G‘o‘za va g‘alla zararkunandalari

Yuklangan vaqt

2025-01-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

14

Faytl hajmi

34,3 KB


G‘o‘za va g‘alla zararkunandalari Reja: 1. G‘o‘za zararkunandalari. 2. G‘alla zararkunandalari. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublika to‘la iqtisodiy jihatdan mustaqillikka erishish uchun sanot mahsulotlarini va sanoat uchun kerak bo‘ladigan xom ashyoni ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va rivojlantirish zarur. Sanoat uchun va chet ellarga valyutaga sotiladigan asosiy xom-ash’yomiz paxtadir. Ma’lumki, keyingi yillarda aholiga tamorqa xo‘jaligi er ajratib berish, meva-sabzavot, g‘alla va boshqa oziq-bop ekinlarining bir qismi ilgari paxta ekib kelinayotgan erlar hisobiga kengaytirilmoqda, natijada paxta eqiladigan maydonlar qisman kamayadi. Bu esa o‘z navbatida paxtadan olinadigan yalpi xosilni kamayishiga olib keladi. Paxtani yalpi xosilini kamaytirmaslik uchun ilm fan yutuqlaridan ilgorlar tajribasidan va boshqa imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz kerak. SHunday imkoniyatlardan biri g‘o‘zani zararli organizmlardan himoya qilishdir. G‘o‘za zararkunandalar bilan ko‘p zararlanadigan ekinlardan hisoblanadi. Professor YAxontov V.V. g‘o‘za bilan oziqlanadigan umurt-qasiz hayvonlarning 772 turdan iborat butun dunyo faunasining uncha to‘liq bo‘lmagan ruyxatini tuzib 1931 yilda ta’riflagan edi. Bulardan 751 turi hashoratlardir. V.V.YAxontov tomonidan 219 turi O‘zbekiston sharoitida g‘o‘zaga tushishi aniqlangan. G‘o‘zaning asosiy zararkunandalari. G‘o‘zaning so‘ruvchi zararkunandalari. O‘rgimchakkana. Bu g‘o‘zaning ashaddiy va doim tushadigan zararkunandasi hisoblanib paxta o‘stirila-yotgan zonalarda keng tarqalgan hammaho‘r zararkunandadir. U 248 turdagi o‘simlik bilan oziqladi shundan 173 tur begona o‘tlar 38 tur butalar, 37 turi esa qishloq xo‘jalik ekinlaridir. G‘o‘za va g‘alla zararkunandalari Reja: 1. G‘o‘za zararkunandalari. 2. G‘alla zararkunandalari. Hozirgi paytda O‘zbekiston Respublika to‘la iqtisodiy jihatdan mustaqillikka erishish uchun sanot mahsulotlarini va sanoat uchun kerak bo‘ladigan xom ashyoni ishlab chiqarishni yanada kengaytirish va rivojlantirish zarur. Sanoat uchun va chet ellarga valyutaga sotiladigan asosiy xom-ash’yomiz paxtadir. Ma’lumki, keyingi yillarda aholiga tamorqa xo‘jaligi er ajratib berish, meva-sabzavot, g‘alla va boshqa oziq-bop ekinlarining bir qismi ilgari paxta ekib kelinayotgan erlar hisobiga kengaytirilmoqda, natijada paxta eqiladigan maydonlar qisman kamayadi. Bu esa o‘z navbatida paxtadan olinadigan yalpi xosilni kamayishiga olib keladi. Paxtani yalpi xosilini kamaytirmaslik uchun ilm fan yutuqlaridan ilgorlar tajribasidan va boshqa imkoniyatlardan unumli foydalanishimiz kerak. SHunday imkoniyatlardan biri g‘o‘zani zararli organizmlardan himoya qilishdir. G‘o‘za zararkunandalar bilan ko‘p zararlanadigan ekinlardan hisoblanadi. Professor YAxontov V.V. g‘o‘za bilan oziqlanadigan umurt-qasiz hayvonlarning 772 turdan iborat butun dunyo faunasining uncha to‘liq bo‘lmagan ruyxatini tuzib 1931 yilda ta’riflagan edi. Bulardan 751 turi hashoratlardir. V.V.YAxontov tomonidan 219 turi O‘zbekiston sharoitida g‘o‘zaga tushishi aniqlangan. G‘o‘zaning asosiy zararkunandalari. G‘o‘zaning so‘ruvchi zararkunandalari. O‘rgimchakkana. Bu g‘o‘zaning ashaddiy va doim tushadigan zararkunandasi hisoblanib paxta o‘stirila-yotgan zonalarda keng tarqalgan hammaho‘r zararkunandadir. U 248 turdagi o‘simlik bilan oziqladi shundan 173 tur begona o‘tlar 38 tur butalar, 37 turi esa qishloq xo‘jalik ekinlaridir. O‘rgimchakkana ayrim jinsli bo‘lib tanasi oval shaklida bo‘yi 0,3-0,6 mm gacha boradi. Uning bahorgi va yozgi avlodlari ko‘kish sariq qishlab chiqadiganlari to‘q sariq-qizil rangda bo‘ladi. Urg‘ochisi o‘zining rivojlanishida tuxum lichinka, nimfa, deytonimfa va etuklik fazalarini kechiradi. Tuxumi yumaloq sharsimon bo‘ladi. Boshqa fazalari imagoga o‘xshab undan kichikligi bilan farq qiladi. Kananing yozgi avlodlari 8-12 kunda, mayda 15-20 kun, aprelda 25-30 kunada bir avlodi rivojlanadi. Yil davomida 4-20 avlodi rivojlanib shundan 3-12 tasi g‘o‘zada o‘tadi. Rivojlanish vaqtida ularning 40% va undan ko‘prog‘i tabiiy ravishda qirilib ketadi. Urg‘ochisi o‘rta tolali g‘o‘za navlarida 100-160 tagacha tuxum qo‘yib 30-40 kun yashaydi. Ingichka tolalida 40-50 ta tuxum qo‘yib 10-15 kun yashaydi, begona o‘tlarda 30 tagacha qo‘yadi, 10 kundan ko‘proq yashaydi. Qora yo‘ng‘ichka shirasi. Hammaxo‘r zararkunanda bo‘lib Evropaning janubida va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Akatsiya biti g‘o‘zadan tashqari beda, oq akatsiya, eryong‘oq, vika, burchoq, no‘xot shuningdek poliz ekinlariga shikast etkazadi. Bu hashorat g‘o‘zani may iyun oylarida ko‘p zararlaydi. Tirik tug‘uvchi urg‘ochisining bo‘yi 1,3-2,1 mm bo‘ladi. Tanasi yaltiroq qora, lichinkasiniki qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. Akatsiya biti beda yoki akatsiyada tuxum fazasida qishlaydi. Erta bahorda bedalarda bu bitning to‘dalari paydo bo‘ladi, to beda dag‘allashganga qadar rivojlanib keyin boshqa ekinlarga ko‘chib o‘tadi. Qora yo‘ng‘ichka shirasi g‘o‘zada 30 kun yashaydi ana shu vaqtda juda tez ko‘payib o‘simlikka jiddiy zarar etkazadi. Oziqlanish va ob xavoning sharoiti og‘irlashgach ularda qanot paydo bo‘ladi yana bedapoyaga o‘tadi va kech kuzgacha beda ildiz bo‘g‘zida bo‘ladi. Ammo oziqlanish sharoiti yaxshi bo‘lmagani uchun ular ko‘plab ko‘paya olmaydi. Dastlabki sovuq tushishi bilan erkaklari va tuxum qo‘yadigan urg‘ochilari paydo bo‘ladi. Katta g‘o‘za shirasi (Acyrthosiphon gossypii Merdv) O‘zbekiston-ning barcha paxtakor rayonlarida uchraydi. G‘o‘zadan tashqari mosh, loviyaga, begona o‘tlarga, yantoqqa ko‘proq tushadi. Qandalalarning 13 turi g‘o‘zaga tushishi ma’lum shulardan ikki turi beda va dala qandalasi ayrim yillari sezilarli zarar keltiradi. O‘rgimchakkana ayrim jinsli bo‘lib tanasi oval shaklida bo‘yi 0,3-0,6 mm gacha boradi. Uning bahorgi va yozgi avlodlari ko‘kish sariq qishlab chiqadiganlari to‘q sariq-qizil rangda bo‘ladi. Urg‘ochisi o‘zining rivojlanishida tuxum lichinka, nimfa, deytonimfa va etuklik fazalarini kechiradi. Tuxumi yumaloq sharsimon bo‘ladi. Boshqa fazalari imagoga o‘xshab undan kichikligi bilan farq qiladi. Kananing yozgi avlodlari 8-12 kunda, mayda 15-20 kun, aprelda 25-30 kunada bir avlodi rivojlanadi. Yil davomida 4-20 avlodi rivojlanib shundan 3-12 tasi g‘o‘zada o‘tadi. Rivojlanish vaqtida ularning 40% va undan ko‘prog‘i tabiiy ravishda qirilib ketadi. Urg‘ochisi o‘rta tolali g‘o‘za navlarida 100-160 tagacha tuxum qo‘yib 30-40 kun yashaydi. Ingichka tolalida 40-50 ta tuxum qo‘yib 10-15 kun yashaydi, begona o‘tlarda 30 tagacha qo‘yadi, 10 kundan ko‘proq yashaydi. Qora yo‘ng‘ichka shirasi. Hammaxo‘r zararkunanda bo‘lib Evropaning janubida va O‘rta Osiyoda keng tarqalgan. Akatsiya biti g‘o‘zadan tashqari beda, oq akatsiya, eryong‘oq, vika, burchoq, no‘xot shuningdek poliz ekinlariga shikast etkazadi. Bu hashorat g‘o‘zani may iyun oylarida ko‘p zararlaydi. Tirik tug‘uvchi urg‘ochisining bo‘yi 1,3-2,1 mm bo‘ladi. Tanasi yaltiroq qora, lichinkasiniki qo‘ng‘ir tusda bo‘ladi. Akatsiya biti beda yoki akatsiyada tuxum fazasida qishlaydi. Erta bahorda bedalarda bu bitning to‘dalari paydo bo‘ladi, to beda dag‘allashganga qadar rivojlanib keyin boshqa ekinlarga ko‘chib o‘tadi. Qora yo‘ng‘ichka shirasi g‘o‘zada 30 kun yashaydi ana shu vaqtda juda tez ko‘payib o‘simlikka jiddiy zarar etkazadi. Oziqlanish