyatlariga ega bo‘lgan, har xil chuqurliklarda yotuvchi tog‘ jinslari qatlamlaridan o‘rin olgan, insoniyat uchun nihoyatda zarur bo‘lgan eng qimmatbaho qazilma boylik hisoblanadi. Ularning hosil bo‘lishi, yer qatlamlariga joylashganligi va haraktining o‘ziga xos qonun va qonuniyatlari bor. Yer usti suvlari kabi, yer osti suvlari ham suyuq, qattiq (muz) va bug‘ holda uchraydilar. Ammo, ba’zida yer osti suvlari katta bosim ostida yer yuzasiga otilib chiqadi, ba’zida ularni maxsus moslamalar-nasoslar yordamida yer ustiga chiqarib olinadi. Jumladan, Kola yarimorollarida qazilgan 12262 m, Ozorbayjonning Sablinsk tumanidagi 8324 m va Germaniyaning Oberpfals hududidagi 9000 m chuqurliklargacha qazilgan burg‘u quduqlarining tubida ham suv uchragan. Ular erkin holda, yoki minerallar tarkibida bog‘loiq holda bo‘lishlari ham mumkin. Yer osti suvlari tog‘ jinslaridagi tuzlarni eritib o‘zida mujassamlangani bois ularni «eritma», deb qaralsa ham hato bo‘lmaydi. Umumlashtirib aytganda tog‘ jinslarining darzlik va bo‘shliqlarida suyuq holda o‘zining og‘irlik kuchi ta’siri ostida harakat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan suvlar yer osti suvlari deb ataladi. Yer ostidagi boshqa holatdagi suvlar-muz, bug‘ va eritmalar yuqorida keltirilgan ifoda bilan harakterlanmaydilar. Ularning xolati va harakati o‘zgacha qonunlar bilan ifodalanadi. Yer osti suvlari uzluksiz harakat holida bo‘lib, tabiatda suvning katta va kichik aylanma aktiv oqim harakati mavjud. Bu harakat davomida yer osti suvlari xajmini, miqdoriy holatini, fizik (muz, bug‘ suyuqlik) va kimyoviy hususiyatini o‘zgartirishi mumkin. 2 Yer qobig‘ining suvli qismi Gidrosferani tashkil qiladi. Gidrosfera yer usti va yer osti qismlaridan iborat. Yer usti gidrosferasi okeanlar, dengiz, daryolar, ko‘llar, muzliklar va atmosfera namligidan tashkil topadi. Yer osti gidrosferasi juda murakkab tizim bo‘lib, tog‘ jinslari bilan uzviy bog‘langan holatda bo‘ladi. Yer qobig‘i qatlamlardagi mavjud suvlarni maxsus fan gidrogeologiya fani o‘rganadi. XIX asrning 80 yillaridan boshlab gidrogeologiya yer osti suvlari xaqidagi ta’limot, deb tushuna boshlagan. Ko‘pgina olimlar gidrogeologiya yer osti gidrosferasi xaqidagi fan deb ham bilgan. Yer osti gidrosferasi-gidrogeologiya fanining o‘rganadigan ob’ekti (P.F.Savarenskiy) degan fikr ham mavjud. Bu fikrni M.A.Ovchininnkov, Ye.V.Pinneker, V.A.Vsevolojskiylar ham qo‘llaydilar. Ko‘pgina olimlar gidrogeologiya fanini keng ma’noda yer osti gidrosferasi xaqidagi ta’limot deb qaraydilar. «Gidrogeologiya asoslari», «Umumiy gidrogeologiya» (Ye.V.Pinneker, 1980) darsligida: gidrogeologiya yer osti gidrosferasining tarixi, resurslari, tarkibi va tarkibiy qismlarini, ularning joylashganligi, tarqalganligi qonuniyatlarini, unda kechayotgan jarayonlarni, gidrosfera va uning elementlarini boshqa yer qatlamlari bilan bog‘langanligi qonuniyatlari, xalq xo‘jaligi uchun ularning mohiyati va inson faoliyatining ularga ta’sirini o‘rganuvchi fan deb qaraladi. qaysi