Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari Reja: 1. Jahon taraqqiyotining turli darajalari. 2. Globallashuvning milliy rivojlanishga o‘tkazayotgan ta’siri va uning oqibatlari. 3. Iqtisodiy globallashuv va uning ma’naviyatga ta’siri. Har qanday o‘zgarish va rivojlanishlarni tadqiq etish uchun turli xil nazariy- metodologik yondashuvlar mavjud. Hozirgi davrda modernizatsiya paradigmasi ular orasida (formatsion, sivilizatsion va b.) alohida ahamiyatga ega. Modernizatsiya – o‘ta murakkab jarayon. Modernizatsiya jarayonida o‘zgarishlar inson va jamiyat faoliyatining barcha sohalarida ro‘y beradi. O‘zgarishlar natijasida yangi tushunchalar, tamoyillar, yondashuvlar shakllanadi. Ular esa milliy g‘oya qamrovini yanada kengaytiradi va yoshlarning ongi va qalbiga singdirishda yangi imkoniyatlarni yuzaga keltiradi. Milliy g‘oya murakkab tizim sifatida yoshlarning ma’naviy dunyosini shakllanishi, yuksalishi, vatanimizning barcha millatlarini o‘z atrofida birlashtirish kabi muammolarni qamrab oladi. Mamlakatimizni rivojlanish yo‘li «O‘zbek modeli»da o‘z ifodasini topgan. Milliy g‘oyani ham rivojlanish modeli ham maqsadi xalqimizning kelajagiga qaratilgan: rivojlanishning yuqori pog‘onalariga intilish, ma’naviyatimizni yuksaltirishdir. Modernizatsiya qilishning maqsadi yangilanish, an’anaviylikdan zamonaviylikka o‘tish, rivojlanishda yuqoriroq bosqichlarga erishishdir. Milliy g‘oya va rivojlanishimizning modelini integratsiyasi modernizatsiya jarayoni uchun nazariy-metodologik, amaliy va regulyativ vazifani bajaradi. Pirovard natijada mamlakatimizning rivojlanishi yanada yuksak pog‘onalarga ko‘tarilishi uchun keng imkoniyatlar yaratiladi. SHuning uchun hozirgi kunda «mamlakatimizni modernizatsiya qilish» 1 eng muhim ustuvor vazifadir. Lug‘aviy ma’noda modernizatsiya (fran. moderisatio, modere – eng yangi) zamonaviy talablarga muvofiq o‘zgarish hamda takomillashtirishlarni bildiradi. Gap nafaqat sanoat-texnika progressida, balki insonning dunyoqarashi, uning metodologik yondoshuvi, tafakkur uslublari o‘zgarishidadir. Bularning o‘zgarishi esa inson tomonidan qo‘llanilayotgan tushunchalar, konsepsiyalarning o‘zgarishiga olib keladi. Modernizatsiya jarayoni XVIII asrda boshlangan. Inson faoliyatiga ilmiy hamda muhandislik bilimlarning kirib kelishi va ulardan keng miqyosda foydalanish mahsulidir. Modernizatsiya paradigmasi XX asrning o‘rtalarida shakllandi. Uning asosiy vazifasi insoniyat faoliyatining barcha sohalarida an’analikdan zamonaviylikka o‘tishidir. Modernizatsiya paradigmasi rivojlanishini bir nechta pog‘onaga ajratish mumkin. SHuni ta’kidlash mumkinki, nazariy-metodologik yondashuvlar rivojlanishi real jarayonlar bilan uzviy bog‘liqlikda shakllangan va ularning ta’sirida nazariyalarga o‘zgartirishlar kiritilgan. Modernizatsiya paradigmasi doirasida ko‘pdan-ko‘p nazariy-metodologik va xususiy fanlarga asoslangan yondashuvlar yaratilgan. Ilk bor paydo bo‘lgan modernizatsiya paradigmasi – linear modeli (1950-1960 yy.), qisman ko‘p chiziqli aktorli (ba’zan etib oluvchi deb ataladi) (1970-1990 yy.), tuzilmaviy modellar mavjud. Hozirgi paytda modernizatsiya paradigmasi rivojlanib bormoqda, yangicha yondashuvlar asosida nazariyalar vujudga kelmoqda. YA’ni, an’anaviy va zamonaviy yondashuvlar orasida katta farq bor. Rivojlanish jarayoni modernizatsiya paradigmasi doirasida turli xil nuqtai nazar asosida tahlil qilingan. Umuman olganda, keyingi yillarda shakllangan yondashuvlarda qat’iy determinizmdan voz kechilgan, masalan g‘arb demokratiyasiga chiziqli model asosida emas, balki ko‘p chiziqli model, ya’ni mamlakatlar rivojlanish yo‘lida tanlov imkoniyatiga egaligi tan olingan. Ilk bor modernizatsiya paradigmalarining asosini tashkil qilgan evolyusionizm va 1 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль fundamentalizm yondashuvlarini cheklash hisobidan makroijtimoiy tizimlar tahlilidan mikroijtimoiy jarayonlarni tadqiq qilish imkoniyati paydo bo‘ldi. Hozirgi davrda ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya jarayonidagi o‘zgarishlar turli xil ichki va tashqi (endogen va ekzogen) ta’sirlar natijasida paydo bo‘ladi, degan fikr hukm suradi. Bular esa real borliqning keng qamrovli yondoshuvlar yordamida aks ettirilishi va reallikka tadbiq etish doirasi tobora kengayganligini bildiradi. Bu jarayonda ba’zi bir tushunchalardan voz kechish, yangilaridan foydalanish yo‘lidan borilmoqda. Modernizatsiya paradigmasi ilmiy bilimning insoniyat hayotiga jadal sur’atda kirib kelishi bilan bog‘liq. Har qanday davrda hokimiyatning asosiy manbalaridan biri «bilim» bo‘lib kelgan. Bizning davrimizda esa bilimning mavqei birinchi darajali bo‘ldi. Bu ayniqsa, moliyaviy-iqtisodiy inqirozda o‘z ahamiyatini ko‘rsatdi. «Tijorat banklari va ularning tegishli bo‘linmalari rahbarlarini attestatsiyadan o‘tkazish shuni ko‘rsatdiki, ularning aksariyati amaldagi qonunchiligimizni va investitsiya siyosatini amalga oshirish mexanizmini etarli darajada bilmaydi. SHu sababli ham banklar hali beri investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga, investitsiya loyihalari hamda ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash dasturlarini joriy etishda korxonalar va kichik biznes sub’ektlarining haqiqiy hamkorlariga aylana olmayotganini afsuslanib ta’kidlash kerak»2, deb qayd qilgan edi Prezidentimiz. SHuning uchun ushbu monografiyada jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish asosini va unga katta ta’sir ko‘rsatayotgan bilim va ta’limning ilmiy salohiyat muammolari tadqiq qilingan. Bilim, ta’lim insoniyatni birlashtiruvchi omil bo‘lib, har qanday modernizatsiya yondashuvining zarur komponentidir. Bilim va ta’lim mafkuraviy, iqtisodiy, diniy, madaniy farqlanishidan qa’tiy nazar insoniyat uchun umumiy qadriyatdir. Modernizatsiya jarayoni I.Karimov ta’kidlaganidek, «innovatsion texnologiyalarni joriy etish va jahon bozorida talab mavjud bo‘lgan yangi 2 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль turdagi tovarlar ishlab chiqarish...»3ni amalga oshirishda integratsion jarayonlar bilan bog‘liqdir. Mamlakatimizda integratsiyalashuv jarayoni tobora chuqurlashib borayotganini nafaqat Evropa mamlakatlari, balki Osiyo qit’asi bozorlari bilan ham aloqalar kengayib borayotganini ta’kidlash mumkin. Bizning boy milliy merosimizda insonning ma’naviy, siyosiy va diniy faoliyatlarida bilimning qadri yuqori darajada baholangan va bu an’anani, ayniqsa hozirgi modernizatsiya jarayonida davom ettirsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Umuman olganda, IX-XIV