va ob xavoning sharoiti og‘irlashgach ularda qanot paydo bo‘ladi yana bedapoyaga o‘tadi va kech kuzgacha beda ildiz bo‘g‘zida bo‘ladi. Ammo oziqlanish sharoiti yaxshi bo‘lmagani uchun ular ko‘plab ko‘paya olmaydi. Dastlabki sovuq tushishi bilan erkaklari va tuxum qo‘yadigan urg‘ochilari paydo bo‘ladi. Katta g‘o‘za shirasi (Acyrthosiphon gossypii Merdv) O‘zbekiston-ning barcha paxtakor rayonlarida uchraydi. G‘o‘zadan tashqari mosh, loviyaga, begona o‘tlarga, yantoqqa ko‘proq tushadi. Qandalalarning 13 turi g‘o‘zaga tushishi ma’lum shulardan ikki turi beda va dala qandalasi ayrim yillari sezilarli zarar keltiradi. Beda qandalasi (Adelphocoris lineolotus Goere). Beda, g‘o‘za kabi o‘simliklarni zararlab, asosan o‘zining og‘iz apparati bilan shona gul, kusaklarni, sanchib-surib zararlaydi. Kattik zararlangan shona va gullar kurib qoladi, kusakdagi tola kamayib, sifati pasayadi. Beda qandalasi cho‘zinchoq 6,5-9,5 mm bo‘lib qoramtir yoki sarg‘ish-yashil, erkaklari urg‘ochilariga qaraganda tuproq tuslidir. Elkasidagi 2 ta qora nuqtasi boshqa qandaladan ajratib olish mumkin. Qandala o‘simlik poyalari ichiga joylashgan tuxum fazasida qishlaydi, yil davomida 3-4 marta avlod beradi. Kuzgi tunlam (Agrotis segitum Seh). Hashoratlar sinfining, tanga qanotlilar turkumiga, tunlamlar oilasiga mansub bo‘lib, sug‘oriladigan paxtachilik rayonlarida keng tarqalgan zararkunandalardan biridir. Uning qurtlari 34 ta oilaga mansub bo‘lgan yuzlab tur o‘simliklarga zarar etkazadi. Kuzgi tunlam 5-6 yoshli qurtlik fazasida tuproqning 5-15sm chuqurlik katlamida qishlaydi. Bahorda o‘rtacha sutkalik harorat 10 S dan oshganda, bu qurtlar tuproqdagi inlarini tashlab er betiga ko‘tarilib g‘umbakka aylanadi. Kapalaklari aprel-may oylarida uchib chiqadi. Kapalaklar 10-40 kun yashaydi va gullarning nektari bilan oziqlanadi. Kapalaklarning serpushtliligi qo‘shimcha nektar bilan oziqlanish va qurtlik davridagi oziqlanish sharoitiga bog‘liqdir. Ular o‘rtacha 500-600 tuxum qo‘yadi. G‘o‘za tunlami (Heliotis armigera hb) - u keng tarqalgan zararkunanda bo‘lib , g‘o‘zaga shonalash vaqtida tuxum qo‘yadi. Uning birinchi avlodi begona o‘tlarda va pomidorda rivojlanadi. Uning tuxumi gumbazsimon bo‘lib diametri 0.5-0.6 mm. Tuxumi dastlab oqish keyinchalik qo‘ng‘ir tusga kiradi. Tuxumini alohida - alohida qilib o‘suv nuqsiga qo‘yadi. Tuxumdan 4-5 kunda qurtlari chiqib dastlab o‘suv nuqtasidagi barg bilan keyinchalik shona, gul va hosil organlari bilan oziqlanadi. Oziqlanib bo‘lgan qurtlar tuproqqa tushadi va 5-12sm chuqurlikka kirib g‘umbakka aylanadi. G‘umbagini bo‘yi 17-21 mm bo‘lib och pushti rangdan jigar ranggacha bo‘ladi. G‘umbakdan 8--10 kundan so‘ng kapalak uchib chiqadi.Bitta urg‘ochi kapalak 600 tadan 3000 tagacha tuxum qo‘yadi. Bir yilda 3-4 ta avlod beradi. G‘o‘za tunlami g‘umbak holida qishlab chiqadi. Bug‘doy va boshqa boshokli ekinlarga bir kator hasharotlar zarar keltirishi mumkin. Oziqlanishiga karab bular so‘ruvchi va kemiruvchi guruxlarga bo‘linadi. So‘ruvchi Beda qandalasi (Adelphocoris lineolotus Goere). Beda, g‘o‘za kabi o‘simliklarni zararlab, asosan o‘zining og‘iz apparati bilan shona gul, kusaklarni, sanchib-surib zararlaydi. Kattik zararlangan shona va gullar kurib qoladi, kusakdagi tola kamayib, sifati pasayadi. Beda qandalasi cho‘zinchoq 6,5-9,5 mm bo‘lib qoramtir yoki sarg‘ish-yashil, erkaklari urg‘ochilariga qaraganda tuproq tuslidir. Elkasidagi 2 ta qora nuqtasi boshqa qandaladan ajratib olish mumkin. Qandala o‘simlik poyalari ichiga joylashgan tuxum fazasida qishlaydi, yil davomida 3-4 marta avlod beradi. Kuzgi tunlam (Agrotis segitum Seh). Hashoratlar sinfining, tanga qanotlilar turkumiga, tunlamlar oilasiga mansub bo‘lib, sug‘oriladigan paxtachilik rayonlarida keng tarqalgan zararkunandalardan biridir. Uning qurtlari 34 ta oilaga mansub bo‘lgan yuzlab tur o‘simliklarga zarar etkazadi. Kuzgi tunlam 5-6 yoshli qurtlik fazasida tuproqning 5-15sm chuqurlik katlamida qishlaydi. Bahorda o‘rtacha sutkalik harorat 10 S dan oshganda, bu qurtlar tuproqdagi inlarini tashlab er betiga ko‘tarilib g‘umbakka aylanadi. Kapalaklari aprel-may oylarida uchib chiqadi. Kapalaklar 10-40 kun yashaydi va gullarning nektari bilan oziqlanadi. Kapalaklarning serpushtliligi qo‘shimcha nektar bilan oziqlanish va qurtlik davridagi oziqlanish sharoitiga bog‘liqdir. Ular o‘rtacha 500-600 tuxum qo‘yadi. G‘o‘za tunlami (Heliotis armigera hb) - u keng tarqalgan zararkunanda bo‘lib , g‘o‘zaga shonalash vaqtida tuxum qo‘yadi. Uning birinchi avlodi begona o‘tlarda va pomidorda rivojlanadi. Uning tuxumi gumbazsimon bo‘lib diametri 0.5-0.6 mm. Tuxumi dastlab oqish keyinchalik qo‘ng‘ir tusga kiradi. Tuxumini alohida - alohida qilib o‘suv nuqsiga qo‘yadi. Tuxumdan 4-5 kunda qurtlari chiqib dastlab o‘suv nuqtasidagi barg bilan keyinchalik shona, gul va hosil organlari bilan oziqlanadi. Oziqlanib bo‘lgan qurtlar tuproqqa tushadi va 5-12sm chuqurlikka kirib g‘umbakka aylanadi. G‘umbagini bo‘yi 17-21 mm bo‘lib och pushti rangdan jigar ranggacha bo‘ladi. G‘umbakdan 8--10 kundan so‘ng kapalak uchib chiqadi.Bitta urg‘ochi kapalak 600 tadan 3000 tagacha tuxum qo‘yadi. Bir yilda 3-4 ta avlod beradi. G‘o‘za tunlami g‘umbak holida qishlab chiqadi. Bug‘doy va boshqa boshokli ekinlarga bir kator hasharotlar zarar keltirishi mumkin. Oziqlanishiga karab bular so‘ruvchi va kemiruvchi guruxlarga bo‘linadi. So‘ruvchi hasharotlarning zarari oqibatida g‘allada oqsil, kleykovina va boshka kimmatli organik moddalarning mikdori ozayib ketadi. Bunday hasharotlar katoriga asosan: zararli hasva, shira va trips kiradi. Kemiruvchi hasharotlarning namunalari ancha ko‘p bo‘lib, ular kuyidagilardir: chigirtkalar, pyavitsa, g‘alla tunlamlari, jujelitsa va «xumkalla» ko‘ng‘izlari, ildiz kemiruvchi tunlamlar, simkurtlar, ildiz va poya pashshalari, poya parvonasi va boshkalar. Bu Hasharotlarning og‘iz apparata o‘simlik to‘kimalarini ko‘pol kemirishga mo‘ljallangan bo‘lib, fiziologik jarayon o‘tadigan barg satxini ozaytirib hosildorlikka putur etkazadi. G‘alla o‘simliklarida bir kator zamburug‘lar turli kasalliklar ko‘zg‘atab zarar keltarishi mumkin. Bularning asosiylari kuyidagilardir: chang va kattiq korakuyalar, un-shudring, sarik va ko‘ngir zang, dog‘lanishlar, ildiz chirish va boshkalar. Bularning har birini ahamiyati shunchalik jiddiyki, kasallangan boshoq 30-35%dan (zang kasallari, un-shudring) 100% gacha (korakuyalar) hosilni nobud kilishi mumkin. Demak, bu guruh zararli organizmlarga ham katta ahamiyat berib g‘alla kasallanishini oldini olmok kerak. Eslatamiz, yukori agrotexnika, urugni sifatli dorilab ekish, bugdoyni mahalliy va ma’danli (azot, fosfor va kaliyli) o‘gitlar bilan oziqlantirib kasallikka bardoshli qilib o‘stirish, masalani yarmini ijobiy hal kilishga imkon beradi. Zararli xasva - Eurygaster integriceps Put. yarim kattik kanotlilar yoki kandalalar (Hemiptera) turkumining, kalqonlilar (Pentatomidae) oilasiga mansub Hasharot. Bu juda keng tarkalgan hasharot bo‘lib, dunyoning barcha g‘alla ekiladigan mamlakatlarida uchraydi. Tashqi ko‘rinishi. Volga etgan zararli xasvaning bo‘yi 10-12 mm keladi. Tanasiniig rangi sarik yoki sarg‘ish-kulrang, sirti marmarsimon naqshlidir. Oldingi kukragining keyingi yarmi oldingi yarmidan ko‘ra oqishroq. Qalqonining tubida ikkita oqish dog‘i bor. Bu Hasharot uchun qalqonining qorni oxirigacha etib yaxshi rivojlanganligi xarakterlidir; qalkonining keyingi uchi oval shaklida, qanshari boshining oldingi uchigacha etib boradi. Boshining old tomoni to‘mtoq, bo‘yi eniga