ifodani qabul qilmaylik, gidrogeologiya fanining asosiy mazmuni yer osti suvlarini o‘rganishdan iboratdir. Yer osti suvlarining hosil bo‘lishi, yer qatlamlarida, tog‘ jinslarida joylanishi, kimyoviy tarkibini takomillashishi, harakati, atrof muhitga ta’siri, inson ixtiyoji uchun foydaliligi, ulardan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash va joriy qilish kabi masalalar gidrogeologik eng asosiy muammolar hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat: 1.Tog‘ jinslari va yer osti suvlari bir-biri bilan uzviy bog‘langan holda ikki elementli bir butun tizim hosil qiladilar va geologiya fanining tadqiqot va o‘rganish ob’ektining bir qismi hisoblanadi. Yer osti suvlarini tog‘ jinslaridan ajratib olib o‘rganib bo‘lmaydi va bunday intilish metodologik tomondan to‘g‘ri bo‘lmas edi. Shuning uchun yer qobig‘ini, undagi tog‘ jinslari qatlamlarini, tarkibini, 3 ularning hosil bo‘lish tarixini bilmay turib, yer osti suvlarini o‘rganish ham muammodir. Bundan tushunarliki gidrogeologiya fani geologiya fanining1 bir tarmog‘i sifatida litologiya, geoximiya, mineralogiya va boshqa geologiya tizimiga xos fanlar bilan uzluksiz bog‘liqdir (1.1-rasm). 2.Yer osti va yer usti gidrosferasi bir-biri bilan bog‘liq bo‘lganligi, natijasida, bu ikki sfera orasida intensiv energiya va modda almashuvi jarayoni sodir bo‘ladi, o‘z navbatida yer usti gidrosferasi atmosfera bilan bog‘liqligi gidrogeologiya fanining gidrometeralogiya, quruqlik gidrogeologiyasi kabi fanlari bilan bog‘liqligini taqozo etadi. 3. Yer osti suvlari (suyuqlik va bug‘ xolda) doimiy intensiv harakatda bo‘ladi. Inson yer osti suvlaridan foydalanar ekan, ularning harakatidagi miqdoriy (xajmiy va sifat) ko‘rsatgichlarini o‘rganishi va aniqlashi shart. Lekin, bu ko‘rsatgichlarni (xajmi, tezligi, chuchuk yoki sho‘rlanganligi, hidi, tiniqligi) ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan o‘lchab bo‘lmaydi. Shuning uchun bu jarayonda matematik, geofizik va kimyoviy metodlaridan foydalaniladi. Gidrogeologiya fani gidravlika, tutash muhitlar mexanikasi, termodinamika, hisoblash matematikasi fanlari bilan ham bog‘liqdir. 4.Yer osti suvlari toza H2O molekula zarrachalardan tashkil topgan bo‘lmaydi. Suvning tarkibida tog‘ jinslaridagi bor mineral birikmalari, tuzlar, organik moddalar va gazlar bo‘lishi mumkin. Ular ba’zan erigan, kalloid hollarda uchraydi. Demak, yer osti suvlari-murakkab tabiiy eritma, uning 1 litrida 0 dan birnecha 100 grammgacha har xil mineral tuzlar brikmalari uchraydi. Bu tuzlar suvni shifobahsh yoki zaharli, inson sog‘ligiga salbiy ta’sir qiladigan xolga olib kelishi ham mumkin. Suvni kimyoviy tarkibini, sifatini o‘rganish, uni taxlil qilish gidrogeologiya fanini kimyo, bioximiya, mikrobiologiya kabi fanlar bilan aniqlaydi va taqozo qiladi. 