asrlarda islom sivilizatsiyasida, ayniqsa Markaziy Osiyoda intellektual-ma’rifiy, diniy-axloqiy, ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-madaniy muhitda ilmiy, dunyoviy bilimlarining qadrlanishi aqlning etakchi roliga asoslangan. Bu hol esa tabiiy-ilmiy fanlarning yuksak darajada rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Bilim – shaxsning zaruriy tarkibiy qismi. Inson o‘qish va ta’lim olish yordamida mukammalikka intiladi, bilim esa bu jarayonda vosita vazifasini o‘zida mujassamlashtiradi. Bilimli bo‘lish yuksak baxt, yuksak barkamollik va qadr-qimmat, e’tiborga loyiqlik bilan tenglashtiriladi. Insonning jamiyatdagi mavqei bilimiga bog‘liq. Uning boyligi, nasl-nasabi va boshqa xususiyatlari e’tiborga olinmasligi kerak, bu xususiyatlar bilim bilan o‘lchanishi shart. Ushbu ijtimoiy muhitda «odob-axloq, taqvodorlik, faoliyatlilik, ijtimoiy qadriyatlardan hech qaysi «bilim»dek e’tiborga ega emas»4. Bu davrda barcha ijtimoiy qadriyatlar orasida bilimga bo‘lgan munosabat yuksak edi. Islom sivilizatsiyasida bilimga markaziy o‘rin ajratilgan edi. SHuning uchun ham yuksak yutuqlarga erishib insoniyat tarixiga o‘z hissasini qo‘shgan. ««Bilim» markaz sifatida sivilizatsiyani mustahkamlaydi. O‘sha davrdagi g‘arb an’analarining bilimga bo‘lgan munosabati boshqacha edi. Bilim mushohadaga (o‘y-xayolga) asoslangan va doimo faoliyatga, harakatga majburlovchi dalil sifatida ko‘rilmagan»5. Ushbu davrda bilim va faoliyatning, intellektual va ma’naviy qadriyatlarning o‘zaro bog‘liqligi jamiyat rivojlanishini ta’minlaydi. 3 Каримов И.А. Мамлакатимизни модернизация қилиш ва янгилашни изчил давом эттириш – давр талаби // «Халқ сўзи», 2009 йил 14 февраль. 4 Роузенталь Ф. Торжество знания. М., 1978. –235 б. 5 Пихтин В.Г. Философия и социокультурные основания познания. – Философия и её место в культуре. - Новосибирск, 1990. –149 б. Hozirgi paydta jamiyatning turli sohalarida tub islohotlar, fan va bilish sohasida esa paradigmal yangilanishlar sodir bo‘layotgan tarixiy davrning guvohi bo‘lib turibmiz. Bunday yangilanishlar iqtisodiy, siyosiy, texnologik madaniy o‘zgarishlarni o‘z ichiga oladi. Bu o‘zgarishlar ko‘p qirrali bo‘lib, ular natijasida ijtimoiy makonning mikro, mezo, makro darajalarida ekologik, iqtisodiy. ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-psixologik va boshqa o‘zgarishlar turli tezlik, miqyos, murakkablik yo‘nalishlarida sodir bo‘ladi. Respublikamizda olib borilayotgan yangilanish va modernizatsiya jarayonlari milliy istiqlol g‘oyasi va boy madaniyatimizga, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanadi. Modernizatsiya jarayonlarining juda ko‘plab ta’riflari va unga turli yondashuvlar mavjuddir. Modernizatsiya klassik nazariyalarida dastlab ishlab chiqarishni industrializatsiya asosida rivojlanishi bilan bog‘liq jarayon sifatida ta’riflandi.SHu ma’noda modernizatsiyani dastlab ko‘proq an’anaviy jamiyatdan sivilizatsiya davriga o‘tishga qiyoslashadi. Bunda “an’anaviy jamiyat quyidagi belgilari bilan xarakterlanadi: hayotni tashkil etish ko‘p hollarda diniy tasavvurlarga asoslanadi; rivojlanish sikllidir; individualizmning mavjud emasligi; avtoritar hokimiyatning mavjudligi; shaxslarning faoliyatsizligi, innovatsiyalardan an’analarning ustunligi va h.k”. Bu modernizatsiya jarayonlarni adabiyotlarda innovatsiyalar asosida tahlil etish ham kuzatiladi. SHtompkaning “Sotsiologiya sotsialnыx izmenenii” kitobida: “Jahon tarixiy jarayonlarining nuqtai nazariga ko‘ra, modernizatsiya insoniyat yashash sharoitlarining yaxshilanishiga hissa qo‘shuvchi ahloqiy, texnologik va ijtimoiy qadriyatlardagi innovatsiyalarga daxldor” ekanligi ta’kidlanadi.6 Zamonaviy jamiyatda esa innovatsiyalar an’analardan ustivorlik qiladi; ijtimoiy hayot dunyoviy xarakterga bo‘ladi; rivojlanish izchil; liberal demokratik hokimiyat; individualizm, insonlar faolligi va h.k. asosiy belgilar hisoblanadi. Modernizatsiyaning keyingi bosqichlarini kuzatar ekanmiz, uning tobora jamiyatni barcha jabhalarini qamrab oluvchi kopleks xarakterga ega bo‘lib boganligini ko‘ramiz. Masalan, Xantington modernizatsiya jarayonlarini tahlil etar ekan, u ijtimoiy hayotning barcha jabhalarini o‘z ichiga olishini 6 С Штомпка П.С оциология социальных изменений/Пер, с англ, под ред. В.А.Ядова.-М.: Аспект Пресс, 1996. -173.с.- ta’kidlaydi. Olim modernizatsiya jarayonlarining an’anaviy jamiyatning inqirozi va industrial jamiyat bag‘rida vujudga kelishini ta’kidlab, uning to‘qqizta belgisini ko‘rsatib o‘tadi. Bu belgilar quyidagilardan iboratdir: Inqilobiylik, komplekslik, tizimlilik, globallik, davomiylik, bosqichlilik, gomogenlik, qaytarilmaslik, progressivlik. Iqtisodiy sohada modernizatsiya chuqur iqtisodiy o‘zgarishlar, mehnat taqsimotining o‘sishi, texnologiyalarning takomillashuvi, erkin raqobat, tijorat uchun qulay imkoniyatlarning yaratilishidir. Modernizatsiya ijtimoiy sohada aholi savodxonligining o‘sishi, yangilanishlarning barchasi aholi farovonligining o‘sishiga xizmat qiladi. Masalan, madaniyat sohasida modernizatsiya madaniyatning asosiy elementlari bo‘lgan din, falsafa, fanda differensatsiya, ta’limning keng tarqalishi, murakkab va intellektual maxsus kasb institutlarining shakllanishi, ommaviy kommunikatsiyaning rivojlanishi, rivojlanish, samaradorlik, muvafaqqiyat, o‘z imkoniyat va hissiyotlarini tabiiy namoyon etishga asoslangan yangi madaniy qadriyat paradigmasi va individualizmning rivojlanishi; yangi kengayib borayotgan ijtimoiy makonga moslashib boruvchi yangi individual odat, xususiyat va qiziqishlar sohasining kengayishi; fan va texnikaga ishonchning ortishi, moslashuvchanlik va karera qilishning o‘sishi; inson qadr- qimmatiga munosabatning o‘zgarishidir7. Siyosiy modernizatsiya siyosiy partiyalar, parlament, saylov huquqi, yashirin ovoz berish demokratik tamoyillarning qaror topishi hisoblanadi. Demak, modernizatsiya jarayonlari bugungi kunda jamiyatda zamonaviy siyosiy (demokratiya, fuqarolik jamiyati, huquqiy davlatni barpo etish), iqtisodiy (bozor, xususiy mulk, rivojlanganlik darajasiga ko‘ra ba’zi davlatlarda axborotlashagaan iqtisodiyot), ijtimoiy (individualizm, differensiatsiyaashgan jamiyat), madaniiy (madaniyatning differensatsiyasi, ijtimoiy ongdagi sekulyarizatsiya, savodxonlikning ortishi va keng tarqalishi, fan va texnikaning asosiy qadriyatga aylanishi) tizimlarni vujudga keltirishdan iborat kompleks 7 Побережников И.В. Модернизация: теоретические и методологические проблемы Экономическая история. Обозрение / Под ред. Л.И.Бородкина. Вып. 7. М., 2001.