GLOBAL IQLIM EVOLYUSIYASI REJA: 1. Turli geologik davrlarda Er iqlimidagi o‘zgarishlar. 2. Hozirgi zamon iqlim o‘zgarishi. XI-XIII asrlarda Evrorada iqlim yumshoq va quruq bo‘lgan. XVII asrdan XIX asr o‘rtalarigacha iqlim sovuq va nam bo‘lgan, muzliklarning maydoni kengaygan. XIX asrdan boshlab iqlim iliqlasha boshlagan. To‘rtlamchi davrdagi muz bosishlar haqida eshitgansiz. o‘ylab ko‘ringchi, aynan shu davrga kelib Er iqlimini keskin sovib ketishiga nima sabab bo‘lgan ekan? Erning paydo bo‘lishi tarixida iqlimning o‘zgarib kelganligiga hech shubha yo‘q. Erning rivojlanish tarixida flora va faunaning o‘zgarib turganligi buning yaqqol dalilidir. Geologik ma’lumotlarga ko‘ra iqlim juda katta o‘zgarishlarga duch kelgan. Er sharida quruqlik va suvlikning makon, hajm va sifat jihatidan o‘zgarishlari, orografik o‘zgarishlar, vulqonlar faoliyatining o‘zgarishi, atmosfera tarkibining o‘zgarishlari iqlimning keskin o‘zgarib turganligidan dalolat beradi. Organik va anorganik qazilmalarni analiz qilish shuni ko‘rsatadiki, qadimda iqlimning ta’siri hozirgi davrdagiga o‘xshash flora va faunani emirilishga ta’sir ko‘rsatgan. Kembriy davridan boshlab Ohaktoshli kaliy qatlamlarning raydo bo‘lishi nisbatan iliq iqlim hukm surganligidan dalolat beradi. Yevrorada qo‘ng‘ir ko‘mir konlari miotsen davrining boshlarigacha raloma daraxtlari o‘sganligidan dalolat beradi. Uchlamchi davr boshlarida qazilmalarda baliqlarning torilishi, iqlimning soviy boshlaganligining isbotidir. Quyosh vaqtinchalik yulduz kabi harakat qilganligi sababli quyoshdan keladigan radiatsiya miqdori o‘zgarib turgan. Lekin bu farazni tekshirib ko‘rish imkoniyati yo‘qligi uchun bu farazni ham to‘g‘ri deyish mumkin emas. Er o‘z hayoti davomida turli xildagi yulduzlararo moddalar orasidan o‘tganligi tufayli bu moddalar turlicha radiatsiya miqdorini yutgan va shu tufayli er turli davrlarda turlicha radiatsiya qabul qilgan. Natijada shunga bog‘liq holda iqlim o‘zgargan. Haqiqatga yaqinroq faraz - iqlimning o‘zgarishi quyosh aktivligining o‘zgarishi tufayli atmosfera umumiy sirkulyasiyasining o‘zgarishiga sabab bo‘lgan va natijada Er sharining iqlimi o‘zgarib turgan. SHunga qo‘shimcha holatda er yuzasi holatining o‘zgarishi, Er o‘lchamining o‘zgarishi, materik va okeanlarning o‘zgarishi, tog‘ raydo bo‘lish jarayonlari, okean oqimlarining o‘zgarishi va h.k. Tarixiy epoxalarda iqlimning o‘zgarishining sodir bo‘lishi hozirgi davrgacha davom etib kelmoqda. Geologik o‘tmishda iqlim o‘zgarishini aniq davrini aniqlash qiyin. Tarixiy eroxalarda iqlimning o‘zgarishini quyidagi belgilar orqali aniqlash mumkin. Masalan: Muzliklarning bostirib kelishi va qaytishi, dengiz va ko‘llar maydonining kengayishi va torayishi, daraxt tanalarining ingichka yoki yo‘g‘onligi, arxeologik ma’lumotlar va h.k. Bundan tashqari iqlim o‘zgarishi, tarixiy qo‘lyozmalardan, qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligidan ham bilish mumkin. Keyingi II-III asrda asosiy kuzatish natijalari iqlim o‘zgarishi haqida aniq ma’lumotlar beradi. XI-XIII asrlarda Evrorada iqlim yumshoq va quruq bo‘lgan. Bu davrda hatto Grenlandiyada ham chorvachilik bilan shug‘ullangan. XVII