baravar. Urgochi zotlarining qorin oxiridagi segmenta uch juft plastinkalardan, erkaklarida esa bitta yirik plastankadan iborat. Tuxumlari bochkasimon bo‘lib yashilrok rangda, kattaligi 1,0-1,1 mm keladi. Tuxumdan chikkan lichinkalari dastavval deyarli yarim yumaloq shaklida, sarg‘ish-ko‘ngir hasharotlarning zarari oqibatida g‘allada oqsil, kleykovina va boshka kimmatli organik moddalarning mikdori ozayib ketadi. Bunday hasharotlar katoriga asosan: zararli hasva, shira va trips kiradi. Kemiruvchi hasharotlarning namunalari ancha ko‘p bo‘lib, ular kuyidagilardir: chigirtkalar, pyavitsa, g‘alla tunlamlari, jujelitsa va «xumkalla» ko‘ng‘izlari, ildiz kemiruvchi tunlamlar, simkurtlar, ildiz va poya pashshalari, poya parvonasi va boshkalar. Bu Hasharotlarning og‘iz apparata o‘simlik to‘kimalarini ko‘pol kemirishga mo‘ljallangan bo‘lib, fiziologik jarayon o‘tadigan barg satxini ozaytirib hosildorlikka putur etkazadi. G‘alla o‘simliklarida bir kator zamburug‘lar turli kasalliklar ko‘zg‘atab zarar keltarishi mumkin. Bularning asosiylari kuyidagilardir: chang va kattiq korakuyalar, un-shudring, sarik va ko‘ngir zang, dog‘lanishlar, ildiz chirish va boshkalar. Bularning har birini ahamiyati shunchalik jiddiyki, kasallangan boshoq 30-35%dan (zang kasallari, un-shudring) 100% gacha (korakuyalar) hosilni nobud kilishi mumkin. Demak, bu guruh zararli organizmlarga ham katta ahamiyat berib g‘alla kasallanishini oldini olmok kerak. Eslatamiz, yukori agrotexnika, urugni sifatli dorilab ekish, bugdoyni mahalliy va ma’danli (azot, fosfor va kaliyli) o‘gitlar bilan oziqlantirib kasallikka bardoshli qilib o‘stirish, masalani yarmini ijobiy hal kilishga imkon beradi. Zararli xasva - Eurygaster integriceps Put. yarim kattik kanotlilar yoki kandalalar (Hemiptera) turkumining, kalqonlilar (Pentatomidae) oilasiga mansub Hasharot. Bu juda keng tarkalgan hasharot bo‘lib, dunyoning barcha g‘alla ekiladigan mamlakatlarida uchraydi. Tashqi ko‘rinishi. Volga etgan zararli xasvaning bo‘yi 10-12 mm keladi. Tanasiniig rangi sarik yoki sarg‘ish-kulrang, sirti marmarsimon naqshlidir. Oldingi kukragining keyingi yarmi oldingi yarmidan ko‘ra oqishroq. Qalqonining tubida ikkita oqish dog‘i bor. Bu Hasharot uchun qalqonining qorni oxirigacha etib yaxshi rivojlanganligi xarakterlidir; qalkonining keyingi uchi oval shaklida, qanshari boshining oldingi uchigacha etib boradi. Boshining old tomoni to‘mtoq, bo‘yi eniga baravar. Urgochi zotlarining qorin oxiridagi segmenta uch juft plastinkalardan, erkaklarida esa bitta yirik plastankadan iborat. Tuxumlari bochkasimon bo‘lib yashilrok rangda, kattaligi 1,0-1,1 mm keladi. Tuxumdan chikkan lichinkalari dastavval deyarli yarim yumaloq shaklida, sarg‘ish-ko‘ngir tusda bo‘ladi, ammo kattalashgan sari bo‘yiga cho‘zilib rangi sal okaradi, qanoti bo‘lmaydi. Ikkinchi yoshdan boshlab lichinkalarda sassik xid chikarish bezlari rivojlana boshlaydi. Beshinchi yoshga kelib xasvaning uzunligi 8-10, kengligi 6-6,5 mm ni tashkil kiladi, qanotlari rivojlana boshlaydi, etuk zotga aylanishdan oldin og‘irligi 97-110 mg ga etadi. Hayot kechiriish. Bu zararkunanda etuk zot shaklida dala atroflaridagi uvatlarda, kir va tog‘ oldi sharoitida o‘simlik koldiklari hamda tosh, kesaklar ostada to‘dalanib kishlab chikadi. Xasvaning uyg‘onishi mart-aprel oylarida, o‘rtacha sutkalik harorat 10-12°S ga etganida boshlanadi. Qishlov joyining o‘rtacha havo xarorati 15-20°S bo‘lganida, xasva g‘allazorlar tomon uchib tarkala boshlaydi. Bu esa, g‘allaning tuplanish davriga to‘g‘ri keladi. Xasva tuxum ko‘yishga tayyor bo‘lishi uchun uning ko‘shimcha oziqlanishi shart, shu sababli o‘simlikning shirasi bilan ko‘shimcha oziklanadi. Bahorda ob-havo keskin pasayganda yoki yogingarchilik ko‘p bo‘lsa, xasvaning tarkalishi hamda oziklanishi to‘xtab, ular o‘simlikning ostki kismiga yashirinib oladilar. Fakatgina harorat ko‘tarilishi bilan ular oziqlanishni davom ettiradilar. YOppasiga g‘allazorlarga uchib o‘tishi boshlanganidan 7-15 kun o‘tgach, urg‘ochilari tuxum ko‘ya boshlaydilar (mart oyining oxiri-aprelning boshi). Havo xarorataning o‘zgarishiga karab, 15-20 kun ichida tuxum ko‘yishni tug‘allaydilar. Urg‘ochilari tuxumini g‘alla bargining ostki qismiga xamda o‘simlikning ganasiga ko‘yadi. Tuxumlarni odatda 7 donadan ikki kator kilib joylashtiradi. Lichinkalarning 2-4 yoshga o‘tishi bug‘doyning sut pishish davriga to‘g‘ri keladi. SHu sababli, ular boshokka chikib uni so‘rib zarar keltiradilar. Kunning issnk vaktlari hamda bir yoshdan ikkinchi yoshga po‘sttashlab o‘tishda ular boshokdan o‘simlikning ostki kis miga tushadilar. Bu xolat xasvani zichligini aniklash va unga karshi kimyoviy kurash choralarini olib borish davrida muxim axamiyatga ega. Havo xaroratiga karab lichinkalarning rivojlanishi 25 kundan 50 kungacha davom etishi mumkin. Beshinchi marta pust tashlaganidan keyin yosh xasvadan voyaga etgan etuk zotlar paydo bo‘ladi. Bu zotlar kishlovga ketish maksadida ganasiga etarli mikdorda yog moddasinn to‘plash uchun don shirasi bilan uzok vaktoziklanadilar. tusda bo‘ladi, ammo kattalashgan sari bo‘yiga cho‘zilib rangi sal okaradi, qanoti bo‘lmaydi. Ikkinchi yoshdan boshlab lichinkalarda sassik xid chikarish bezlari rivojlana boshlaydi. Beshinchi yoshga kelib xasvaning uzunligi 8-10, kengligi 6-6,5 mm ni tashkil kiladi, qanotlari rivojlana boshlaydi, etuk zotga aylanishdan oldin og‘irligi 97-110 mg ga etadi. Hayot kechiriish. Bu zararkunanda etuk zot shaklida dala atroflaridagi uvatlarda, kir va tog‘ oldi sharoitida o‘simlik koldiklari hamda tosh, kesaklar ostada to‘dalanib kishlab chikadi. Xasvaning uyg‘onishi mart-aprel oylarida, o‘rtacha sutkalik harorat 10-12°S ga etganida boshlanadi. Qishlov joyining o‘rtacha havo xarorati 15-20°S bo‘lganida, xasva g‘allazorlar tomon uchib tarkala boshlaydi. Bu esa, g‘allaning tuplanish davriga to‘g‘ri keladi. Xasva tuxum ko‘yishga tayyor bo‘lishi uchun uning ko‘shimcha oziqlanishi shart, shu sababli o‘simlikning shirasi bilan ko‘shimcha oziklanadi. Bahorda ob-havo keskin pasayganda yoki yogingarchilik ko‘p bo‘lsa, xasvaning tarkalishi hamda oziklanishi to‘xtab, ular o‘simlikning ostki kismiga yashirinib oladilar. Fakatgina harorat ko‘tarilishi bilan ular oziqlanishni davom ettiradilar. YOppasiga g‘allazorlarga uchib o‘tishi boshlanganidan 7-15 kun o‘tgach, urg‘ochilari tuxum ko‘ya boshlaydilar (mart oyining oxiri-aprelning boshi). Havo xarorataning o‘zgarishiga karab, 15-20 kun ichida tuxum ko‘yishni tug‘allaydilar. Urg‘ochilari tuxumini g‘alla bargining ostki qismiga xamda o‘simlikning ganasiga ko‘yadi. Tuxumlarni odatda 7 donadan ikki kator kilib joylashtiradi. Lichinkalarning 2-4 yoshga o‘tishi bug‘doyning sut pishish davriga to‘g‘ri keladi. SHu sababli, ular boshokka chikib uni so‘rib zarar keltiradilar. Kunning issnk vaktlari hamda bir yoshdan ikkinchi yoshga po‘sttashlab o‘tishda ular boshokdan o‘simlikning ostki kis miga tushadilar. Bu xolat xasvani zichligini aniklash va unga karshi kimyoviy kurash choralarini olib borish davrida muxim axamiyatga ega. Havo xaroratiga karab lichinkalarning rivojlanishi 25 kundan 50 kungacha davom etishi mumkin. Beshinchi marta pust tashlaganidan keyin yosh xasvadan voyaga etgan etuk zotlar paydo bo‘ladi. Bu zotlar kishlovga ketish maksadida ganasiga etarli mikdorda yog moddasinn to‘plash uchun don shirasi bilan uzok vaktoziklanadilar. Zarari. Zararli xasvaning bugdoyga etkazadigan zarari xosildorlik va g‘alla sifati bilan belgnlanadi. Bu esa zararkunandaning zichligiga boglik 