Gidrokimyo kursining boshlang‘ich nazariy asoslari. Gidrokimyo fanining maqsadi, vazifalari, rivojlanish tarixi

Yuklangan vaqt

2024-12-31

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

5

Faytl hajmi

25,8 KB


Gidrokimyo kursining boshlang‘ich nazariy asoslari Gidrokimyo fanining maqsadi, vazifalari, rivojlanish tarixi Ushbu mavzuda “Gidrokimyo asoslari” kursining tadqiqot ob’ekti va predmeti, maqsadi, vazifalari, xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, fanning shakllanish va rivojlanish tarixi hamda uning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlari bayon etiladi. SHuningdek mavzuda, mustaqil respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarini barqaror rivojlantirishda gidrokimyoning ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Reja: 1. Gidrokimyo fani, tadqiqot ob’ekti va predmeti; 2. Fanning maqsadi, vazifalari, bo‘linishi, boshqa tabiiy fanlar bilan aloqalari; 3. Qisqacha rivojlanish tarixi, rivojlanish bosqichlari; 4. Fanning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlari; 5. Gidrokimyoning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. YUqorida qayd etilganidek, gidrokimyo - tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini hamda uning makon va zamonda kimyoviy, fizik va biologik jarayonlarga bog‘liq holda o‘zgarishini o‘rganadigan fandir. Hozirgi kunda gidrokimyoning tadqiqot ob’ekti gidrosferadir. Ma’lumki, gidrosfera Er sayyorasining suv qobig‘i bo‘lib, uning tashkil etuvchilariga okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar, atmosfera yog‘inlari, qor qoplami, muzliklar, suv omborlari, er osti suvlari kabi turli xil agregat (qattiq, suyuq, gaz) holatdagi tabiiy va sun’iy suv havzalari kiradi. Gidrosfera va uning tashkil etuvchilari, jumladan, dunyo okeani va dengizlar, ko‘llar, daryolar, atmosfera yog‘inlari, qor qoplami, muzliklar, suv omborlari, er osti Gidrokimyo kursining boshlang‘ich nazariy asoslari Gidrokimyo fanining maqsadi, vazifalari, rivojlanish tarixi Ushbu mavzuda “Gidrokimyo asoslari” kursining tadqiqot ob’ekti va predmeti, maqsadi, vazifalari, xalq xo‘jaligidagi ahamiyati, fanning shakllanish va rivojlanish tarixi hamda uning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlari bayon etiladi. SHuningdek mavzuda, mustaqil respublikamiz xalq xo‘jaligi tarmoqlarini barqaror rivojlantirishda gidrokimyoning ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Reja: 1. Gidrokimyo fani, tadqiqot ob’ekti va predmeti; 2. Fanning maqsadi, vazifalari, bo‘linishi, boshqa tabiiy fanlar bilan aloqalari; 3. Qisqacha rivojlanish tarixi, rivojlanish bosqichlari; 4. Fanning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlari; 5. Gidrokimyoning xalq xo‘jaligidagi ahamiyati. YUqorida qayd etilganidek, gidrokimyo - tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibini hamda uning makon va zamonda kimyoviy, fizik va biologik jarayonlarga bog‘liq holda o‘zgarishini o‘rganadigan fandir. Hozirgi kunda gidrokimyoning tadqiqot ob’ekti gidrosferadir. Ma’lumki, gidrosfera Er sayyorasining suv qobig‘i bo‘lib, uning tashkil etuvchilariga okeanlar, dengizlar, ko‘llar, daryolar, atmosfera yog‘inlari, qor qoplami, muzliklar, suv omborlari, er osti suvlari kabi turli xil agregat (qattiq, suyuq, gaz) holatdagi tabiiy va sun’iy suv havzalari kiradi. Gidrosfera va uning tashkil etuvchilari, jumladan, dunyo okeani va dengizlar, ko‘llar, daryolar, atmosfera yog‘inlari, qor qoplami, muzliklar, suv omborlari, er osti suvlari va boshqa suv havzalarida kechadigan gidrokimyoviy jarayonlar qonuniyatlarini o‘rganish gidrokimyoning tadqiqot predmeti