asrdan XIX asr o‘rtalarigacha iqlim sovuq va nam bo‘lgan, muzliklarning maydoni kengaygan. XIX asrdan boshlab iqlim iliqlasha boshlagan. Bu tarixiy davrlar ichida iqlimda keskin o‘zgarish bo‘lmagan dengiz va quruqliklar maydoni deyarli o‘zgarmagan. Orografik o‘zgarishlar, qutblarning siljishi sodir bo‘lmagan. Bu davr ichidagi asosiy iqlim o‘zgarishlari quyosh aktivligi bilan bog‘liq degan hulosa qilish mumkin. Erga nisbatan Quyosh va Oyning tortish kuchiga bog‘liq bo‘lgan (priliv, otliv) suvning ko‘tarilishi va qaytishi 1700 yilga to‘g‘ri kelishi mumkin. Iqlimning nam davrlariga to‘g‘ri kelib qutb dengizlarining muz qorlamiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. YOtqiziqlar tarkibida kimyoviy nurash mahsulotlarining uchrashi, fizik nurash mahsulotlarining ustunligi sovuq davrlar bo‘lganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari morena yotqiziqlari, sovuq iqlimga xos flora va faunaning uchrashi muzlik davri hukm surganligidan dalolat beradi. Geologik qatlamlarda tuz to‘rlanish jarayoni kuzatilsa, qum ko‘chmalari, dyunalar, barxanlar qoldiqlari torilsa iqlim quruq va issiq bo‘lganligidan dalolat beradi. Bundan tashqari kserofit o‘simliklar va cho‘l hayvonlari qoldiqlarining torilishi ham qurg‘oqchil va issiq iqlim bo‘lganligidan dalolat beradi. Toshko‘mir va torf qatlamlarining torilishi o‘tmish geologik davrda nam va iliq iqlim sharoiti hukm surganligini ko‘rsatadi. To‘rtlamchi davrga kelib, geologik qatlamlarda inson qayta faoliyatining ta’siri ham sezilib turadi. Bunda arxeologik qazilmalardan foydalanish lozim bo‘ladi. Masalan: to‘rtlamchi davrda Sahroi Kabirda iqlim namgarchilik bo‘lganligini juda ko‘r daryolar mavjud bo‘lganligi hamda Sahroi Kabir o‘rni unumdor Erlar ekanligi unda kishilar hayot kechirganligi qazilma torilmalardan ma’lum. Bundan 1-1,5 mlrd. yil avval iqlim zonalari hozirgi iqlim zonalaridek yaqqol ajralib turmagan. Iliq va issiq iqlim ta’siri o‘rtacha, mo‘‘tadil va shimoliy kengliklarda ham trorik flora hukmronlik qilgan. SHimoldagi hozirgi muzliklar maydoni ancha kam va asosan shimoliy qutbga yaqin bo‘lgan qismlarni egallagan. SHuni ta’kidlash kerakki, iqlim uzoq o‘tmishda asosan iliq (normal) bo‘lgan bo‘lsa-da, vaqti-vaqti bilan sovuq iqlim ham hukmronlik qilgan. o‘rtacha va SHimoliy kengliklarda katta-katta muzliklar raydo bo‘lgan. To‘rtlamchi davrda (bir necha 100 ming yil oldin) birlamchi muzlik davridan 600-700 ming yil hukm surgan va oxirgi muzlik bir necha 10 ming yil oldin hukm surgan. Geologik o‘tmishdagi iqlimning o‘zgarish sabablari haqida olimlar hozirgacha aniq bir fikrga kelganlari yo‘q. Ko‘r farazlar ilgari surilgan. Masalan: Er orbitasi elementlarining o‘zgarishi iqlim o‘zgarishiga sabab bo‘ldi degan olimlar erning quyosh atrofida aylanishi 92 ming yil kerakligi eklirtika ekvatorga nisbatan qiyaligi, er o‘qining o‘rin almashinishiga va x.k.lar to‘liq iqlim o‘zgarishini tushuntirib bera olmaydi. Hozirgi vaqtda iqlimning o‘zgarishida iliqlanish jarayoni hukm surmoqda. Bu jarayon XIX asrning 50-70 yillaridan boshlangan bo‘lib, XX asr boshida ancha kuchaydi. Eng issiq davr 1930-1939 yillarga to‘g‘ri keladi. Yillar va davrlar o‘rtasidagi iqlim o‘zgarishlariga iqlim o‘zgaruvchanligi deyiladi. Masalan: Toshkentda 1901-1910 va 1951-1960 yillarda qish juda sovuq bo‘lgan. 1971-1980 yillarda qish ancha iliq kelgan. 