65'ladi. Qishlovdan chikkan xasva bugdoyning xamma er ustkn kismlariga, ayniksa poya va boshokka zarar keltiradi. Xasva asosan o‘simlikning yukori kismini va boshokning o‘sayotgan mayin to‘kimalariga tumshugini sanchib, unga kelayotgan oziqa moddalarini so‘rib oziklanadi. Agarda o‘simlik rivojlanishining erta fazalarida (tuplanish - naycha chikarish) zarar keltirilgan bo‘lsa, poyaning sanchnlgan eridan yukorisi kingir- kiyshik bo‘lib, barglari sargayib ketadi. Boshok asosini yoki biror kismini sanchsa, xosil bo‘layotgan don rivojlanishdan tuxgab, boshok kisman yoki butunlay okarib koladi. Hasva bilan zararlangan o‘simlik Hasharot zichligiga ko‘ra, 30-40% gacha xosildorlikni kamaytiradi, yangi don-urugning unuvchangligi esa 50% gacha pasayishi kayd kilingan. Iktisodiy zarar mikdor mezoni (IZMM) sifatida zararli xasvaning qishlab chikkan avlodiga karshi kimyoviy kurash bugdoy tuplanish paytida xar 1m" maydonga o‘rtacha 1-2 va undan ko‘p etuk zot to‘gri kelsa o‘tkaziladi. YAngi avlod zotlariga karshi esa, g‘alla boshoklashi bilan xar 1m2 erga 5-10 ta xasva lichinkalari to‘gri kelsa o‘tkaziladi. Kurash choralari. Zararli xasvaga karshi agrotexnik, seleksiya, biologik xamda kimyoviy kurash tizimi tavsiya etiladi. I. Hasvaga karshi kurashda agrotexnik tadbirlar aloxida o‘rin tutadi. Bunga eng avvalo xosil yigilganidan keyin birinchi galda xasva bilan zararlangan dalalarni shudgorlash kiradi. Zudlik bilan o‘tkazilgan bu tadbir natijasida xasva uchun ko‘shimcha em bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘knlgan don va ko‘shimcha oziklanayotgan xasvalar erga ko‘milib nobud bo‘ladi. Erta baxorda kuzda ekilgan g‘alla ekinlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziklantirish va suspenziya ko‘llash; baxorgi donln eknnlarni ekishdan oldin yukori saviyada agrotexnik tadbirlarni utkazish - erga ishlov berish, o‘gitlash, yuqori sifatli urugni erta muddatlarda ekish xam xasva zararini birmuncha kamaytiradi. CHidamli navlar tanlash. Erta pishar navlar ekilganda xasva ularda to‘lik rivojlanib ulgurmaydi. Hozirgi davrda xasva zarariga bardosh beradigan xamda zararkunanda rivojlanishi uchun yokimsiz navlar yaratilganki, bularnn ekish ko‘shimcha mablag sarfisiz ekinlarni ximoya kilishni ta’minlaydi. SHunday navlar xam mavjudki, ular xasvaso‘lagidagi ferment ta’siriga uchramaydi va iztirob chekmaydi. Zarari. Zararli xasvaning bugdoyga etkazadigan zarari xosildorlik va g‘alla sifati bilan belgnlanadi. Bu esa zararkunandaning zichligiga boglik 65'ladi. Qishlovdan chikkan xasva bugdoyning xamma er ustkn kismlariga, ayniksa poya va boshokka zarar keltiradi. Xasva asosan o‘simlikning yukori kismini va boshokning o‘sayotgan mayin to‘kimalariga tumshugini sanchib, unga kelayotgan oziqa moddalarini so‘rib oziklanadi. Agarda o‘simlik rivojlanishining erta fazalarida (tuplanish - naycha chikarish) zarar keltirilgan bo‘lsa, poyaning sanchnlgan eridan yukorisi kingir- kiyshik bo‘lib, barglari sargayib ketadi. Boshok asosini yoki biror kismini sanchsa, xosil bo‘layotgan don rivojlanishdan tuxgab, boshok kisman yoki butunlay okarib koladi. Hasva bilan zararlangan o‘simlik Hasharot zichligiga ko‘ra, 30-40% gacha xosildorlikni kamaytiradi, yangi don-urugning unuvchangligi esa 50% gacha pasayishi kayd kilingan. Iktisodiy zarar mikdor mezoni (IZMM) sifatida zararli xasvaning qishlab chikkan avlodiga karshi kimyoviy kurash bugdoy tuplanish paytida xar 1m" maydonga o‘rtacha 1-2 va undan ko‘p etuk zot to‘gri kelsa o‘tkaziladi. YAngi avlod zotlariga karshi esa, g‘alla boshoklashi bilan xar 1m2 erga 5-10 ta xasva lichinkalari to‘gri kelsa o‘tkaziladi. Kurash choralari. Zararli xasvaga karshi agrotexnik, seleksiya, biologik xamda kimyoviy kurash tizimi tavsiya etiladi. I. Hasvaga karshi kurashda agrotexnik tadbirlar aloxida o‘rin tutadi. Bunga eng avvalo xosil yigilganidan keyin birinchi galda xasva bilan zararlangan dalalarni shudgorlash kiradi. Zudlik bilan o‘tkazilgan bu tadbir natijasida xasva uchun ko‘shimcha em bo‘lishi mumkin bo‘lgan to‘knlgan don va ko‘shimcha oziklanayotgan xasvalar erga ko‘milib nobud bo‘ladi. Erta baxorda kuzda ekilgan g‘alla ekinlarini mineral o‘g‘itlar bilan oziklantirish va suspenziya ko‘llash; baxorgi donln eknnlarni ekishdan oldin yukori saviyada agrotexnik tadbirlarni utkazish - erga ishlov berish, o‘gitlash, yuqori sifatli urugni erta muddatlarda ekish xam xasva zararini birmuncha kamaytiradi. CHidamli navlar tanlash. Erta pishar navlar ekilganda xasva ularda to‘lik rivojlanib ulgurmaydi. Hozirgi davrda xasva zarariga bardosh beradigan xamda zararkunanda rivojlanishi uchun yokimsiz navlar yaratilganki, bularnn ekish ko‘shimcha mablag sarfisiz ekinlarni ximoya kilishni ta’minlaydi. SHunday navlar xam mavjudki, ular xasvaso‘lagidagi ferment ta’siriga uchramaydi va iztirob chekmaydi. Kechiktirmay yig‘im-terimni o‘tkazish. Bu tadbnr shundan iboratki, agarda g‘alla yigimini boshoklar sutmo‘m davrida ayrim kilib, ya’ni oldin o‘rib keyin yanchilsa, zararkunanda to‘liq oziklanishga ulgurmaydi va fiziologik zaif bo‘lib ko‘plab kiriladi. Bundam tashkari, ko‘pgina xasva lichinkalari mexanik ravishda ezilib o‘ladi. Biologik usul. Xasvaga karshi kurashda tuxumxo‘r telenomuslarnnng axamiyati kattadir. SHuning uchun bularning rivojlanishi uchun kuzda dala atrofida to‘p-to‘p poxol qoldirib sharoit yaratilishi kerak. Don ekiladigan xo‘jaliklarda biolaboratoriyalar tashkil etib, ularda boshka kushandalar katorida telenomusni xam maxsus usul bo‘yicha ko‘paytirib dalaga chikarish mumkin. Zararkunandalarning zichligi yukori buladigan dalalarni kimyoviy usulda ximoya kilishni rejalashtirib ko‘yish lozim. Zararli xasva va bir kator boshka Hasharotlarning asosny kishlab chikadigan joyi dala chegidagi uvatlar bo‘lganlign sababli, Hasharotlar aniklangan uvatlarda xavo xarorati 10-12°dan oshganidan keyin (mart oyining I-11-nchn o‘n kunligi), g‘alla ekilgan paykalning 20-30 m chetiga va uvatlarga, xar ikkala tomonidan kuyidagi birorta dori bilan OBX traktor purkagichini birtaraflama ishlatib yoki motorli ko‘l apparata bilan ishlov berish zarur: BI-58 (danadim) 40% em.k. - 1,5 l/ga, fufanon 57% em.k. - 1,2-2,0 l/ga, siperfos (nurell- D) 55% em.k.- 0,5 l/ga, detsis 2,5% em.k.- 0,25 l/ga, karate 5% em.k.-0,15-0,2 l/ga, sumi-alfa 5% em.k. - 0,2-0,25 l/ga, sipermetrin 25% em.k. -0,2 l/ga, kinmiks 5% em.k. - 0,2 l/ga. YUkoridagi dorilarni bug‘doyzorlarda ishlatilgan muddat bilan dala atrofidagi tutlarning bargini kesib olishgacha bo‘lgan vakt 45-50 kunni tashkil etishi lozim. Keyinchalik, bugdoy boshoklab, gullab xosilga kirganida xasva ko‘payib xosilga xavf tugdirsa, yukorida kayd etib o‘tilgan insektitsidlarni xar birini ishlatish mumkin, ammo birinchidan - ushbu dala chetidan tut daraxtlari 400-500 m va undan nar i bo‘lishi kerak, ikkinchndan - OVX-28 purkagichi emas, balki shgangali traktor purkagichlari xamda kul apparati bo‘lishi shart (samolyot yoki deltaplanlarni ishlatish umuman mumkin emas). G‘alla shiralari. Tengkanotlilar (Homopiera) turkuminnng, shiralar (Aphididae) oilasiga mansub. G‘allalarga zarar etkazadigan shiralar orasida ko‘chmanchi bo‘lmagan, fakat g‘alla o‘simliklari bilan oziklanib rivojlanadigan va ko‘chmanchi, Kechiktirmay yig‘im-terimni o‘tkazish. Bu tadbnr shundan iboratki, agarda g‘alla yigimini boshoklar sutmo‘m davrida ayrim kilib, ya’ni oldin o‘rib keyin yanchilsa, zararkunanda to‘liq oziklanishga ulgurmaydi va fiziologik zaif bo‘lib ko‘plab kiriladi. Bundam tashkari, ko‘pgina xasva lichinkalari mexanik ravishda ezilib o‘ladi. Biologik usul. Xasvaga karshi kurashda tuxumxo‘r telenomuslarnnng axamiyati kattadir. SHuning uchun bularning rivojlanishi uchun kuzda dala atrofida to‘p-to‘p poxol qoldirib sharoit yaratilishi kerak. Don ekiladigan xo‘jaliklarda biolaboratoriyalar tashkil etib, ularda boshka kushandalar katorida telenomusni xam maxsus usul bo‘yicha ko‘paytirib dalaga chikarish mumkin. Zararkunandalarning zichligi yukori buladigan dalalarni kimyoviy usulda ximoya kilishni rejalashtirib ko‘yish lozim. Zararli xasva va bir kator boshka Hasharotlarning asosny kishlab chikadigan joyi dala chegidagi uvatlar bo‘lganlign sababli, Hasharotlar aniklangan uvatlarda xavo xarorati 10-12°dan oshganidan keyin (mart oyining I-11-nchn o‘n kunligi), g‘alla ekilgan paykalning 20-30 m chetiga va uvatlarga, xar ikkala tomonidan kuyidagi birorta dori bilan OBX traktor purkagichini birtaraflama ishlatib yoki motorli ko‘l apparata bilan ishlov berish zarur: BI-58 (danadim) 40% em.k. - 1,5 l/ga, fufanon 57% em.k. - 1,2-2,0 l/ga, siperfos (nurell- D) 55% em.k.