hisoblanadi. Gidrokimyo fanini o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarga sayyoramizning suv qobig‘i-gidrosfera va uning tashkil etuvchilarida kechadigan gidrokimyoviy jarayonlarni, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini hamda har bir tashkil etuvchining atrof tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’sirlari natijasida ro‘y beradigan gidrologik va gidrokimyoviy hodisalarning mohiyatini, shuningdek, tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanish qonuniyatlarini o‘rgatishdan iborat. Fanning namunaviy dasturida bayon etilganidek, gidrokimyoning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) o‘quvchilarga gidrokimyo asoslaridan, ya’ni suvning eritma sifatidagi tarkibi, tuzilishi va xossalari, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi, ularning tasniflari haqida nazariy bilimlar berish; 2) o‘quvchilarda umumiy va regional gidrokimyo, jumladan, atmosfera yog‘inlari, daryolar, ko‘llar va suv omborlari gidrokimyosi, er osti suvlari kimyoviy tarkibining o‘ziga xos xususiyatlari, gidrokimyoviy zonallik haqida tasavvur hosil qilish; 3) o‘quvchilarga amaliy gidrokimyo sohasida tabiiy suvlarni kimyoviy tahlil qilish usullari, suvning sifatini turli maqsadlar uchun baholash, suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqotlar olib borish, gidrokimyoviy kuzatish ma’lumotlarini umumlashtirish, suv ob’ektlarini muhofaza qilish haqida nazariy bilimlar berish hamda ularda ushbu bilimlardan amalda foydalana olish bo‘yicha ko‘nikmalar, malaka va tajriba hosil qilishdir. “Gidrokimyo asoslari” fanini o‘rganishda o‘quvchilar ta’limning dastlabki bosqichlarida o‘qitiladigan kimyo, fizika, matematika fanlari bilan bir qatorda ekologiya va atrof muhit muhofazasi, gidrometriya, gidrologiya asoslari, gidrologik hisoblashlar, gidrologik prognozlar kabi fanlaridan egallagan bilimlariga tayanadilar. “Gidrokimyo” fan sifatida o‘tgan XX asrning o‘rtalarida e’tirof etildi. Lekin, uning ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Masalan, qadimgi grek olimi, yangi eradan oldingi 624-543 yillarda yashab o‘tgan Fales Miletskiyning fikricha, hamma narsalar suvdan kelib chiqqan va yana suvga qaytadi. Suvning uch agregat holatda, suvlari va boshqa suv havzalarida kechadigan gidrokimyoviy jarayonlar qonuniyatlarini o‘rganish gidrokimyoning tadqiqot predmeti hisoblanadi. Gidrokimyo fanini o‘qitishdan maqsad o‘quvchilarga sayyoramizning suv qobig‘i-gidrosfera va uning tashkil etuvchilarida kechadigan gidrokimyoviy jarayonlarni, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini hamda har bir tashkil etuvchining atrof tabiiy muhit bilan o‘zaro ta’sirlari natijasida ro‘y beradigan gidrologik va gidrokimyoviy hodisalarning mohiyatini, shuningdek, tabiiy suvlar kimyoviy tarkibining shakllanish qonuniyatlarini o‘rgatishdan iborat. Fanning namunaviy dasturida bayon etilganidek, gidrokimyoning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) o‘quvchilarga gidrokimyo asoslaridan, ya’ni suvning eritma sifatidagi tarkibi, tuzilishi va xossalari, tabiiy suvlarning kimyoviy tarkibi, ularning tasniflari haqida nazariy bilimlar berish; 2) o‘quvchilarda umumiy va regional gidrokimyo, jumladan, atmosfera yog‘inlari, daryolar, ko‘llar va suv omborlari gidrokimyosi, er osti suvlari kimyoviy tarkibining o‘ziga xos xususiyatlari, gidrokimyoviy zonallik haqida tasavvur hosil qilish; 3) o‘quvchilarga amaliy gidrokimyo sohasida tabiiy suvlarni kimyoviy tahlil qilish usullari, suvning sifatini turli maqsadlar uchun baholash, suv ob’ektlarida gidrokimyoviy tadqiqotlar olib borish, gidrokimyoviy kuzatish