5.Yer osti suvlaridan xalq xo‘jaligining juda ko‘p tarmoqlarida foydanadi: a. yer osti suvlari inson xayoti uchun eng zarur va qimmatbaho qazilma boylik bo‘lib, boshqa qazilma konlaridan (neft, gaz va b.q.) farqli o‘laroq uning zaxiralari qaytadan tiklanish hususiyatiga ega. Masalan, quduqdagi suvni tejab ichilsa 4 tugamaydi, suv olingach u yana oqib kelaveradi. Chuchuk yer osti suvlari ichimlik suv ta’minotida, sanoati suv bilan ta’minlashda, mineral—shifobaxsh suvlar sog‘liqni saqlashda, termal suvlar teplitsa va turar joylarni isitishda ishlatiladi; b.sug‘oriladigan yerlarni meliorativ holatini yaxshilash; sho‘rxok yerlarni yuvib hosildorlikni oshirish tadbirlarini yer osti suvlarining xolatini o‘rganmay turib amalga oshirib bo‘lmaydi; v.ba’zi qazilma boyliklar (neft va gaz) uchun qidiruv ishlari olib borilayotganda yer osti suvlari albatta o‘rganiladi; g.gidrotexnik (suv omborlari, kanallar) energetik (GES), sanoat qurilishlari loyihalab, ularni amalga oshirilayotganda albatta gidrogeologik nuqtai nazardan asoslab berish talab qilinadi; d.tabiatni, atrof va muhitni va suv boyligini muhofaza qilish tadbirlari gidrogeologik tadqiqotlar bilan asoslab bermay turib amalga oshirilmaydi; e.hozirgi kunda yer usti suv manbalari keskin ravishda sug‘orma dehqonchilik va sanoat korxonalari ta’sirida ifloslanganligi sababli yer osti suvlarining xalq xo‘jaligi, ayniqsa ichimlik suv ta’minoti tizimi uchun mohiyati oshib ketdi. Undan tashqari yer osti suvlari yer usti suvlariga nisbatan kam ifloslanadi, ular tabiiy ravishda muxofazalanganlik xususiyatiga ega, tog‘ jinslarining darzlik va bushliklarnidan sizilib o‘tib,o‘z-o‘zidan tozalanish va poklanish xususiyatiga egadirlar.Ayniqsa ular yer usti suvlari kam tarqalgan xududlarda xalq xo‘jaligi tarmoqlarining suvga bo‘lgan ehtiyojini qondiruvchi yagona manba hisoblanadi. Demak, gidrogiologik tadqiqotlari olib borish komunal xujaligi, ichimlik suv ta’minoti tizimi bilan uzluksiz bog‘liqdir. Ba’zan yer osti suvlari atro-muxitga salbiy ta’sir qilish mumkin. Arid zonasida sug‘arma dehqochsilik rivojlangan xududlarda, sug‘oriladigan maydonlarda yer osti suvlarining ko‘tarilib ketishi sho‘rlanish, zaxlanish, botqoqlanish kabi ko‘ngilsiz xolatlarga olib kelishi mumkin. Natijada yerlarning hosildorligi pasayadi, yer osti suvlarining sathini pasaytirish inshoatlarini (drenaj) qurish katta moddiy zarar keltiradi. Yer osti suvlarini shaxta konlariga oqib kelishi ularni eksplutatsiya qilishni murakkalashtiradi va zarar keltiradi. 5 Daryo, ko‘l, suv omborlarining qirg‘oqlarini namgarchilikdan yemrilishi, ko‘chkilarni vujudga kelishi va rivojlanishi ham yer osti suvlari ta’siri ostida hosil bo‘ladi. Ko‘chkilar ba’zan katta-katta binolar, temir yo‘l, zavod-fabrika qurilmalari va hattoki butun qishloqlarni vayronaga aylantiradi, bu esa moddiy zararli oshirishi va inson xayoti talofatlariga olib kelishi mumkin. Sug‘oriladigan maydonlarda grunt suvlarining ko‘tarilib ketishi yerlarning ikkilamchi sho‘rxoklanishiga olib keladi, natijada yerning hosildorligi kamayadi. Sho‘rxonlikni bartaraf qilish uchun qurilgan inshoatlar (zovur, kollektor va tik drenaj burg‘i qudug‘i) o‘ta qimmatga tushadigan tadbirlar