С 152. jarayondir. U jamiyat taraqqiyotining jamiyatning murakkab tizim sifatida o‘zini-o‘zi tashkil etish qobiliyatidir. Modernizatsiya jarayonlarining tahlilida uning transformatsiya tushunchasiga nisbati muhim ahamiyat kasb etadi. Ilmiy adabiyotlarada transformatsiya jarayoni “tizimning o‘zini saqlash, qayta ishlab chiqarish jarayoni sifatida e’tirof etiladi. Bu tizimning beqaror, tizim boshqa metatizimga o‘tadi yoki ichki strukturasini o‘zgartiradi”8. Transformatsiya jarayoni ijtimoiy tizimning immanent umumiy sifatiy xususiyati bo‘lib, uning natijasida tizim bir strukturaviy tuzilmadan nisbatan rivojlanganrog‘iga almashadi.9 Izlanishlarda transformatsiya jarayoni universal kategoriya va tizimning butun mazmun mohiyatidagi o‘zgarish, ijtimoiy sub’ektlarning- insonlar va institutlarning tabiiy rivojlanish qonuniyatlari asosida maqsadga yo‘nalgan faoliyati natijasida amalna oshishi ta’kidlanadi. SHuningdek, muallif bu jarayonni tizimning o‘tish holati sifatida tasniflanadi.10. Transformatsiya jarayoni ko‘p vektorlik va o‘zgarishlarning amalga oshish sur’atlarining jadalligi, hamda bu o‘zgarishlarda sub’ektiv omillar ta’sirining yuqoriligi bilan ajraladi. Transformatsiya jarayonlarini bir tizim ikkinchisiga almashayotgandagi holat sifatida ham ta’riflaydilar11. Aytishimiz mumkinki, bu davr jamiyatning salbiy xarakterga ega bo‘lgan, taraqqiyotni to‘htatadigan o‘tmishidan voz kechib, yangi maqsad va g‘oyalar sari intilishidir.SHu bois ijtimoiy transformatsiya jarayonlari davrida ijtimoiy to‘qnashuvlarning kuchayishi va keskinlashuvi kuzatilishi mumkin. Bu jarayon o‘zida destruktiv va konstruktiv imkoniyatlarni jamlaydi, destruktiv va konstruktiv yo‘nalishlarga ega bo‘ladi. Konstruktiv transformatsiya jarayoni natijasida jamiyatda butunlay yoki uning ayrim sohalarining progressiv rivojlanishi ta’minlanadi. Ijtimoiy transformatsiyaning mazmuni shundan iboratki, jamiyada sifatiy o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Ijtimoiy transformatsiya ijtimoiy tizimning ma’lum 8 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 76 9 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С10 10 Карасев В.И. Социальная трансформация как предмет философского анализа.Авт. реф. На соискание док..фил наук.М., 2000. С15. 11 Марарица В.Ф.Социально- философский анализ трансформации социальных систем. Вестник МГТУ, Т9, №1. 2006. С 70-76 darajadagi boshqa ijtimoiy sifatdagi ijtimoiy tizimga o‘tishi hisoblanadi. Kibernetik yondoshuvga ko‘ra, ijtimoiy transformatsiya tizimdagi tuzilma, tuzilishi, strkturasi, ijtimoiy ongidagi o‘zgarishdir. Unda tizim elementlari( odamlar, mashinalar va boshqalar o‘zgarmasdan qolishi, ular iorasidagi munosabatlar tizimi, usul va strukturasi o‘zgaradi12. Tabiatshunoslikda transformatsiyani fazoviy o‘tish, sinergetikada bifurkatsiya nuqtasi sifatida ta’riflash mumkin. Kastels "informatsional jamiyat", "informatsional iqtisodiyot", “genetik inqilob” atamalarini zamonaviy transformatsiya jarayonlarini ifodalash uchun qo‘llaydi13. Zamonaviy transformatsiya jarayonlarining asosi ilmiy texnologiyalar tashkil etadi. Toffler esa zamonaviy ijtimoiy o‘zgarishlarni uchta to‘lqin sifatida ta’riflaydi. Modernizatsiya jarayonlarini tadqiq etuvchi izlanishlarga asoslanib aytish mumkinki, endilikda uning mohiyati o‘zgarib, “modernizatsiyaviy transformatsiya”ga aylanib borayotganligini ta’kidamoqdalar.14 Bunga sabab zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining tobora kompleks xarakterga ega bo‘lib borayotganligidir. SHu cababli ko‘p ilmiy adabiyotlarda modernizatsiya va transformatsiya tushunchalarining bir ma’noda qo‘llanilayotganini ko‘rish mumkin.Ammo yuqoridagi fikrlarimizdan kelib chiqib aytish mumkinki, transformatsiya jarayoni modernizatsiya jarayonlariga qarananda kengroq tushuncha. CHunki modernizatsiyada tio‘zimning ayrim elementolariga qaratilishi mumkin. Masalan , bugungi kunda jahon iqtisodiy inqirozi tufayli mamlakatimizda bank tizimini modernizatsiya qilish chora-tadbirlari belgilandi. Modernizatsiya jarayonning asosini bilim tashkil etishini ko‘rish mumkin. CHunki bilim sub’ekt faoliyati uchun imkoniyat yaratadi. Bilim – o‘qish, ta’lim orqali kamol topishga intilishni ifodalovchi shaxs tarkibining zaruriy qismidir15. Bu haqda Toffler o‘zining “Inqilobiy boylik” asarida “yangi boyliklar tizimi 12 М. В. Сухарев. Социальная трансформация с точки зрения кибернетики. Мониторинг социально- экономических процессов в Республике Карелия", сборник. Петрозаводск, Карельский Научный Центр РАН, 2000 г., с. 135 – 139. 13 Кастельс Мануэль. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. М. С.29. 15 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 24-б vujudga kelayotganligini16, bu boyliklar tizimining asosini bilim tashkil etishini ta’kidlaydi. Inqilob atamasini muallif zamonaviy deb atash mumkin bo‘lgan yangi hayot tarzi yoki yangi sivilizatsiyaning vujudga kelishini ifodalash uchun qo‘llaydi17. Olim bilim barcha davrlarda boylik asosi bo‘lib kelgan, ammo bugunga kelib u inqilobiy boylik asosiga aylanganligini e’tirof etadi. Bunga sabab olim fikricha, bilimning boshqa resurslardan farq qiluvchi xususiyatlari hisoblanadi. Zamonaviy modernizatsiya jarayonlarida bilim muammosiga, uning jamiyatdagi maqomiga turlicha yondoshuvlarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi.Buni postmodernizm yo‘nalishining epistemologik muammolarga keng o‘rin berilishida ham ko‘rish mumkin. Ularda bilim predmeti, uning tipologiyasi, ob’ekt va sub’ektidagi o‘zgarishlar, bilimning tijoratlashuv jarayonlari e’tirof etiladi. Postmodernizm ilmiy bilishni yuqori standartlar, oliy nufuzidan voz kechadilar. Postmodernizm g‘oyalarida borliqdagi yagonalik, yaxlitlik, barqarorlik yo‘qoladi, ularning o‘rnini ko‘plik, ko‘pxillilik egallaydi. Postmodernizm vakillari olamni bilishning eng samarali yo‘li sifatida o‘yinni tan oladilar. Oldingi tafakkur uslubidagi bilish usullari, taraqqiyoti, bosqichlari va darajalari, bir butunligi ifodalangan “bilish daraxti” inkor etiladi. Postmodernizm bilish paradigmasida “rizoma”g‘oyasi ustivorlik qiladi. Rizoma so‘zi botanikadan olingan bo‘lib, unda bu so‘z ko‘p yillik o‘simliklarni, masalan gulsapsarni o‘ziga xos yashash usulini ifodalaydi. Rizoma tipidagi o‘simliklarning yagona ildizi bo‘lmaydi, u har tomonga qarab o‘sadi, bir – biri bilan chatishib ketgan novdalarga ega bo‘ladi. Bunday o‘simliklarda yagona tana, asos bo‘lmaydi. Rizoma ramzi yordamida fanda hech qanday shakl yo‘qligi, uning doimiy xaosda ekanligi ta’kidlanadi. Bunga sabab postmodernizm hayot, ijtimoiy borliqning o‘zini xaosda ko‘rishidir. Ularning fikricha, hayotdagi xaosni yagona shakl va biron ilmiy sxema bilan tasvirlashning mumkin emasligidir. Postmodernizm har qanday chegaralanishni cheklashlarni inkor etib, parchalash, bo‘laklarga bo‘lish va ko‘p fikrlilik va 16 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М. 2007.