ma’lumotlarini umumlashtirish, suv ob’ektlarini muhofaza qilish haqida nazariy bilimlar berish hamda ularda ushbu bilimlardan amalda foydalana olish bo‘yicha ko‘nikmalar, malaka va tajriba hosil qilishdir. “Gidrokimyo asoslari” fanini o‘rganishda o‘quvchilar ta’limning dastlabki bosqichlarida o‘qitiladigan kimyo, fizika, matematika fanlari bilan bir qatorda ekologiya va atrof muhit muhofazasi, gidrometriya, gidrologiya asoslari, gidrologik hisoblashlar, gidrologik prognozlar kabi fanlaridan egallagan bilimlariga tayanadilar. “Gidrokimyo” fan sifatida o‘tgan XX asrning o‘rtalarida e’tirof etildi. Lekin, uning ildizlari juda qadimga borib taqaladi. Masalan, qadimgi grek olimi, yangi eradan oldingi 624-543 yillarda yashab o‘tgan Fales Miletskiyning fikricha, hamma narsalar suvdan kelib chiqqan va yana suvga qaytadi. Suvning uch agregat holatda, ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon ko‘rinishlarda bo‘lishi ham dastlab shu olim tomonidan qayd etilgan. YAna bir grek olimi Platon (yangi eradan oldingi 427-347 yillar) esa suvning to‘rt asosiy unsur - olov, havo, suv, erdan biri sifatida o‘rgangan. Uning tabiatda suvning ahamiyatiga oid g‘oyalari keyinchalik shogirdi Aristotel (yangi eradan oldingi 384-322 yillar) tomonidan rivojlantirilgan. Aristotelning ta’kidlashicha, suv minerallar tarkibiga kiradi, ammo minerallarning asosiy elementi olov hisoblanadi. Qadimgi rimliklar va greklarning, aniqrog‘i Aristotelning naturfalsafasi sharq olimlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Masalan, Abu Ali ibn Sino “Tabobat ilmi” kitobida “Suv o‘z tabiiy xususiyati va er kuchiga bog‘liq holda erga singishi yoki, aksincha, erning tabiiy xususiyatlari va suv kuchlari ta’sirida erdan sizib chiqishi mumkin”. Ma’lumki, necha ming yillar davomida na Evropada, na Osiyoda gidrosferada sodir bo‘layotgan tabiiy jarayonlarni aniq tushuntirib beruvchi ilmiy ishlar bo‘lmagan. Faqat A.Lavuaze (1743-1794 yillar) shisha idishda suvni qaynatish jarayoni ustida tajriba o‘tkazib, suv aksariyat qattiq jinslarni hosil qiluvchi modda ekanligini isbotlab berdi. U suvning kimyoviy tarkibini aniqlash masalasiga ham katta hissa qo‘shdi. Tabiiy suvlarni chuqur o‘rganish masalasi rus olimi M.V.Lomonosov tadqiqotlari bilan chambarchas bog‘likdir. SHuning uchun ham uni birinchi rus geoximigi va gidroximigi deb hisoblaydilar. O‘tgan XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida, dunyo miqyosida, sanoat ishlab chiqarishi va texnikaning rivojlanishi natijasida turli xil texnologik jarayonlarda foydalaniladigan suvlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish va baholashga juda katta ehtiyoj sezila boshladi. SHu davrlardan boshlab gidrokimyoga alohida e’tibor qaratildi. Masalan, 1882 yilda Rossiya geologiya qo‘mitasi tasdiqlanib, u artezian havzalardagi er osti suvlarini o‘rganish bo‘yicha gidrogeologik tadqiqotlarini tashkil etdi. Ushbu tadqiqotlarda birinchi marta er usti va er osti suvlarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar to‘plandi. SHu yillarda tabiiy suv va uning eritmalari haqidagi bilimlarning yanada rivojlanishiga D.I.Mendeleev, A.M.Butlerov, N.S.Kurnakov, V.I.Vernadskiy va boshqalarning dunyo miqyosida tan olingan kimyo maktablari juda katta hissa ya’ni qattiq, suyuq va gazsimon ko‘rinishlarda bo‘lishi ham dastlab shu olim tomonidan qayd etilgan. YAna bir grek olimi Platon (yangi eradan oldingi 427-347 yillar) esa suvning to‘rt asosiy unsur - olov, havo, suv, erdan biri sifatida o‘rgangan. Uning tabiatda suvning ahamiyatiga oid g‘oyalari keyinchalik shogirdi Aristotel (yangi eradan oldingi 384-322 