- 0,5 l/ga, detsis 2,5% em.k.- 0,25 l/ga, karate 5% em.k.-0,15-0,2 l/ga, sumi-alfa 5% em.k. - 0,2-0,25 l/ga, sipermetrin 25% em.k. -0,2 l/ga, kinmiks 5% em.k. - 0,2 l/ga. YUkoridagi dorilarni bug‘doyzorlarda ishlatilgan muddat bilan dala atrofidagi tutlarning bargini kesib olishgacha bo‘lgan vakt 45-50 kunni tashkil etishi lozim. Keyinchalik, bugdoy boshoklab, gullab xosilga kirganida xasva ko‘payib xosilga xavf tugdirsa, yukorida kayd etib o‘tilgan insektitsidlarni xar birini ishlatish mumkin, ammo birinchidan - ushbu dala chetidan tut daraxtlari 400-500 m va undan nar i bo‘lishi kerak, ikkinchndan - OVX-28 purkagichi emas, balki shgangali traktor purkagichlari xamda kul apparati bo‘lishi shart (samolyot yoki deltaplanlarni ishlatish umuman mumkin emas). G‘alla shiralari. Tengkanotlilar (Homopiera) turkuminnng, shiralar (Aphididae) oilasiga mansub. G‘allalarga zarar etkazadigan shiralar orasida ko‘chmanchi bo‘lmagan, fakat g‘alla o‘simliklari bilan oziklanib rivojlanadigan va ko‘chmanchi, o‘zga o‘simliklar bilan boglik bo‘lgan turlari mavjud. Birinchilariga: oddin g‘alla shirasi (Schizaphis graminum Rond.), arpa shirasi (Brachycolus noxius Mordv.) va katta g‘alla shirasi (Sitobion avenae F.) kiradi. Bulardan tashkari g‘alla ekinlarida: cheremuxa - g‘alla shirasi (Rhopalosiphum padi L., xamda (ayniksa makkajo‘xorida, suli yoki makkajo‘xori shirasi (Rh. Maidis Fitch) aniklangan. Ko‘prok znyonga ega bo‘lgan oddiy g‘alla shirasi Uzbekistonning cho‘l zonalarida keng tarkalgan tur bo‘lib, ayniksa kuzgi va baxorgi bug‘doyni, javdar, suli, tarik, sholi, makkajo‘xori, ok jo‘xori va ko‘p yillik g‘alla o‘tlarini shikastlaydi. Zararkunanda kuchli rnvojlanganida koloniyalar xosil kiladi. Barg va novdalaridan to‘kima shirasini so‘rishi natijasida o‘simliklar zaiflashadi, barglar rangi sarg‘ayadi, burishadi va kuriydi. Iixoligidan kuchli zararlangan o‘simliklar boshok chikarmaydi. Ko‘chib yuradigan shiralarga esa turli xil o‘simliklar bilan oziklanish xosdnr. Bunday shiralarga yozda g‘alla ekinlari bilan oziklanib kuzda esa oziklanib tuxumini buta daraxtn po‘sloklarining ostiga ko‘yadigan oddny buta shirasinn (Rhopalosiphum padi L.) ko‘rsatish mumkin. Katta g‘alla shirasi, oddiy g‘alla shirasi va buta shirasi boshokli o‘simliklar bargida, poyasnda va boshognda ochik xolda yashaydi (2-rasm). Arpa shirasi esa (kisman oddiy g‘alla shirasi xam) boshkalardan fark knlib, barglarda ochik xolda yashamaydi, balki boshok tubidagi barglarning nayi ichiga kirib olib xayot kechiradi. SHiralar ayniksa kuklam va kuzda ko‘plab rivojlanadi, bunga asosan iklnm sharoitlari sababchi bo‘ladi. Ezning nssik kunlarnda xavo namligi pasayishn bilan xamda kiska umrli (efemer) g‘allasnmon o‘simliklarni kurib kolishi bilan shiralar rivojlanishi depressiyaga uchraydi. Mavsum davomida shiralar 10-16 avlod beradi. SHiralar o‘simlikning yashil va yumshok kismida sharbatini so‘rib oziklanadi. Zararlangan o‘simliklar 10-15% xosildorlikni yo‘kotadi. SHiralarga karshi kimyoviy kurash o‘tkazish uchun IZMM sifatida ko‘yidagi rakamlar kabul kilingan. Agarda g‘alla boshoklagan davrida dalada 50% o‘simlnk zararlangan bo‘lib, xar birida 10-20 tadan ortik shira mavjud bo‘lsa, kimyoviy kurash o‘tkaziladi. Kurash choralari. G‘allaga ziyon etkazuvchi shiralar tuxum shaklida kishlagann sababli, asosiy kurash choralarndan birn kuzgi shudgor xisoblanadi. o‘zga o‘simliklar bilan boglik bo‘lgan turlari mavjud. Birinchilariga: oddin g‘alla shirasi (Schizaphis graminum Rond.), arpa shirasi (Brachycolus noxius Mordv.) va katta g‘alla shirasi (Sitobion avenae F.) kiradi. Bulardan tashkari g‘alla ekinlarida: cheremuxa - g‘alla shirasi (Rhopalosiphum padi L., xamda (ayniksa makkajo‘xorida, suli yoki makkajo‘xori shirasi (Rh. Maidis Fitch) aniklangan. Ko‘prok znyonga ega bo‘lgan oddiy g‘alla shirasi Uzbekistonning cho‘l zonalarida keng tarkalgan tur bo‘lib, ayniksa kuzgi va baxorgi bug‘doyni, javdar, suli, tarik, sholi, makkajo‘xori, ok jo‘xori va ko‘p yillik g‘alla o‘tlarini shikastlaydi. Zararkunanda kuchli rnvojlanganida koloniyalar xosil kiladi. Barg va novdalaridan to‘kima shirasini so‘rishi natijasida o‘simliklar zaiflashadi, barglar rangi sarg‘ayadi, burishadi va kuriydi. Iixoligidan kuchli zararlangan o‘simliklar boshok chikarmaydi. Ko‘chib yuradigan shiralarga esa turli xil o‘simliklar bilan oziklanish xosdnr. Bunday shiralarga yozda g‘alla ekinlari bilan oziklanib kuzda esa oziklanib tuxumini buta daraxtn po‘sloklarining ostiga ko‘yadigan oddny buta shirasinn (Rhopalosiphum padi L.) ko‘rsatish mumkin. Katta g‘alla shirasi, oddiy g‘alla shirasi va buta shirasi boshokli o‘simliklar bargida, poyasnda va boshognda ochik xolda yashaydi (2-rasm). Arpa shirasi esa (kisman oddiy g‘alla shirasi xam) boshkalardan fark knlib, barglarda ochik xolda yashamaydi, balki boshok tubidagi barglarning nayi ichiga kirib olib xayot kechiradi. SHiralar ayniksa kuklam va kuzda ko‘plab rivojlanadi, bunga asosan iklnm sharoitlari sababchi bo‘ladi. Ezning nssik kunlarnda xavo namligi pasayishn bilan xamda kiska umrli (efemer) g‘allasnmon o‘simliklarni kurib kolishi bilan shiralar rivojlanishi depressiyaga uchraydi. Mavsum davomida shiralar 10-16 avlod beradi. SHiralar o‘simlikning yashil va yumshok kismida sharbatini so‘rib oziklanadi. Zararlangan o‘simliklar 10-15% xosildorlikni yo‘kotadi. SHiralarga karshi kimyoviy kurash o‘tkazish uchun IZMM sifatida ko‘yidagi rakamlar kabul kilingan. Agarda g‘alla boshoklagan davrida dalada 50% o‘simlnk zararlangan bo‘lib, xar birida 10-20 tadan ortik shira mavjud bo‘lsa, kimyoviy kurash o‘tkaziladi. Kurash choralari. G‘allaga ziyon etkazuvchi shiralar tuxum shaklida kishlagann sababli, asosiy kurash choralarndan birn kuzgi shudgor xisoblanadi. O‘simliklarni organo-mineral o‘gitlar bilan taminlab yukori agrotexnik tadbnrlar yordamida bardoshliligini oshirish. Kimyoviy vositalar sifatida zararli xasvaga karshi tavsiya etilgan insektitsidlarnnng birortasini ishlatsa bo‘ladi. Tripslar. Xoshiya kanotlilar yoki tripslar (Thysanoptera) turkumining, fleotripidlar (Pleothripidae) oilasiga mansub bir nechta turdagi Hasharotlar g‘allaga zarar kelgirishi mumkin. Bularning orasida eng keng tarkalgan va ziyoni odatda kuchli bo‘ladigan bugdoy tripsidir. Bundan tashkari, tamaki tripsi, suli va javdar tripslari xam mavjud. Bug‘doy tripsi - Haplothrips tritici Kurd. Tarqalishi. Markaziy Osiyo, Kozognston, SHarkiy Sibirning janubiy gumanlarida keng tarkalgan. Tashqi