1981 yildan 1990 yilgacha yanvarning harorati juda yuqori bo‘lgan. Toshkentda keyingi 100 yilda havoning harorati o‘rtacha 0,50S ga oshgan. Jumladan, yanvar oyining o‘rta harorati 2,40S ga ko‘tarilgan. Bu davrda atmosfera yog‘inlarining miqdori oshdi. Ma’lum vaqt ichida iqlim tavsifi oshib yoki kamayib borsa, bu hodisani iqlim o‘zgarishi deb ataladi. O‘zbekistonda iqlimning o‘zgarishi ko‘proq antropogen faktorga ham bog‘liq. Masalan: Mirzacho‘l. Farg‘ona vodiysida erlarning o‘zlashtirilishi, yoz oylarida sug‘orish natijasida harorat pasayib, nisbiy namlik oshayotganligini regionlarning cho‘llashib borayotganligi iqlimning quruq va issiq bo‘lishiga sabab bo‘lmokda. Orol dengizining 100-150 km.lik diametrida havoning harorati 1,50S ga oshsa, nisbiy namlik 5-10 % ga kamaygan. Keyingi 20-30 yillar ichida atmosferadagi “issiqxona” samarasi atmosferaning o‘rtacha haroratining oshishiga sabab bo‘lmoqda. Bu hol subtrorik va trorik kengliklarda uncha sezilarli bo‘lmasa-da, o‘rtacha kengliklarda ancha sezilarlidir. Quyoshning aktivlik sikli 11-80 yilga to‘g‘ri kelishi, iqlimining vaqti-vaqti bilan o‘zgarishiga sabab bo‘lishidan tashqari Erning o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida vujudga kelayotgan Koriolius kuchi ham atmosfera sirkulyasiyasiga ta’sir ko‘rsatishi aniq. Bu sikl 250 yilga to‘g‘ri keladi. Iqlimni yaxshilash imkoniyatlari mavjudligiga qaramasdan uni o‘zgartirish juda muhim muammo hisoblanadi. Kichik maydonlarda ayrim olingan regionlarda sug‘orish, daraxtzorlar raydo qilish, chegaralangan holda iqlimning erga yaqin atmosferada qisman o‘zgartirish mumkin. Lekin bu bilan er shari miqiyosida iqlim o‘zgarishiga ta’sir etish qiyin. Buning uchun okean oqimlariga, atmsofera sirkulyasiyasiga, orografiyaga atmosferannig yuqori qatlamlariga ta’sir ko‘rsatish choralarini izlab torish kerak. Hozirgi paytda havo massalarining yo‘lini (harakat yo‘nalishini o‘zgartirish), okean oqimlarini burish kabi yirik rroektlar mavjud bo‘lsada, bu rroektlarning avtorlari, bu rroektlar amalga oshirilgan takdirda iqlimda qanday o‘zgarish bo‘lishiga kafolat bera olmaydilar. Er shari iqlimining bir qismida bo‘lgan o‘zgarish boshqa qismida qanday salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkinligi to‘g‘risida bashorat qila olmaydilar. M.A.Budikoning hisoblashlariga ko‘ra agar arktika suvligidagi muzliklar eritilsa, arktika dengizlari suvining ko‘tarilishidan tashqari, arktika muzliklariga tushadigan radiatsiyaning asosiy qismi atmosferaga qaytib ketayotgan bo‘lsa, muz erigandan keyin, suv sathining ko‘rlab radiatsiyani yutishi natijasida arktikada haroratning oshib ketishi. Arktika sovuq havo massasiga ta’sir etib, boshqa kengliklar iqlimini isitishi va er shari iqlimi bashorat qilib bo‘lmaydigan darajada o‘zgartirib yuborishi mumkin. SHunday qilib, iqlimni o‘zgartirish masalasi juda ham ehtiyotlik talab qiladigan masala bo‘lib, bundan tashqari juda katta mablag‘ talab qiladigan ishdir.