bo‘lib, xalq xo‘jaligi iqtisodiyotiga katta zarar yetkazadi. So‘ngi yillarda sanoatning keskin rivojlanishi ta’sirida aniqrog‘i sanoat oqova suvlarining ta’sirida, sug‘orma dexqonchilikning ekstensiv rivojlanishi ta’sirida (kollektor-drenaj suvlari ta’sirida) atrof-muhit, jumladan suv ifloslana boshladi. Shuning uchun bizning mintaqamizda qo‘shni davlatlardagi kabi «Suv qonuniyatchiligi» qabul qilindi. Unda suv boyligini, uni ifloslanishdan muhofaza qilish umumdavlat mohiyatiga ega bo‘lgan fazifadir, deb ta’kidlangan. O‘zbekiston Respublikasininn «Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida» gi qonun (1993 yil 6 may) ning 111 moddasi aynan suv resurslaridan mukammal foydalanish va ularni muhofaza qilish masalasiga bag‘ishlangan. Tabiiy sharoitda atrof-muhitning antropogen o‘zgarishlarni (ifloslanishni) aniqlash uchun kuzatuv tizimlari (monitoring) ishlab chiqilgan. Bu tizim davlat miqyosida faoliyat yuritadi va «Tabiatdagi antropogen o‘zgarishlar monitoringi» deb ataladi. Unda atrof-muhit holatini kuzatish, tabiiy va texnogen jarayonlarini vujudga kelish, o‘zgarish sabablarini aniqlash va kelajakdagi holatini baholash kabi bo‘limlari bor. Yer osti suvlarining holatini kuzatib borish uchun «Yer osti suvlari monitoringi» barpo etilgan. Suv boyligining miqdori, sifati va undan foydalanilayotgani hisobga olish uchun «Davlat suv kadastri» ham barpo qilingan. Davlat suv kadastri va yer osti 6 suvlari monitoringining hamkorlikda olib borilayotgan faoliyatining ma’lumotlari yer osti gidrosferasida sodir bo‘layotgan jarayonlarni boshqarishiga asos bo‘ladi. Bular esa gidrogeologiya fanini ekalogiya1, geoekologiya2 fanlari bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Yer osti suvlarini uzoq davrlar mobaynida o‘rganish (gidrogeologik tadqiqotlar) amaliy masalalarni yechishga ya’ni amaliy gidrogeologiyani shakllanishiga olib keladi. Bu jarayon ayniqsa XX asrning ikkinchi yarmida o‘z rivojini topgan. Jumladan, Markaziy Osiyo mintaqasida ichimlik suv ta’minoti uchun quduqlar, kyariz, sardoba kabi inshoatlar qurilgan, zaurlar qazilib yer osti suvlarini yer sathiga nisbatan pastga qochirilgan yangi yerlar o‘zlashtirilgan. O‘tgan asrning oxiriga kelib, sanoat va qishloq xo‘jaligini keng miqyosida keskin rivojlanishi (masalan, Markaziy Osiyoda Mirzacho‘l, Farg‘ona vodiysi, qarshi cho‘llarni o‘zlashtirilishi) gidrotexnik inshoatlarini qurilishi, ularni atrof- muhitga ta’siri muammolarini o‘rganish, bashorat qilish, inson faoliyatini yer osti gidrosferasiga (ayniqsa yuqori qismiga) bo‘lgan ta’sirini o‘rganish yer osti suvlarini muhofaza qilish masalalarini paydo bo‘lishi gidrogeologiyaning nazariy rivojlanishiga olib keldi. Ayniqsa gidrogeologik jarayonning rivojlanishinni inson xukmiga bo‘ysindirish (upravleniye gidrogeologicheskim protsessom), kibernetika va hisoblash matematikasi fanlarining amaliy va nazariy yutuqlarini gidrogeologik ilmiy-tekshirish ishlarida keng qo‘llanilishi nazariy gidrogeologiyani shakllanishida katta.