Политиздат С.149 17 Тоффлер Э, Тоффлер Х. Революционное богатство. М.2007. Политиздат.С 7 nisbiylikka urg‘u beradi. Postmodernizm paradigmasining ijobiy tomonlari unda olamning ko‘pxilligi, olam doimo ochiq, nobarqaror ekanligini e’tirof etilishidir. Postmodernizmning vakillaridan bo‘lgan Liotar asarlarida postmodernizm yo‘nalishining o‘ziga xos jihatlarini ko‘rish mumkin. Liotar rivojlangan davlatlardagi bilim holatini tahlil etadi va madaniyatdagi zamonaviy holatni “postmodern” deb tavsiflaydi. Uning ta’limoti “til o‘yin” lariga asoslangan. Uningcha, bilim o‘zida til o‘yinlarini mujassam etadi. Liotar zamonaviy fan holatini inqirozli deb hisoblaydi.Uning fikriga ko‘ra, zamonaviy fan falsafiy maqsad va funksiyalarini lingvistik elementga aylantirdi. Liotar zamonaviy jamiyatda bilim erozziyasi sodir bo‘layotganligin ta’kidlaydi. Bunga sabab ilmiy kashfiyotlar, yangi ilmiy bilimlarning sotiladigan tovarga aylanishi va ularning tor doiradagi kishilar qo‘lida hukmronlik quroliga aylanib qolishidir. Postmodernizm davrida olim fanning ensiklopedik strukturasi tarqalib ketishini, ilmiy bilimning asosiy xususiyati immanentligini ta’kidlaydi. Olim fikriga ko‘ra postmodernizm davrida fan lingvistikaga asoslanishini, til o‘yinlari asosida rivojlanishi ta’kidlanib, uning ijtimoiy-madaniy mohiyati inkor etiladi. Liotar bilim evolyusiyasini tadqiq etar ekan, axborotlar va ilmiy bilimni diskurs, narrativ sifatida tavsiflaydi. Muallif bilimlarning tafakkur va shaxsdan ajralishini, postmodernizm davrida bilim ham ishlab chiqaruvchi va iste’molchining munosabatini ifodalab, ishlab chiqarish munosabatlariga daxldor bo‘lishini ta’riflab o‘tadi. Uning fiikricha, bilim almashish, sotish uchun ishlab chiqariladi. Legimizatsiya-olim fikricha, jamiyatning ilmiy bilimlarni tan olishidir.Fanni Liotar ishlab chiqarish legimizatsiya qilishini ta’kidlaydi18. Har bir jamiyat taraqqiyoti, uning rivojlanishi ilmiy bilimlar bilan bog‘liq, ammo hech qachon jamiyat, insoniyatning kelajakdagi taraqqiyot yo‘li bugungidek ilmiy bilimlarga bog‘liq bo‘lmagan. Adabiyotlarda axborotlashagan jamiyat, bilim jamiyati, postindustrial jamiyat, globallashib borayotgan jamiyat sifatida ta’riflanayotgan zamonaviy jamiyat texnologiyalar asosida modernizatsiyalashib bormoqda. Axborot va 18 Лиотар. Жан Франсуа. Состояние постмодерна. М., Алтейя. 1998. bilim XX asrning oxirlaridan boshlab texnologiyalarning (informatika, elektronika, biotexnologiya, nanotexnologiya va h.k.) fundamenti hisoblanadi19. Zamonaviy globallashuv va axborotlashuv jarayonlari insoniyat tarixidagi modernizatsiya sifatida namoyon bo‘ladi. Bu jarayonlar insoniyat tarixining butunlay yangi sifatiy o‘zgarishlar, transformatsiyalar davrini boshlab berdi deyish mumkin. Mazkur o‘zgarishlarning ijobiy natijasi har bir mamlakat, har bir davlat, jahon mifqyosida ilm-fanning rivojlanish darajasi bilan belgilanmoqda. Natijada fan rolining jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyati, uning roli o‘zgardi. Bugungi kunda fan sifat jihatidan yangi funksiyalarni bajaradi ularning asoiylari sifatida ekomuvozanatni saqlash, tabiat va jamiyatni boshqarish funksiyalarini ko‘rsatish mumkin. Tadqiqot faoliyatining maqsadida ham o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Ilmiy tadqiqotlar bugungi kunda faqat ilmiy maqsadlarni ko‘zlamasdan, boshqaruv, axborot, loyihalashtirish, texnik-ishlab chiqarishni ham nazarda tutadi; yangi bilimlarni ishlab chiqaruvchi ilmiy tadqiqot birlashmalari yangi bilimlarni yaratibgina qolmay, moddiy-ishlab chiqarish funksiyalarini ham bajaradilar. Bir so‘z bilan aytganda zamonaviy globallashuv davrida bilim asosiy ishlab chiqarish vositasi hisoblanadi. Bilimlar taraqqiyoti kelajakda qanday bo‘ladi? Globallashuv jarayonlari fan taraqqiyotiga qanday ta’sir qilishi mumkin? Mutaxassislarning fikriga qaraganda, globallashuv jarayonlari fanda ham global o‘zgarishlarni keltirib chiqardi. Bular eng avvalo fanning mohiyati, strukturasi, funksiyalaridagi – transformatsiya jarayonlari, ya’ni chuqur, yangi sifatiy o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi. Bularni eng avvalo fanning tobora global, internatsional mazmun kasb etib, globallashib borayotganida ko‘ramiz. Bu jarayon ikki yo‘nalishda rivojlanayotganligi ta’kidlanmoqda. Bulardan birinchisi, fanning notijorat globallashuv yo‘nalishi bo‘lib, unda olimlar va turli o‘quv yurtlari birgalikda ilmiy tadqiqot olib boradilar, o‘zaro bilim almashish sodir bo‘ladi. Ikkinchisi tijorat yo‘nalishidagi fandagi globallashuv hisoblanadi. Bu yo‘nalish asosan XX asrdan boshlandi va keyingi o‘n yillarda dadil o‘sib borayotganligi kuzatilmoqda. Bu yo‘nalishdagi fan globallashuvi ob’ektiv asosga ega bo‘lib, 19 Абдуллаева М.Н. Покачалов Г. Философские проблемы методологии науки. Т., Фалсафа ва ҳуқуқ .2006. С.37. uning omillari bo‘lib global moliyaviy va fond bozorlarining vujudga kelishi; halqaro raqobatning kuchayib global tus olishi; transmilliy korporatsiyalarning iqtisodiy faoliyat ko‘lamining o‘sishi; aloqa vositalari, shuningdek global “INTERNET” tarmog‘ining rivojlanishi, erning maxsus sun’iy yo‘ldoshlarining uchirilishi hizmat qiladi. Tijorat yo‘nalishidagi fan globallashuvida transmilliy korporatsiyalar va davlatlar chet eldagi ilmiy ishlanmalarni moliyalaydi. va bu holat bugungi kunda o‘sib bormoqda. SHuni ham aytib o‘tish kerakki, bunday fandagi globallashuv jarayonlari ijobiy tomonlari bilan birga bir qator muammolarni ham keltirib chiqarmoqda. YA’ni halqaro alyanslarning faoliyatida faqatgina iqtisodiy maqsadlarni ko‘zlab, ilmiy tadqiqotlarni olib borish keng tus oladi, bu esa fundamental bilimlar taraqqiyotini susaytiradi. SHuningdek, halqaro alyanslar mahaliy ilmiy xodimlar o‘rtasidagi qo‘nimsizlik, ilmiy salohiyatning pasayishi, axborotlarning qo‘ldan boy berilishi kabi oqibatlarga olib kelishi mumkin. SHunga qaramasdan, fandagi globallashuv ham ob’ektiv jarayon bo‘lib, uning salbiy tomonlarini bartaraf etish uchun ilm - fan va har bir davlat o‘rtasida mustahkam hamkorlik talab etiladi. Demak, aytish mumkinki, globalashuv jamiyat hayotining barcha sohalariga o‘z ta’sirini o‘tkazuvchi jarayondir. Global jarayonlar insoniyat oldidagi