yillar) tomonidan rivojlantirilgan. Aristotelning ta’kidlashicha, suv minerallar tarkibiga kiradi, ammo minerallarning asosiy elementi olov hisoblanadi. Qadimgi rimliklar va greklarning, aniqrog‘i Aristotelning naturfalsafasi sharq olimlariga ham o‘z ta’sirini ko‘rsatdi. Masalan, Abu Ali ibn Sino “Tabobat ilmi” kitobida “Suv o‘z tabiiy xususiyati va er kuchiga bog‘liq holda erga singishi yoki, aksincha, erning tabiiy xususiyatlari va suv kuchlari ta’sirida erdan sizib chiqishi mumkin”. Ma’lumki, necha ming yillar davomida na Evropada, na Osiyoda gidrosferada sodir bo‘layotgan tabiiy jarayonlarni aniq tushuntirib beruvchi ilmiy ishlar bo‘lmagan. Faqat A.Lavuaze (1743-1794 yillar) shisha idishda suvni qaynatish jarayoni ustida tajriba o‘tkazib, suv aksariyat qattiq jinslarni hosil qiluvchi modda ekanligini isbotlab berdi. U suvning kimyoviy tarkibini aniqlash masalasiga ham katta hissa qo‘shdi. Tabiiy suvlarni chuqur o‘rganish masalasi rus olimi M.V.Lomonosov tadqiqotlari bilan chambarchas bog‘likdir. SHuning uchun ham uni birinchi rus geoximigi va gidroximigi deb hisoblaydilar. O‘tgan XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida, dunyo miqyosida, sanoat ishlab chiqarishi va texnikaning rivojlanishi natijasida turli xil texnologik jarayonlarda foydalaniladigan suvlarning kimyoviy tarkibini o‘rganish va baholashga juda katta ehtiyoj sezila boshladi. SHu davrlardan boshlab gidrokimyoga alohida e’tibor qaratildi. Masalan, 1882 yilda Rossiya geologiya qo‘mitasi tasdiqlanib, u artezian havzalardagi er osti suvlarini o‘rganish bo‘yicha gidrogeologik tadqiqotlarini tashkil etdi. Ushbu tadqiqotlarda birinchi marta er usti va er osti suvlarining kimyoviy tarkibi bo‘yicha ma’lumotlar to‘plandi. SHu yillarda tabiiy suv va uning eritmalari haqidagi bilimlarning yanada rivojlanishiga D.I.Mendeleev, A.M.Butlerov, N.S.Kurnakov, V.I.Vernadskiy va boshqalarning dunyo miqyosida tan olingan kimyo maktablari juda katta hissa qo‘shdilar. YUqorida qayd etilganidek, quruqlik suvlari kimyoviy tarkibi va sifatini o‘rganishda XX asrning birinchi yarmida A.I.Voeykov, L.S.Berg, E.S.Markov, I.I.Lepexin, V.G.Glushkov, A.A.Sokolov, O.A.Alyokin, keyincharoq esa A.I.CHebotarev, G.A.Avsyuk, M.I.Lvovich, S.M.Grigorev, G.P.Kalinin, A.F.Lebedev, M.G.Valyashko, A.V.Karaushev, N.I.Tolstixin, S.A.SHukarev, A.M.Nikanorov, P.P.Voronkov va boshqa olimlarning hissalari juda katta bo‘ldi. O‘rta Osiyoda, aniqrog‘i, O‘zbekistonda gidrokimyoviy tadqiqotlarning hamda shu fanning rivojlanishiga B.T.Kirsta, F.E.Rubinova, YU.N.Ivanov, E.M.Vidineeva, A.M.Nikitin, N.E.Gorelkin, I.N.Stepanov, Z.S.Sirliboeva, E.I.CHembarisov, B.A.Baxritdinov, R.M.Razakov, G.A.Tolkacheva, X.S.Tojimuxamedov, M.A.YAkubov va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. Hozirgi kunda ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar B.E.Adenbaev, Z.A.Smanova, T.A.Axmedova, S.R.SHodiev, R.T.Xojamuratova kabi yosh olimlar tomonidan muvafaqqiyatli davom ettirilmoqda. Bugungi kunga kelib, tabiiy suvlar sifatiga inson omilining ta’siri kuchaygan sharoitda, gidrokimyo fani yangi rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Inson xo‘jalik faoliyatining salbiy ta’siri natijasida atrof muhitning, shu jumladan, tabiiy suvlarning ifloslanishi tufayli ularni tahlil qilishning yangi usullarini yaratish va amaliyotga tezda tadbiq etishga ehtiyoj yildan-yilga ortib bormoqda. Huddi shu masalalarni o‘rganish va ularning echimini topish bog‘liq vazifalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi - O‘zgidromet, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimlarida faoliyat ko‘rsatayotgan maxsus bo‘limlar va laboratoriyalar zimmasiga yuklatilgan. Ayni paytda Respublikamiz oliy o‘quv yurtlarida gidrokimyo sohasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ularda “Gidrokimyo”, “Suv havzalari kimyosi”, “Ko‘llar va suv omborlari gidrokimyosi”, “Gidrogeokimyo” kabi fanlarni o‘qitish yo‘lga quyilgan. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Gidrokimyo faninig tadqiqot ob’ekti va predmetini eslang. qo‘shdilar. YUqorida qayd etilganidek, quruqlik suvlari kimyoviy tarkibi va sifatini o‘rganishda XX asrning birinchi yarmida A.I.Voeykov, L.S.Berg, E.S.Markov, I.I.Lepexin, V.G.Glushkov, A.A.Sokolov, O.A.Alyokin, keyincharoq esa A.I.CHebotarev, G.A.Avsyuk, M.I.Lvovich, S.M.Grigorev, G.P.Kalinin, A.F.Lebedev, M.G.Valyashko, A.V.Karaushev, N.I.Tolstixin, S.A.SHukarev, A.M.Nikanorov, P.P.Voronkov va boshqa olimlarning hissalari juda katta bo‘ldi. O‘rta Osiyoda, aniqrog‘i, O‘zbekistonda gidrokimyoviy tadqiqotlarning hamda shu fanning rivojlanishiga B.T.Kirsta, F.E.Rubinova, YU.N.Ivanov, E.M.Vidineeva, A.M.Nikitin, N.E.Gorelkin, I.N.Stepanov, Z.S.Sirliboeva, E.I.CHembarisov, B.A.Baxritdinov, R.M.Razakov, G.A.Tolkacheva, X.S.Tojimuxamedov, M.A.YAkubov va boshqalar katta hissa qo‘shdilar. Hozirgi kunda ushbu yo‘nalishdagi tadqiqotlar B.E.Adenbaev, Z.A.Smanova, T.A.Axmedova, S.R.SHodiev, R.T.Xojamuratova kabi yosh olimlar tomonidan muvafaqqiyatli davom ettirilmoqda. Bugungi kunga kelib, tabiiy suvlar sifatiga inson omilining ta’siri kuchaygan sharoitda, gidrokimyo fani yangi rivojlanish bosqichiga qadam qo‘ymoqda. Inson xo‘jalik faoliyatining salbiy ta’siri natijasida atrof muhitning, shu jumladan, tabiiy suvlarning ifloslanishi tufayli ularni tahlil qilishning yangi usullarini yaratish va amaliyotga tezda tadbiq etishga ehtiyoj yildan-yilga ortib bormoqda. Huddi shu masalalarni o‘rganish va ularning echimini topish bog‘liq vazifalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Gidrometeorologiya xizmati markazi - O‘zgidromet, Tabiatni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi, Qishloq va suv xo‘jaligi vazirligi tizimlarida faoliyat ko‘rsatayotgan maxsus bo‘limlar va laboratoriyalar zimmasiga yuklatilgan. Ayni paytda Respublikamiz oliy o‘quv yurtlarida gidrokimyo sohasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlashga alohida e’tibor qaratilmoqda. Ularda “Gidrokimyo”, “Suv havzalari kimyosi”, “Ko‘llar va suv omborlari gidrokimyosi”, “Gidrogeokimyo” kabi fanlarni o‘qitish yo‘lga quyilgan. Sinov savollari va topshiriqlar: 1. Gidrokimyo faninig tadqiqot ob’ekti va predmetini eslang. 2. Gidrokimyo faning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 3. Gidrokimyo faninig rivojlanish tarixi va bosqichlari haqida nimalarni bilasiz? 4. Fanning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlarini aytib bering. 5. Gidrokimyoning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatini yoritib bering. 6. O‘zbekistonda gidrokimyoviy tadqiqotlarni rivojlantirishga hissa qo‘shgan olimlarni bilasizmi? 7. Respublikamizda gidrokimyoviy tadqiqotlar va gidrokimyoviy kuzatishlar olib boradigan qanday tashkilotlarni bilasiz? 2. Gidrokimyo faning maqsadi va vazifalari nimalardan iborat? 3. Gidrokimyo faninig rivojlanish tarixi va bosqichlari haqida nimalarni bilasiz? 4. Fanning hozirgi kundagi asosiy yo‘nalishlarini aytib bering. 5. Gidrokimyoning xalq xo‘jaligidagi ahamiyatini yoritib bering. 6. O‘zbekistonda gidrokimyoviy tadqiqotlarni rivojlantirishga hissa qo‘shgan olimlarni bilasizmi? 7. Respublikamizda gidrokimyoviy tadqiqotlar va gidrokimyoviy kuzatishlar olib boradigan qanday tashkilotlarni bilasiz?