ko‘rinishi. Etuk zot tripsning bo‘yi: erkagnniki 1,2-1,3 mm, urgochisiniki - 1,8-2,2 mm keladi. Tanasi ingichka, tanasining so‘ngi segmenti naysimon cho‘zilnb, orka uchi sat toraygan, trins o.td ko‘kragining orka tomoni kengaygan, kanotida tomir.tar yo‘k, oldingi kanotining o‘rta kismi boshka tripslarniki singari sal toraygan, kanotining chetlarida xoshiyasi bor, mo‘ylovi sakkiz bo‘gimli. Etuk zot tripsning tanasi kora yoki to‘k ko‘ngir tusda, mo‘ylovining uchinchi bo‘gini okish, uchi sal ko‘ng‘ir bo‘ladi Tuxumn ochbinafsha rangda, cho‘zik-oval shaklda, 0,5-0,6 mm kattalikda bo‘ladi. Lichinkasining esa rangi och kizil tusda bo‘lib, tanasi ingichka, mo‘ylovi etti bo‘gimli, so‘ngi yoshdagi lichinkaning mo‘ylovi orka tomonga qayrilgan, kornining so‘ngi segmentida o‘rnashgan yirik kilcha shu segmentdan qisqa bo‘ladi. Xayot kechirishi. Bugdoy tripsi lichinkalik davrida o‘simlik koldiklarida, tuprok kesaklari ostida va er yoriklarnda kishlaydi. Erta baxorda xarorat 8°S dan oshgach lichinkalar uygona boshlaydi. Er satki turlicha knzishn tufayln bu muddat uzokka cho‘ziladi. Lichinkalar ko‘shimcha oziklanib pronnmfa va nimfa davrlarnni o‘taydi. Voyaga etgan tripslar aprel boshlarida paydo bo‘la boshlaydi. Lekin bu jarayon uzokka cho‘zilib eng ko‘p etuk tripe paydo bo‘lishi may oyining o‘rtalariga, bugdoy boshoklash davrnga to‘gri keladi. Bunda tripslar boshokka yopiriladi va uni sanchib so‘rib shikastlaydi. Bazi bir vaktda tripsning ko‘pligidan boshoklar kora bo‘lib tuyiladi. SHundan so‘ng tripslar urchib tuxum ko‘yishga knrishadi. Tuxumnn xar bir O‘simliklarni organo-mineral o‘gitlar bilan taminlab yukori agrotexnik tadbnrlar yordamida bardoshliligini oshirish. Kimyoviy vositalar sifatida zararli xasvaga karshi tavsiya etilgan insektitsidlarnnng birortasini ishlatsa bo‘ladi. Tripslar. Xoshiya kanotlilar yoki tripslar (Thysanoptera) turkumining, fleotripidlar (Pleothripidae) oilasiga mansub bir nechta turdagi Hasharotlar g‘allaga zarar kelgirishi mumkin. Bularning orasida eng keng tarkalgan va ziyoni odatda kuchli bo‘ladigan bugdoy tripsidir. Bundan tashkari, tamaki tripsi, suli va javdar tripslari xam mavjud. Bug‘doy tripsi - Haplothrips tritici Kurd. Tarqalishi. Markaziy Osiyo, Kozognston, SHarkiy Sibirning janubiy gumanlarida keng tarkalgan. Tashqi ko‘rinishi. Etuk zot tripsning bo‘yi: erkagnniki 1,2-1,3 mm, urgochisiniki - 1,8-2,2 mm keladi. Tanasi ingichka, tanasining so‘ngi segmenti naysimon cho‘zilnb, orka uchi sat toraygan, trins o.td ko‘kragining orka tomoni kengaygan, kanotida tomir.tar yo‘k, oldingi kanotining o‘rta kismi boshka tripslarniki singari sal toraygan, kanotining chetlarida xoshiyasi bor, mo‘ylovi sakkiz bo‘gimli. Etuk zot tripsning tanasi kora yoki to‘k ko‘ngir tusda, mo‘ylovining uchinchi bo‘gini okish, uchi sal ko‘ng‘ir bo‘ladi Tuxumn ochbinafsha rangda, cho‘zik-oval shaklda, 0,5-0,6 mm kattalikda bo‘ladi. Lichinkasining esa rangi och kizil tusda bo‘lib, tanasi ingichka, mo‘ylovi etti bo‘gimli, so‘ngi yoshdagi lichinkaning mo‘ylovi orka tomonga qayrilgan, kornining so‘ngi segmentida o‘rnashgan yirik kilcha shu segmentdan qisqa bo‘ladi. Xayot kechirishi. Bugdoy tripsi lichinkalik davrida o‘simlik koldiklarida, tuprok kesaklari ostida va er yoriklarnda kishlaydi. Erta baxorda xarorat 8°S dan oshgach lichinkalar uygona boshlaydi. Er satki turlicha knzishn tufayln bu muddat uzokka cho‘ziladi. Lichinkalar ko‘shimcha oziklanib pronnmfa va nimfa davrlarnni o‘taydi. Voyaga etgan tripslar aprel boshlarida paydo bo‘la boshlaydi. Lekin bu jarayon uzokka cho‘zilib eng ko‘p etuk tripe paydo bo‘lishi may oyining o‘rtalariga, bugdoy boshoklash davrnga to‘gri keladi. Bunda tripslar boshokka yopiriladi va uni sanchib so‘rib shikastlaydi. Bazi bir vaktda tripsning ko‘pligidan boshoklar kora bo‘lib tuyiladi. SHundan so‘ng tripslar urchib tuxum ko‘yishga knrishadi. Tuxumnn xar bir urgochi zot 4-8 tadan to‘p-to‘p kilib (yoki bittadan) boshok bandiga, yoki don kobigiga kuyadi. Etuk zotlarni paydo bo‘lish muddati cho‘zilganligi sababli tuxum ko‘yish xam 25-35 kusha cho‘zilishi mumkin. Har bir zot xammasi bo‘lib 25 tagacha tuxum ko‘yadi. Tuxumlar 6-8 kun rivojlanadi. Tuxumdan chikkan lichinkalar dastavval yashil-sargish bo‘lib keyinchalik kizara boshlaydi, birinchi pust tashlashdan keyin esa kizgish tusga ega bo‘ladi. Bugdoy tripsi ko‘plab urchiganida xar bir boshokda 40-80 tagacha, odatda esa 10-25 ta tuxum va lichinka uchratish mumkin. Esh lichinkalar gul pardasinn yoki don kobigini so‘rib oziklanadi. O‘simlik to‘kimalari dag‘allashgani sari lichinkalar yumshok don sari xarakat kilib uni shikastlay boshlaydi. G‘alla doni kota boshlab, unda namlik mikdori 35-40% gacha kamayganida tripe uchun nokulay sharoit vujudga kelib, uni kishlashga tayyorgarlik ko‘rishga undaydi. Tripe lichinkalari paetta tushib kishlash uchun sharoit izlaydi. SHunday kilib bir yilda bir avlod beradi. Bug‘doy tripsi rivojlanishi uchun kulay sharoit quruq va issik ob-xavoda vujudga keladn. Zararkunandani basharot kilish kishlab chikkan lichinkalar zichligiga xamda o‘simlik boshoqlash davridagi etuk to in nish miqdoriga karab amalga oshiriladi. Zarari. Bugdoy tripsi asosan kuzgi va baxorgi bugdoy ekinnga, arpa, javdar va boshka g‘allagulln ekinlarga ziyon keltiradi. Etuk tripslar o‘simlnk boshoklay boshlaganida uchki barg ostida to‘planadi va bo‘lgusi boshok e.tementlarinn zararlay boshlaydi. Buning natijasida don kobugi rangsizlannb, boshok buralib o‘sadi. Zararlangan donning sifati uncha o‘zgarmaydi, leknn mikdori kamayadi. Pyavitsa (shilliq qurti) - Lema melonopus L (Ko‘ngizlar -Coleoptera turkumiga, bargkemiruvchilar— Chrysomelidae oilasiga mansub). Tarqalishi. Bu zararkunanda barcha Evropa mamlakatlarida va kichik Osiyoda, SHimoliy Kavkaz, Krim, Markaziy Osiyo va Qozogistonda tarkalgan. Tashqi ko‘rinishi ko‘rinishi. Ko‘ngizining kattaligi 4-5 mm, umumiy rangi och- yashil ko‘k, old elkasi va oyoklari sargish-kizil, boldir uchi, panja va mo‘ylovlari kora, ustkanotida parallel joylashgan mayda nuktalari mavjud. Tuxumi silindrik shaklga ega bo‘lib rangi sargish, kattaligi 1 mm, 3-7 tadan g‘alla bargiga yopishtirilgan bo‘ladi. Lichinkasining kattaligi 5-6 mm, o‘rtasi semiz bo‘lib buknr, tusi och sarik yoki oqish, boshi kora, sirt tomondan o‘zining axlatidan iborat ko‘ngnr tusli shilimshik bilan koplangan; urgochi zot 4-8 tadan to‘p-to‘p kilib (yoki bittadan) boshok bandiga, yoki don kobigiga kuyadi. Etuk zotlarni paydo bo‘lish muddati cho‘zilganligi sababli tuxum ko‘yish xam 25-35 kusha cho‘zilishi mumkin. Har bir zot xammasi bo‘lib 25 tagacha tuxum ko‘yadi. Tuxumlar 6-8 kun rivojlanadi. Tuxumdan chikkan lichinkalar dastavval yashil-sargish bo‘lib keyinchalik kizara boshlaydi, birinchi pust tashlashdan keyin esa kizgish tusga ega bo‘ladi. Bugdoy tripsi ko‘plab urchiganida xar bir boshokda 40-80 tagacha, odatda esa 10-25 ta tuxum va lichinka uchratish mumkin. Esh lichinkalar gul pardasinn yoki don kobigini so‘rib oziklanadi. O‘simlik to‘kimalari dag‘allashgani sari lichinkalar yumshok don sari xarakat kilib uni shikastlay boshlaydi. G‘alla doni kota boshlab, unda namlik mikdori 35-40% gacha kamayganida tripe uchun nokulay sharoit vujudga kelib, uni kishlashga tayyorgarlik ko‘rishga undaydi. Tripe lichinkalari paetta tushib kishlash uchun sharoit izlaydi. SHunday kilib bir yilda bir avlod beradi. Bug‘doy tripsi rivojlanishi uchun kulay sharoit quruq va issik ob-xavoda vujudga keladn. Zararkunandani basharot kilish kishlab chikkan lichinkalar zichligiga xamda