global muammolarni global – evolyusionizm, sinergetik paradigmaga asoslangan fanni yanada rivojlantirish, bilim va texnologiyalarni innovatsion ishlab chiqarishga joriy etish asosidagina hal qilish mumkinligini ko‘rsatmoqda. Zamonaviy globallashuv postnoklassik fannining mazmuni, funksiya, strukturasi, ob’ektiga ta’sir etdi. Murakkab, o‘z-o‘zini tashkil etadigan, sinergetik xarakterga ega bo‘lgan tizimlar zamonaviy jahon fanninig ob’ektiga aylandi. Fanda integratsiya, differensiatsiya, globallashuv jarayonlari kuchaydi. Fanning borgan sari qadriyatlar bilan uzviy holda rivojlanishi, uning gumanizatsiyalashuvi, uning ekologik muvozanatni saqlashdagi roli ortdi. SHuningdek, globallashuv paradigmasida “moddiy” resurslar emas, “nomoddiy” resurslar, ya’ni bilim, nou-xau, axborot tizimi va patentlarni,ilmiy axborotni boshqarish ahamiyatli bo‘lib borayotganligi sababli kelgusida ham jamiyat taraqqiyoti fan, bilimlar bilan uzviy bog‘liqlikda rivojlanishi e’tirof etilmoqda. Ayniqsa, jamiyatning kelajagi asosan genetika, materialshunoslik, energetika, sun’iy intellekt, inson miyasini o‘rganish, bilimlar dinamikasi, bilimlarni boshqarish, globallashuv davrida qanday bilimlarni translyasiya qilish, ekologiya sohalaridagi yutuqlarning amaliyotga qo‘llanish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Natijada olimlarning halqaro ilmiy hamkorligiga talab yanada kuchayadi. SHu bois, globallashuv davrida ilmiy bilim va fan taraqqiyotining hal qiluvchi ahamiyati har bir davlat doirasida ilmiy siyosat tushunchasining shakllanishiga olib keldi. Bugungi kunda rivojlangan va Evropa hamkorligiga a’zo davlatlar va O‘zbekiston ilmiy siyosatiining asosini butun dunyo ilmiy imkoniyat va salohiyatini integratsiya qilish tashkil etadi. CHunki globallashuv davrida yuzaga kelgan global muammolar faqatgina butun jahon olimlarining birgalikdagi ilmiy izlanishlari natijasidagina o‘z echimini topishi mumkin. Bu o‘z navbatida ilm-fanning yanada taraqqiy etishini taqozo etadi. “Globallashuv sharoitida mamlakatning innovatsion rivojlantirish salohiyati raqobatbardoshlikning hal qiluvchi omillaridan biriga aylangan bir paytda aholining yuqori bilim darajasi mamlakatga o‘zini jamiyatga daxldor deb hisoblash imkonini beradigan obro‘ emas, balki yashovchanlik va iqtisodiy ta’minot, pirovardida siysiy mustaqillik omiliga aylanadi”20. Ma’lumki globallashuvning fundamental omillaridan biri axborotlashuv jarayonlari hisoblanadi21. SHu bois globallashuv davrida fanning, madaniyat sohasida ham axborotlashuv jarayonlari sodir bo‘ladi va bu o‘z navbatida fanning ham axbortlashuvini talab etadi. Har bir ijtimoiy hodisaning ijobiy va salbiy tomoni bo‘lgani singari, globallashuv jarayonlari ham bundan mustasno emas. Uning keng qamrovli va g‘oyat o‘tkir ta’siri natijasida u mafkuraviy ta’sir o‘tkazishning quroliga ham aylanib bormoqda. Prezidentimiz ta’kidlaganidek “bugungi zamonda mafkura 20 Инсон тараққиёти маъруза.Ўзбекистонда таълим: талаб ва таклиф мутаносиблиги. Ўзбекистон. Т., 2007-2008.32-б. 21 Ракитов А.И. Наука в эпоху глобальных трансформаций (российская перспектива). Наука в России: состояние и перспективы. М.; 1997. С. 13. poligonlari yadro poligonlaridan ham ko‘proq kuchga ega.”.22 Bunday vaziyat odamning o‘z mustaqil fikriga, bilimga, keng dunyoqarash va boy ma’naviyatga ega bo‘lishini talab etadi. Biz istiqbolimizni ma’rifatli dunyo, rivojlangan mamlakat qurmoqchi ekanmiz, xalqimiz, avvalambor yosh avlodimiz ma’naviy olamining daxlsizligini asrash uchun biz nimalarga tayanib-suyanib ish olib borishimiz kerakligi muhimdir. Buning uchun mamlakatimizda fan va bilimlarni translyasiya qilish vositasi bo‘lgan ta’lim tizimini jahon fani va ta’lim tizimi bilan integratsiyasini ta’minlash, globallashuv davrida sodir bo‘layotgan fan va ta’limdagi global tendensiyalarni falsafiy-metodologik tahlil qilish o‘zbekiston olimlari oldida turgan dolzarb vazifalardan biridir. SHu sababli zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining muvafaqqiyatini ta’lim tizimini modernizatsiya qilmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. Ijtimoiy sub’ektlarning faol faoliyatining zamirida bilim yotadi. Ta’lim shaxs, davlat va jamiyatning iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustivor ijtimoiy taraqqiyot sohasi deb e’tirof etilgan.23 Ta’lim bu tizimlashgan bilim, mahorat, va malakalarni shaxs tomonidan o‘zlashtirish jarayoni va natijasi hisoblanar edi. Bugungi kunda ta’lim ijtimoiy institut sifatida sivilizatsiyaviy (iqtisodiy, gumanitar, madaniy) funksiyani bajaradi va insoniyat to‘plagan ilmiy bilimlarni, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish va ijodiy shaxsni tarbiyalashi lozim.24.Ma’lumki bilimlarni uzatishning sinxron (kommunikatsiya) va diaxron (ta’lim) turlari farqlanadi. Ta’lim tizimi bilimlarni diaxron uzatish turi bo‘lib, eng avvalo bilimlarni avdloddan avlodga uzatish vositasi hisoblanadi. Ta’lim tizimi insonni savodxonlik-ta’lim-kasbiy malaka-madaniyat-mentalitet bilan ta’minlaydi25. Buni falsafiy izohlaydigan bo‘lsak, jamiyat murakkab tizim sifatida yangilanar ekan, o‘zini –o‘zi tashkil etuvchi tizimning asosiy omili-inson ham yangi muhitga moslashishi, uning talablariga javob berishi uchun majburiy funksiyalarni bajara olishi lozim.Jamiyatning rivojlanishiga qarab bilim olish 22 Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. Т., Маънавият. 2008. 113 - б. 23 Ўзбекистон Республикаси “Таълим тўғрисида” ги Қонуни. Т., 1997. 3-банд. 24 Основы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. инс. открытого образования. М.: 2002.С 69-70. 25 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С.12 usullari va bilmni uzatish vositalari o‘zgarib boradi. Adabiyotlarda ta’limning mifologik, sxolastik, dunyoviy va zamonaviy turlari farqlanadi.26 Mifologik ta’lim turi ertak, mif va qo‘shiqlar asosida olib borilgan. Sxolastik ta’limda matnlarni o‘rganish, ritorika, gramatika, inson mohiyatini anglashga qaratilgan. Dunyoviy ta’lim turi XX asr boshlarida vujudga keldi.Zamonaviy ta’lim insonda nafaqat bilim, balki sifatli bilim va ta’lim, ma’naviy qadriyatlarni shakllantiradi. Bundan tashqari, bilim olishning agrar, industrial, axborot jamiyatidagi hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslangan bilim olish turlarini tasniflash mumkin27. Rivojlanishning agrar usulida kuzatuv bilim manbai hisoblangan va u asosida mehnatga oid samarali hatti-harakatlar va tabiiy resurslarning o‘sishi ta’minlangan. Industrial rivojlanish usulida esa kuzatuv, eksperiment, nazariyalar bilim manbai edi. Axborotlashgan jamiyatda yangi bilimni olish usuli hisoblash texnikasini qo‘llashga asoslanadi. Har bir fan taraqqiyotining ma’lum davrida yangi ta’lim paradigmasi vujudga keladi. Masalan, klassik fanda ta’lim insonning hayot va mehnatga zarur bo‘lgan bilim, malaka, ko‘nikmalarni o‘zlashtirish jarayoni va natijasi sifatida e’tirof etilgan edi. Bu davrda ta’lim klassik ratsionalizmga asoslangan bo‘lib, ta’lim natijasida shaxsda mexanistik va deteterministik olam manzarasi shakllanar edi.Ta’lim jarayonida bilimlar va muammolarni echish usullari to‘g‘ridan - to‘g‘ri uzatilar edi.Murakkab tizimlarni o‘rganish, o‘zini-o‘zi tashkil etuvchi, o‘zini-o‘zi rivojlantiruvchi tabiatni o‘rganishga o‘tilishi tizimlarning yopiqligi to‘g‘risidagi mexanistik tasavvurlarning radikal transformatsiyasiga olib keldi.28 Postnoklassik fanning vujudga kelishi natijasida ta’lim tizimida ham modernizatsiya jarayonlari yuz bermoqda. Ta’limdagi modernizatsiya jarayonlari serqirra jarayondir. U taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o‘tayotgan mamlakatimiz ijtimoiy o‘zgarishlarning tarkibiy qismi, mustabid tuzum mafkuraviy asoratlaridan xalos bo‘lish jarayoni hamdir. SHu sababli XXI asrda jahon hamjamiyati ta’lim roli 26 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004. С 24 . 27 Абдуллаева М.Н,, Туленова К.Ж., Ғаффарова Г.Ғ,, Ниязимбетов М.К. Миллий ғоя ва фаннинг методологик муаммолари. Т, 2009. 82-б. 28 Хакен Г. Информация и самоорганизация: макроскопический подход к сложным системам. М.1991.С.145. va ahamiyatini qayta ko‘rib chiqa boshladi. Dastlab ta’limni isloh qilish ilmiy texnik inqilobning “ijtimoiy natijalari”dan biri sifatida ko‘rila boshlandi. Ammo keyinchalik ta’lim iqtisodiy va ilmiy –texnik taraqqiyotning hal qiluvchi omili va muhim sharti jamiyat ijtimoiy tuzilmalarini shakllantirishning, unda ijtimoiy maqomlarni taqsimlash mexanizmi sifatida tan olindi. Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, ta’lim-tarbiya tizimidagi islohotlarni «muvafaqiyatli ravishda amalga oshira olsak, tez orada hayotimizda ijobiy ma’nodagi «portlash effekti»ga, ya’ni yangi ta’lim modelining kuchli samarasiga erishamiz …»29. Respublikamizda ham ta’limni modernizatsiya qilish maqsadida “Ta’lim to‘g‘risidagi Qonun”, “Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi” qabul qilindi va ular asosida taa’lim tizimida tub islohotlar olib borilmoqda. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov “O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: Havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va tarraqqiyot kafolatlari” asarida inson salohiyatini eng faol, eng bunyodkor, mamlakatimizdagi islohot va tub o‘zgarishlarning muvafaqqiyatini ta’minlovchi muhim omil sifatida e’tirof etgan edi30. Bilimlardagi transformatsiya jarayonlariga ijtimoiy-madaniy omillar katta ta’sir etadi. Buni islohotlar natijasida respublikamiz fani va ta’lim tizimidagi o‘zgarishlarda ko‘rishimiz mumkin. Mustaqillikka qadar O‘zbekiston ta’lim tizimi qat’iy markazlashtirilgan dasturlar, darsliklar, o‘qitish uslublari asosida faoliyat olib borar edi. Ta’lim jarayoni bilim darajasi o‘rtacha bo‘lganlarga mo‘ljallangan bo‘lib, qobiliyatli va iste’dodli bolalar uchun mo‘ljallangan individual ta’lim dasturlari bo‘yicha o‘qitish mexanizmlaridan etarlicha foydalanilmas CHunki bunday tafakkur uslubi tizimda bo‘ladigan beqarorlik va xaotik holatlarni inkor etadi. Vaholanki bilim ilmiy ijod mahsuli bo‘lib, u o‘zida ratsional va irratsional holatlarni mujassam etadi. Ta’lim jarayoni asosan monoloka asoslangan edi. Ta’limdagi chiziqli tafakkurning ustunligi postnoklassik fan asoslariga muvofiq kelmay qoldi. Natijada bilimlarni uzatish jarayoni, bilimlarni generatsiya qilish 29 Каримов И.А. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Т.: Ўзбекистон, 2008. – 63-б. 30 Каримов И.А. “Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида: Ҳавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари”. Т.: “Ўзбекистон”.1997. 252 –бет. samaradorligi, bilish sub’ektlari ijodkorligining susayishiga sodir bo‘ldi.Bu ta’lim falsafasida “ta’limning inqirozi” sifatida baholandi. 1997 yili qabul qilingan va sobitqadamlik bilan amalga oshirilatgan Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi, “Ta’lim to‘g‘risidagi” Qonun mamlakatimiz ilmiy salohiyatini yuksaltirish, jahon andozalariga javob bera oladigan mutaxassis – kadrlar tayyorlash vazifasini qo‘ydi. “Hozirda respublikamiz aholisining yalpi savodxonlik muammosi to‘la hal qilingan.Zero, aholining savodxonligi 1991 yildagi 97,7 % dan 2003 yilda 99,3% ga etdi. O‘rta maxsus, kasb – hunar yoki oliy ma’lumotga ega katta yoshli aholi hissasi 75% dan oshadi. Boshlang‘ich va o‘rta ta’lim darajasida qamrab olingan qiz va o‘g‘il bolalar soni orasida amalda farq yo‘q.”31 SHuningdek, O‘zbekiston umumiy boshlang‘ich ta’limni ta’minlab, global Mingyillik Rivojlanish Maqsadlaridan birini muvaffaqiyat bilan ro‘yobga chiqarganini qayd etish lozim. Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq nisbatan qisqa davr ichida o‘rta kasb – hunar o‘quv yurtlarining yangi tiplari tarmog‘i yaratildi, ta’lim dasturlarining rang – barangligini ta’minlashga, ta’lim tizimini moliyalashtirish ko‘p tomonlama bo‘lishiga erishildi. 2004 yil may oyida Prezident Farmoni bilan maktablar moddiy – texnika bazasini rivojlantirish va uzluksiz ta’limning yagona yaxlit tizimini shakllantirish bilan bog‘liq maktab ta’limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi qabul qilindi. Mustaqillik tufayli xalqimizning ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan ma’naviy – intelllektual merosini o‘rganish imkoniyati yaratildi.Mamlakatimiz ta’lim tizimida jahon ta’lim tizimining ilg‘or tajribasini qo‘llash, ta’limni axborotlashtirish, gumanizatsiyalashtirish, elektron darsliklar bilan ta’minlash, masofaviy ta’limni rivojlantirish keng ko‘lamda olib borilmoqda. Respublikamizda aalga oshirilayotgan ta’lim sohasidagi islohotlar xalq ma’naviyatining yuksalishi, asrlar davomida yaratilgan qadriyatlarni tiklash, asrab – avaylash, kelajak avlodga etkazish, umuminsoniy merosdan bahramand bo‘lish, global o‘zgarishlar sodir bo‘layotgan jamiyatda faol, ma’naviy etuk insonlarni shakllantirishning asosidir. 31 Мингйиллик Ривожланиш Мақсадларининг Маърузаси.Ўзбекистон. Т.2006. 