o‘simlik boshoqlash davridagi etuk to in nish miqdoriga karab amalga oshiriladi. Zarari. Bugdoy tripsi asosan kuzgi va baxorgi bugdoy ekinnga, arpa, javdar va boshka g‘allagulln ekinlarga ziyon keltiradi. Etuk tripslar o‘simlnk boshoklay boshlaganida uchki barg ostida to‘planadi va bo‘lgusi boshok e.tementlarinn zararlay boshlaydi. Buning natijasida don kobugi rangsizlannb, boshok buralib o‘sadi. Zararlangan donning sifati uncha o‘zgarmaydi, leknn mikdori kamayadi. Pyavitsa (shilliq qurti) - Lema melonopus L (Ko‘ngizlar -Coleoptera turkumiga, bargkemiruvchilar— Chrysomelidae oilasiga mansub). Tarqalishi. Bu zararkunanda barcha Evropa mamlakatlarida va kichik Osiyoda, SHimoliy Kavkaz, Krim, Markaziy Osiyo va Qozogistonda tarkalgan. Tashqi ko‘rinishi ko‘rinishi. Ko‘ngizining kattaligi 4-5 mm, umumiy rangi och- yashil ko‘k, old elkasi va oyoklari sargish-kizil, boldir uchi, panja va mo‘ylovlari kora, ustkanotida parallel joylashgan mayda nuktalari mavjud. Tuxumi silindrik shaklga ega bo‘lib rangi sargish, kattaligi 1 mm, 3-7 tadan g‘alla bargiga yopishtirilgan bo‘ladi. Lichinkasining kattaligi 5-6 mm, o‘rtasi semiz bo‘lib buknr, tusi och sarik yoki oqish, boshi kora, sirt tomondan o‘zining axlatidan iborat ko‘ngnr tusli shilimshik bilan koplangan; Xayot kechirishi. Pyavitsaning ko‘ngizlari erning ustki katlamlarida kishlaydi. Baxorda kun isishi bilan mart-aprsl oylarida tashkariga chnkib ayniksa arpa, suli va bugdoy eknnzorlarida tarkaladi. G‘alla barglarini birnecha kun uzunasiga «kirtishlab» oziklangach urchib tuxum ko‘yishga kirishadi. Tuxumnn odatda barg ostiga tup-to‘p kilib xam mae i bo‘lib 120-130 tagacha ko‘yadi. Tuxum kuynsh 30 kungacha, uning rivojlanishi esa 10-33 kun davom etadi. Paydo bo‘lgan lichinkalar barg etini kirtishlab oziklana boshlaydi. Qattik shikastlanganida uzunaenga joylashgan okish doglar ko‘shilishib umumiY zarar ifodasini beradi - barglar sargayadi, ayrim erlari kuriydn. Lichinkalar ni oziklanishi baxorgn g‘alla ekinlarida boshok tortishigacha davom etishi mumkin. Har bir lichinka 2-3 xafta ichida 4 marta pust tashlab rivojlanishnn tugatadi. Voyaga etgan lichinka ustidagi shilimshik kavatini tashlab erga tushadn va bu erda (kichik chukurlikda) ko‘zachasimon joy yasab gumbaklanishga kirishadi. YAna ikki xaftalardan keyin paydo bo‘lgan ko‘ng‘iz kishlashga koladi. Bir yilda bir avlod berib rivojlanadi. Zarari. Pyavitsaning zarari ko‘prok arpa, so‘li va bugdoyning kattik don.in navlarnda, ayniksa baxorgi muddatlarda ekilganida sezilarln bo‘ladi. Zarari baxor kurgokchilik kelgan sharoitlarda yanada zo‘rayadi. Zararlangan o‘simliklarning umumiy xosildorligi xamda don ogirligi kamayadi. Vodiy viloyatlari xamda Toshkent, Sirdaryo va boshka viloyatlarda pyavitsa ba’zida jiddiy zararkunandalar katoriga ko‘shilib maxsus kurash tadbirlarini o‘tkazishni talab kiladi. Kurash choralari. Zararkunanda dala sharoitida kishlab kolganligi sababli yukori agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish uni sonini jiddiy ravishda kamaytiradi. Baxorgi ekinlarni mumkin kadar erta ekish, pyavitsa muammo bo‘lgan tumaatarda unga nisbatan yokimsiz bo‘lgan bugdoyning yumshok don navlarini ekish tavsiya etiladi. Qo‘ngiz va kurtlarga karshi birorta ruxsat etilgan insektitsndni kuyidagi shartlarga amal kilib ishlatish mumkin: Agar o‘simlikning nay chikarayotgan davrida kuzgi bugdoyning xar m" da 40-50 va undan ko‘p ko‘ng‘iz aniklansa, baxorgi ekinlarda esa 10-15 ta va undan ko‘p ko‘ngiz bo‘lsa. Boshoklash davrida esa 10-15% bargsatxn zararlangan bo‘lsa. Ishlovni kiska muddatlarda amalga oshirish Xayot kechirishi. Pyavitsaning ko‘ngizlari erning ustki katlamlarida kishlaydi. Baxorda kun isishi bilan mart-aprsl oylarida tashkariga chnkib ayniksa arpa, suli va bugdoy eknnzorlarida tarkaladi. G‘alla barglarini birnecha kun uzunasiga «kirtishlab» oziklangach urchib tuxum ko‘yishga kirishadi. Tuxumnn odatda barg ostiga tup-to‘p kilib xam mae i bo‘lib 120-130 tagacha ko‘yadi. Tuxum kuynsh 30 kungacha, uning rivojlanishi esa 10-33 kun davom etadi. Paydo bo‘lgan lichinkalar barg etini kirtishlab oziklana boshlaydi. Qattik shikastlanganida uzunaenga joylashgan okish doglar ko‘shilishib umumiY zarar ifodasini beradi - barglar sargayadi, ayrim erlari kuriydn. Lichinkalar ni oziklanishi baxorgn g‘alla ekinlarida boshok tortishigacha davom etishi mumkin. Har bir lichinka 2-3 xafta ichida 4 marta pust tashlab rivojlanishnn tugatadi. Voyaga etgan lichinka ustidagi shilimshik kavatini tashlab erga tushadn va bu erda (kichik chukurlikda) ko‘zachasimon joy yasab gumbaklanishga kirishadi. YAna ikki xaftalardan keyin paydo bo‘lgan ko‘ng‘iz kishlashga koladi. Bir yilda bir avlod berib rivojlanadi. Zarari. Pyavitsaning zarari ko‘prok arpa, so‘li va bugdoyning kattik don.in navlarnda, ayniksa baxorgi muddatlarda ekilganida sezilarln bo‘ladi. Zarari baxor kurgokchilik kelgan sharoitlarda yanada zo‘rayadi. Zararlangan o‘simliklarning umumiy xosildorligi xamda don ogirligi kamayadi. Vodiy viloyatlari xamda Toshkent, Sirdaryo va boshka viloyatlarda pyavitsa ba’zida jiddiy zararkunandalar katoriga ko‘shilib maxsus kurash tadbirlarini o‘tkazishni talab kiladi. Kurash choralari. Zararkunanda dala sharoitida kishlab kolganligi sababli yukori agrotexnik tadbirlarni o‘tkazish uni sonini jiddiy ravishda kamaytiradi. Baxorgi ekinlarni mumkin kadar erta ekish, pyavitsa muammo bo‘lgan tumaatarda unga nisbatan yokimsiz bo‘lgan bugdoyning yumshok don navlarini ekish tavsiya etiladi. Qo‘ngiz va kurtlarga karshi birorta ruxsat etilgan insektitsndni kuyidagi shartlarga amal kilib ishlatish mumkin: Agar o‘simlikning nay chikarayotgan davrida kuzgi bugdoyning xar m" da 40-50 va undan ko‘p ko‘ng‘iz aniklansa, baxorgi ekinlarda esa 10-15 ta va undan ko‘p ko‘ngiz bo‘lsa. Boshoklash davrida esa 10-15% bargsatxn zararlangan bo‘lsa. Ishlovni kiska muddatlarda amalga oshirish muvaffakiyat garovidir. Leknn oxirgisida dala atrofidagi tut daraxtlarinn zaxarlab ko‘yishni oldi olingani ma’kul. Qarsildoq qo‘ng‘izlar (simkurtlar) Markaziy Osiyoda g‘allagullilarga bir necha turdagi simkurtlar ziyon etkazadn, ammo sezilarln ziyon etkazadiganlari kuyidagnlar: uzun mo‘ylovli karenldok ko‘ng‘iz (Clon cerambycinus Sem.) va lalmi ekin karsildok ko‘ng‘izi (Agriotes nadari Buyss.). Tarqalishi. Bu xar ikk&la turdagi karsildok kung‘nzlar Markaziy Osnyodagi mamlakatlarda aniklangan. Tashqi ko‘rshshshi. Uzun mo‘ylovli karsildok ko‘ng‘izning kapaligi 9-11 mm. Umuman urg‘ochisi erkagidan kaparok bo‘ladi va tashkn tuzilishida sezilarli fark kiladi. Erkagining tanasn urg‘ochisnnikiga nisbatan xipcharok bo‘lib mo‘ylovi tana uzunlngiga teng keladi, urg‘ochisiniki esa ancha kiska. Erkagining oyoklari qam uzun bo‘ladi. Ko‘ngizlarning tanasi kul rang - koramtir tusda. Ust kanoti k iska tuklar bilan koplangan, erkagida bu tuklar uzunasiga o‘tgan chiziklar xosil knladn. Lichinkasining bo‘yi 1,3-1,5 sm keladi, och sarik tusda, usti kattik kutikula bilan koplangan bo‘lib ikkala yonboshdan tuklar to‘dasn yaqqol ko‘rinib turadi, tanasidagi so‘nggi segmentnning oxiri ikkiga ajralgan. Ko‘ng‘iz tanasining bo‘yn 7,5-8 mm keladi, asosnda rangi kora, lekin sertukligidan kul rang bo‘lib ko‘rinadi. Mo‘ylovi, panjasi va oyoqlarining bo‘g‘imlari sarik rangda bo‘ladi. Mo‘ylovn arrasimon yoki cho‘tkasimon bo‘ladi. Ustkanotining old tarafi nozik egatchali bo‘lib, zich nuktachalar bilan koplangan. Lichnnkasining kattaligi 1,5 sm gacha, tusi och sarik rangda, siyrak tuklari bor. Tanasining oxirn konussimon yumalok, kichkina