23 – бет. Ta’lim tizimining ijtimoiy taraqqiyotdagi, jamiyatni modernizatsiya qilishdagi roli mutaxassislar tomonidan keng yoritilmoqda. Masalan, Fukuyama o‘zining “Velikiy razrыv” asarida zamonaviy jamiyatlarda ijtimoiy kapitalning asosiy manbalaridan biri –ijtimoiy qadriyat sifatida ta’minlanadigan – ta’lim tizimidir”32-deb yozadi. Subetto33 esa jamiyat progressiv evolyusiyasining assosiy omili “tizim intelektinining” sifati, moslashuvchanligi, kelajakni yaratuvchanligi va kelajakni boshqara olish qobiliyatlarining o‘sishida deb ta’kidlaydi. Uning fikricha, har qanday progressiv evolyusiya doirasida bu qonun amal qiladi. Har qanday ijtimoiy taraqqiyot, umumjahon tarixiy qonuniyati ijtimoiy intellekt bilan bog‘liq. bo‘lib, olim fikriga ko‘ra u quyidagi funksiyalarni bajaradi: ijod, loyihalashtirish, bashorat qilish, rejalashtirish, dasturlash. Olim XX va XXI asrda insoniyatning Ulkan Portlash davriga qadam qo‘yganligini, bu davr noosfera evolyusiyasidagi sakrash bo‘lib, bu jamiyat intellekt va ta’lim jamiyati asosida boshqarilishini e’tirof etadi. Olim ijtimoiy intellekning substansiyasi bilim, ta’lim esa – ijtimoiy va individual intellektni qayta ishlab chiqarishning asosiy mexanizmi deb hisoblaydi.Ammo bu jarayonlarning amalga oshishi uchun ta’lim tizimini intellektuallashtirish lozimligini ta’kidlaydi. Zamonaviy ta’limni modernizatsiya qilish butun XXI asrni o‘z ichiga olishini va ta’limni fundamentallashtirish, noosferizatsiyalash, gumanizatsiyalashtirish, kreativlashtirish, intellektullashtirish, axborotlashtirish, ta’lim va tadqiqot jarayonlarini birlashtirishni nazarda tutadi. Bugungi kundagi modernizatsiya jarayonlari davrida ta’limni modernizatsiya qilish jamiyatdagi integrativ mexanizm bo‘lib, modernizatsiya jarayonlarining kuchaytirishga olib keladi. Bugungi kunda dunyo hamjamiyati tomonidan ta’limni rivojlantirish, uni tubdan qayta o‘zgartirishda aniq yo‘nalishlar belgilandi. Ularning birinchisi - ta’limni tubdan demokratlashtirishdir. Ikkinchisi - uzluksiz ta’lim g‘oyasi, so‘ngra esa “ta’lim bir umrga”g‘oyasini “ta’lim butun umr davomida” g‘oyasiga almashtirishdir. Uchinchisi - bu nafaqat mutaxassislarni tayyorlash vositasi, balki balki 32 Фукуяма Ф. «Великый разрыв” М.ООО.Изд.АСТ.2003. С. 19 33 Субетто А.И. Интеллектуализация образования как проблема XXI века // «Академия Тринитаризма», М., Эл № 77-6567, публ.10257, 06.03.2003 http://www.trinitas.ru/rus/doc/ jamiyatga ongli, insonlarni etkazib berishdir34. Uchinchisi ta’limni globallashuviga erishish.To‘rtinchisi-ta’limni axborotlashtirish. Ta’limni modernizatsiya qilishni ta’lim zamonaviy jamiyatda asosiy ishlab chiqarish va rivojlanish, raqobatbardoshlik asosi va jahon hamjamiyatining rivojlanish kabi omillar ta’qazo etadi. Zamonaviy ijtimoiy o‘zgarishlarning murakkabligi ta’limga ham sinergetik yondoshuv zarurligini talab etadi. Bunda zamonaviy ta’lim paradigmasi yopiq tizimlarni o‘rganishdan, evolyusion ochiq tizimlarni o‘rganishga o‘tish zarurligini e’tirof etadi.35 Ta’lim tizimi ochiq tizim sifatida tasniflanmoqda. Ochiq ta’lim36 – bu o‘z-o‘zini tashkillashtiruvchi tizim bo‘lib, ijodiy shaxsni rivojlantirish jarayonidir.Bu zamonaviy axborotlashgan jamiyat ta’lim tizimi falsafasining asosiy jihatidir. Sinergetik yondoshuvda o‘qitish, o‘quvchi va o‘qituvchi o‘rtasidagi munosabat - bilimlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri uzatish emas, balki bilimlarni uzatishdagi ochiq dialog, hamkorlikdagi ta’lim maydoniga asoslanadi. Ochiq ta’lim tizimi uzluksiz, innovatsion, masofaviy o‘qitish orqali moslashuvchan, faol, ijodiy shaxsni tarbiyalashga qaratilgandir.Bunda bilimlar sub’ekt keyinchalik ulardan yangi bilimlarni hosil qila olish qobiliyatini shakllantirish uchun uzatiladi.Bunda o‘quvchidagi yashirin qobiliyatlarni uyg‘otish, o‘zini namoyon etishga, imkon yaratiladi. Bilish yangi mazmun kasb etadi. Bilish sub’ekti faol bo‘lib, ta’limda uzatilayotgan bilimlar absolyut haqiqat sifatida e’tirof etilmaydi. Ta’lim jarayonining nochiziqli tafakkurga asoslanishi e’tirof etiladi. Nochiziqli tafakkur rivojlanishning ko‘p variantliligini, bilish jarayonida tizim tabiatini yagona qonunlarda aks ettirib bo‘lmasligini. e’tirof etadi. Nochiziqli tafakkur tadrijiy (evolyusion) yo‘nalishlarning ko‘p variantliligi va muqobilliligi g‘oyasi hamda bu muqobillardan birining tanlanishi, muhitdagi jarayonlarning taraqqiyot (darajasida) sur’ati, tadrijiylikning orqaga qaytarilmasligi g‘oyalari sifatida tushuniladi37. Bunday tafakkur tamoyillariga ko‘ra ta’lim rivojlanishining ko‘p 34 Инсон тараққиёти тўғрисидаги маъруза.Т., 2007-2009.30-32-б. 35 Мухамедова З. М, Парадигма гуманизации образования Т., 2004.С 132. 36Основы открытого образования. Отв. Ред. Солдаткин В.И. – Т.1. Российский гос. Инс. Открытого образования. М.:Нии Црао, 2002. 37 Князева Е.Н. Одиссея научного разума. Синергетическое видение научного прогресса. -М.: Наука, 1995. -С.238. variantliligini tan olinmoqda. Bu ta’lim jarayonida bir yoqlama yo‘nalganlik, tafakkur jarayonining inersiyasiga barham beradi. Bilish jarayonida “sub’ekt- sub’ekt” munosabatlari amal qiladi. Bilish jarayonining beqaror, xaotik holatlarga ega ekanligi e’tirof etiladi.Natijada shaxs faolligining o‘sishiga, bilimlar generatsiyasining samaradorligining ortishiga erishiladi. Sinergetik tamoyillarni ta’limning barcha pog‘onalariga kiritish uchun olamning yaxlitligini anglatuvchi integrativ kurslarni tashkil etish, har bir fan sohasiga sinergetika tamoyillarini yorituvchi materiallarni kiritish zarurdir Sinergetikaning ta’lim tizimida amal qilishi fanlararo dialogni ta’minlash imkonini beradi, natijada fan va madaniyat birligiga erishish mumkin bo‘ladi. Modernizatsiya jarayonlari jamiyatning rivojlanishi uchun o‘z – o‘zini tashkil etish jarayonidir. YA’ni har qanday tizim ma’lum davrga kelganda, miqdoriy va sifatiy o‘zgarishlar natijasida yangilanishi, innovatsiyalarni amalga oshirishi lozim bo‘ladi. SHu sababli modernizatsiyani jamiyatning rivojlanish tomon intilishi - kompleks ijtimoiy o‘zgarish sifatida ta’riflash mumkin.Unda ilmiy bilimlar tizimi muhim o‘rin tutadi. CHunki jamiyat murakkab, ko‘p qirrali ijtimoiy tizim, bilim esa uning muhim elementi hisoblanadi. Modernizatsiya davrida qadriyatlar, bilimlar va madaniyat an’anaviy jamiyatdagidan o‘zgaradi. Rivojlangan davlatlar hisoblanayotgan Amerika va G‘arbiy Evropa jamiyatlarining rivojlanish mezonlarida modernizatsiya jarayonlari va fandagi transformatsiya jarayonlari o‘zaro bog‘liqlikda borayotganligining guvohi bo‘lamiz. Bu davlatlardagi modernizatsiyaning mexanizmini innovatsiyalar tashkil etadi. Ulardagi rivojlanish maromi juda tez, rivojlanish yo‘li mustaqil, o‘ziga xosdir. Jamiyat ana shu mexanizmlar asosida rivojlanib kelgan. Bu jarayonlarning tartib parametri zamonaviylashtirish hisoblanadi. Bu tartib parametri murakkab tizim elementlarining barchasini bo‘ysundiradi. SHu sababli jamiyatdek murakkab tizimning elementi bo‘lgan fan va bilimlarni uzatish vositasi bo‘lgan ta’lim tizimida ham doimiy yangilanish, transformatsiya jarayonlari sodir bo‘ladi. Fan va jamiyatdagi bunday o‘zgarishlar sinergetik o‘zaro bog‘liqlikda namoyon bo‘ladi. Jamiyatdagi ijtmoiy o‘zgarishlar fan va bilimlar tizimida ham o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi va aksincha fandagi transformatsiya jarayonlari jamiyatdagi transformatsiya jarayonlariga sabab bo‘lishi mumkin. SHu ma’noda zamonaviy ijtimoiy - madaniy tizimlarning evolyusiyasi endilikda nochiziqli fan qonuniyatlariga asoslanayotganligi buning isbotidir. Zamonaviy modernizatsiya jarayonlarining aniq natijasini bashorat qilish mumkin emas: mazkur jarayonlar dinamikasi bifurkatsion xarakterga egadir. Ammo zamonaviy ijtimoiy tartibni bayon etish uchun juda ko‘p atamalar – informatsion jamiyat, xizmat ko‘rsatish jamiyati, bilimlar jamiyati, postindustrial jamiyat atamalarining qo‘llanishiga qaramasdan, bitta mavzu hech o‘zgarmay barqaror turibdi-bu bo‘lg‘usi jamiyat uchun informatsiya – axborotning yoki bilimlarning muhim ahamiyat kasb etishini anglash mavzusidir”38. SHu sababli keyingi paytda olimlar jamiyatni yangilanishida bilim va axborotlarning hal qiluvchi ahamiyatini ilmiy – metodologik tahlil etishga ka’tta e’tibor qaratmoqdalar. Masalan, Toffler o‘zining “ Uchinchi to‘lqin”, “Inqilobiy boylik” asarlarida ijtmoiy taraqqiyotning barcha bosqichlarida insoniyat bilim natijasida rivojlanayotganligini, zamonaviy jamiyat oldingilaridan farqli o‘laroq yuksak texnologiyalarga asoslangan “boylik yaratish” tizimiga o‘tayotganligini e’tirof etadi39. Demak, murakkab tizim bo‘lgan jamiyatning bifurkatsiya nuqtalarida jamiyat rivojlanishning bir nechta yo‘llari orasidan o‘zi uchun eng maqbulini tanlab oladi. Bu tanlovga ijtimoiy sub’ektlarning bilim va ahloqiy qadriyatlari katta ta’sir ko‘rsatadi. SHu sababli jamiyat murakkab o‘z-o‘zini tashkil etuvchi tizim sifatida jamiyatda fan va bilimlarni translyasiya qiluvchi ta’lim tizimini rivojlantirish asosida rivojlanadi. Jamiyatdagi modernizatsiya jarayonlari fandagi, ta’limdagi yangilanishlar bilan o‘zaro mutanosiblik, sinergetik o‘zaro bog‘liqlikda sodir bo‘ladi va ana shundagina ijobiy natijaga erishiladi. Mamlakatni modernizatsiya qilishning asosiy vazifalari milliy g‘oyamizni hayotga tatbiq etish, rivojlanishni YAngi yuksak pog‘onalarga ko‘tarilishini nazariy-amaliy asoslarini vjudga keltirish va yoshlarni barkamol avlod qilib tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratishdan iboratdir. Bugungi kunda 38 Гидденс Э.. Социология.Т.,Шарқ 2002. 744-б. 39 Тофлер Э., Тоффлер Х. Революционное богатство. -М., 2007. –С.388. modernizatsiya qilish inson faoliyatining, deyarli barcha faoliyatlarida olib borilmoqda. Modernizatsiya qilish davlatimizning ichki siyosatining namunasi bo‘lib, Vatan tinchligiga, Vatan taraqqiyotiga, xalqning farovon va erkin hayotini ta’limlashga qaratilgan murakkab jarayondir. Modernizatsiya qilish mamlakatimizni ichki vazifalari bilan birga, uning fan, iqtisod, madaniyatini taraqqiyoti asosida jahon sivilizatsiyasiga integratsiyasini, taraqiy etgan davlatlar qatoriga chiqish masalalari bilan bog‘liqdir. Mamlakatimizda olib borilayotgan siyosiy, iqtisodiy, liberilizatsiyasi sud-huquq islohotlari, demokratik o‘zgarishlarning asosini modernizatsiya paradigmasi tashkil etadi. Nodavlat notijorat tashkilotlarning faoliyati mamlakatimizdagi demokratik tizimning yangilanishi ijtimoiy hayotdagi o‘zgarishlar, ijtimoiy muhofaza siyosati barchasi an’anali yondoshuvdan yangicha zamonaviy yondoshuv asosida ish olib borishga asoslangandir. Butun jahon inqrozi davrida mamlakatimiz bu salbiy ta’sirlarni bartaraf etish chora-tadbirlarni ishlab chiqi., va amaliyotda tatbiq qilgani yutuqlarga erishgani ham yangi ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga muvofiq yangi yondoshuv, siyosatga asoslaganligini bildiradi. Modernizatsiya qilish inson faoliyatining barcha sohalariga kirib kelmoqda va ijtimoiy-siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy sohalarida natijalarini kuzatmoqdamiz. Modernizatsiya murakkab, kompleksli voqeylik. Uni tashkil qiluvchi elementlari orasida bilim va savodxonlik darajasini oshib borishi takidlanadi. Bu muammo, ya’ni bilim va savodxonlik darajasini oshib borishi, birinchidan barkamol avlod shakllanishini ma’naviy poydevori, ikkinchidan ularning ijtimoiy muhit bilan bog‘liq mohiyati, uchinchidan modernizatsiya jarayoni epistemologik qarashlaridagi o‘zgarishlari bilan aloqadorligini ilmiy-nazariy tahlii uchun zamin tayorladi. Bilim, savodxonlik jamiyatning kuchli quroli va inson jamiyatining taraqqiyotining poydevoridir. Bilimni mohiyatini tushunish va uni amaliyotga tadbiq qilish hozirgi zamonning dolzarb muammolaridan biri. Zamonaviy innovatsion texnologiyalar, siyosiy texnologiyalar, o‘quv jarayonlarida qo‘llaniladigan yangi texnologiyalar barchasi savodxon insonning bilimiga bog‘liq. Hozirgi davrda ko‘pgina, ayniqsa rivojlangan mamlakatlarga ilmy-fanga, innovatsion texnologiyalar, innovatsion iqtisodiy texnologiyalariga bo‘lgan e’tibor, ularning rivojlanishiga ajratilgan mablag‘ o‘sib borayotgani diqqatga sazovordir. SHu bilan bir vaqtda insonning ma’naviyati, jamiyatda mavjud ma’naviy muhitning ahamiyati kattadir. Hozirgi kunda inson faoliyatining barcha sohalaridagi, jumladan madaniyat qadriyatlari va mentalitetdagi o‘zgarishlar, inson ongidagi modernizatsiyasining muhim jihati bo‘lib, zamonaviy reallikka adekvatligini talab qiladi. Buning natijasida dunyoni idrok etish tamoyillarida ham o‘zgarishlar vujudga kelmoqda. Endilikda, har qanday sodir bo‘lgan qiyinchilikni bartaraf etish uchun, uning oqibatida vujudga kelgan muvozanatimizda, tartibsizlikdan chiqib ketish uchun imkoniyatlarni izlash kerak. Tartibsizlik, muvozanatsiz tizim yangi imkoniyatlar vujudga keladi va bu holatdan barqarorligiga o‘tish yo‘llarini anglab olish umkin, ya’ni beqarorlik, tartibsizlikda barqaorlikka o‘tishning imkoniyatlari mavjud, shulardan tanlab olish imkoniyati inson, jamiyat, davlatga bog‘liq. Inson tafakkkuri zamonamizni o‘ta o‘zgaruvchanligini adekvat in’ikos etish uchun yangi tushuncha, tamoyillar, yondoshuvlar, nazariyalarni yaratadi. Modernizatsiya paradigmasi shular qatorida ilm-fan, jamiyatni rivojlanishini adekvat in’ikos etish uchun yaratilgan.