koramtir tishchasn bor. Tanasining so‘nggi segmentidan boshka knsmida siyrak nuktalar bo‘ladi. Qansharining o‘rta kismi uch tishli. Hayot kechiriti. Qarsildok ko‘ngizlar etuk zotxamda lichinka shaklida kishlaydilar. Odatda martning birinchi yarmidan er yuziga asosan erkak ko‘ng‘izlar chika boshlaydi. Urgochilari esa erning ustki kavatida yashaydi va axyon-axyonda tashkariga chikadi. Qo‘shimcha oziklangan ko‘ng‘izlar urchib tuprokka tuxum ko‘yadi. Bir urg‘ochi zot 70 tagacha tuxum ko‘yishi mumkin. SHundan sung muvaffakiyat garovidir. Leknn oxirgisida dala atrofidagi tut daraxtlarinn zaxarlab ko‘yishni oldi olingani ma’kul. Qarsildoq qo‘ng‘izlar (simkurtlar) Markaziy Osiyoda g‘allagullilarga bir necha turdagi simkurtlar ziyon etkazadn, ammo sezilarln ziyon etkazadiganlari kuyidagnlar: uzun mo‘ylovli karenldok ko‘ng‘iz (Clon cerambycinus Sem.) va lalmi ekin karsildok ko‘ng‘izi (Agriotes nadari Buyss.). Tarqalishi. Bu xar ikk&la turdagi karsildok kung‘nzlar Markaziy Osnyodagi mamlakatlarda aniklangan. Tashqi ko‘rshshshi. Uzun mo‘ylovli karsildok ko‘ng‘izning kapaligi 9-11 mm. Umuman urg‘ochisi erkagidan kaparok bo‘ladi va tashkn tuzilishida sezilarli fark kiladi. Erkagining tanasn urg‘ochisnnikiga nisbatan xipcharok bo‘lib mo‘ylovi tana uzunlngiga teng keladi, urg‘ochisiniki esa ancha kiska. Erkagining oyoklari qam uzun bo‘ladi. Ko‘ngizlarning tanasi kul rang - koramtir tusda. Ust kanoti k iska tuklar bilan koplangan, erkagida bu tuklar uzunasiga o‘tgan chiziklar xosil knladn. Lichinkasining bo‘yi 1,3-1,5 sm keladi, och sarik tusda, usti kattik kutikula bilan koplangan bo‘lib ikkala yonboshdan tuklar to‘dasn yaqqol ko‘rinib turadi, tanasidagi so‘nggi segmentnning oxiri ikkiga ajralgan. Ko‘ng‘iz tanasining bo‘yn 7,5-8 mm keladi, asosnda rangi kora, lekin sertukligidan kul rang bo‘lib ko‘rinadi. Mo‘ylovi, panjasi va oyoqlarining bo‘g‘imlari sarik rangda bo‘ladi. Mo‘ylovn arrasimon yoki cho‘tkasimon bo‘ladi. Ustkanotining old tarafi nozik egatchali bo‘lib, zich nuktachalar bilan koplangan. Lichnnkasining kattaligi 1,5 sm gacha, tusi och sarik rangda, siyrak tuklari bor. Tanasining oxirn konussimon yumalok, kichkina koramtir tishchasn bor. Tanasining so‘nggi segmentidan boshka knsmida siyrak nuktalar bo‘ladi. Qansharining o‘rta kismi uch tishli. Hayot kechiriti. Qarsildok ko‘ngizlar etuk zotxamda lichinka shaklida kishlaydilar. Odatda martning birinchi yarmidan er yuziga asosan erkak ko‘ng‘izlar chika boshlaydi. Urgochilari esa erning ustki kavatida yashaydi va axyon-axyonda tashkariga chikadi. Qo‘shimcha oziklangan ko‘ng‘izlar urchib tuprokka tuxum ko‘yadi. Bir urg‘ochi zot 70 tagacha tuxum ko‘yishi mumkin. SHundan sung ko‘ngizlar o‘lib ketadi. Tuxumlar uzok vakt rivojlanib 30-40 kun ichida ulardan lichinkalar chikadi. Dastlab ular turli xil chirindilar bilan oziklanib o‘simlikni shikastlamaydi. Lekin pust tashlab yoshdan-yoshga o‘tib ulg‘aygan sari o‘simlik ildizi va ildiz orkali poya ichiga kirib zararlay boshlaydi. Har ikkala xil karsildok ko‘ngizining lichinkalari erta ko‘klamda, Markaziy Osiyo sharoitida fevral oxirlaridan aprelgacha bo‘lgan muddat ichida g‘alla ekinlariga zarar etkazadi. Baxordagi yogingarchilnk to‘xtashi bilan lichinkalar tuprokning chukurrok kavatiga kochadi va kuzgacha ularning zarari deyarlik sezilmaydi. Lichinkalar taxminan uch yil oziklanadi va kuzga borib tuprokning ustki katlamida gumbakka aylanib ko‘ng‘iz paydo bo‘ladi. Bu ko‘ng‘izlar tashkariga chikmay kishki uykuga ketadi. Zarari. Karsildok ko‘ngizlarning asosan lichinkalari shikastlaydi. Simkurt ko‘plab rivojlangan dalalarda g‘allagulli o‘simliklar ko‘riy boshlaydi. Bunga sabab o‘simlik nixollarining ildiz kismi va poya o‘zagining shikastlanishidir. Umuman, simkurt shikastlashi evaziga o‘simlik ko‘chat soni kamayib xar gektar erdan olinadigan xosil mikdori gektaridan 10-15 foizgacha kamayishi mumkin. Kurash choralari. Simkurtlarga karshi kurashish uchun ayniksa ogir mexanik tarkibga ega bu.tgan soz tuprokli erlarga organik va mineral o‘g‘it solib, albatta kuzgi shudgor o‘tkazish. Bunda, birinchidan chertmakchilarning tuxum va kurti ko‘plab mexanik ravishda va yirtkich jujelitsalar yordamida kirilib ketsa, ikkinchidan, lichinkalarni yumshok erda xarakat kilishi kiyinlashadi, uchinchidan, bakuvvat rivojlangan o‘simlikni shikastga bardoshliligi oshadi. CHigitni ekishdan oldin gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche kabi maxsus insektitsidlar bilan kabul kilingan tavsiyanomalar asosida upalash. G‘alla ekinlarida simkurtlarga karshi kimyoviy kurash agar xar m" erda 5-10 ta lichinka topilsa o‘tkaziladi. Ildiz kemiruvchn barcha zararkunandalarga karshi (shu jumladan simkurtlar) piretroid gruppasiga oid insektitsidlar: kinmiks 5% em.k. - 0,6 l/ga, detsis 10% em.k. - 0,08 l/ga, fastak 10% sus.k. - 0,25 l/ga, karate 5% em.k. - 0,5 l/ga istikbolln bo‘lib xisoblanadi. Buning uchun kichik ekin maydonlarnda, ushbu dorilar eritmalarini ko‘chat ostiga kuynb chikish (100-200 ml) kifoya bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1.G.YA. Bey-Bienko. “Obshaya entomologiya ”. M. “Visshaya shkola” 1980 g. 2. R. Olimjonov «Entomologiya ». Toshkent. «O‘qituvchi», 1977 y. ko‘ngizlar o‘lib ketadi. Tuxumlar uzok vakt rivojlanib 30-40 kun ichida ulardan lichinkalar chikadi. Dastlab ular turli xil chirindilar bilan oziklanib o‘simlikni shikastlamaydi. Lekin pust tashlab yoshdan-yoshga o‘tib ulg‘aygan sari o‘simlik ildizi va ildiz orkali poya ichiga kirib zararlay boshlaydi. Har ikkala xil karsildok ko‘ngizining lichinkalari erta ko‘klamda, Markaziy Osiyo sharoitida fevral oxirlaridan aprelgacha bo‘lgan muddat ichida g‘alla ekinlariga zarar etkazadi. Baxordagi yogingarchilnk to‘xtashi bilan lichinkalar tuprokning chukurrok kavatiga kochadi va kuzgacha ularning zarari deyarlik sezilmaydi. Lichinkalar taxminan uch yil oziklanadi va kuzga borib tuprokning ustki katlamida gumbakka aylanib ko‘ng‘iz paydo bo‘ladi. Bu ko‘ng‘izlar tashkariga chikmay kishki uykuga ketadi. Zarari. Karsildok ko‘ngizlarning asosan lichinkalari shikastlaydi. Simkurt ko‘plab rivojlangan dalalarda g‘allagulli o‘simliklar ko‘riy boshlaydi. Bunga sabab o‘simlik nixollarining ildiz kismi va poya o‘zagining shikastlanishidir. Umuman, simkurt shikastlashi evaziga o‘simlik ko‘chat soni kamayib xar gektar erdan olinadigan xosil mikdori gektaridan 10-15 foizgacha kamayishi mumkin. Kurash choralari. Simkurtlarga karshi kurashish uchun ayniksa ogir mexanik tarkibga ega bu.tgan soz tuprokli erlarga organik va mineral o‘g‘it solib, albatta kuzgi shudgor o‘tkazish. Bunda, birinchidan chertmakchilarning tuxum va kurti ko‘plab mexanik ravishda va yirtkich jujelitsalar yordamida kirilib ketsa, ikkinchidan, lichinkalarni yumshok erda xarakat kilishi kiyinlashadi, uchinchidan, bakuvvat rivojlangan o‘simlikni shikastga bardoshliligi oshadi. CHigitni ekishdan oldin gaucho, gaucho-M, dalucho, avalanche kabi maxsus insektitsidlar bilan kabul kilingan tavsiyanomalar asosida upalash. G‘alla ekinlarida simkurtlarga karshi kimyoviy kurash agar xar m" erda 5-10 ta lichinka topilsa o‘tkaziladi. Ildiz kemiruvchn barcha zararkunandalarga karshi (shu jumladan simkurtlar) piretroid gruppasiga oid insektitsidlar: kinmiks 5% em.k. - 0,6 l/ga, detsis 10% em.k. - 0,08 l/ga, fastak 10% sus.k. - 0,25 l/ga, karate 5% em.k. - 0,5 l/ga istikbolln bo‘lib xisoblanadi. Buning uchun kichik ekin maydonlarnda, ushbu dorilar eritmalarini ko‘chat ostiga kuynb chikish (100-200 ml) kifoya bo‘ladi. Foydalanilgan adabiyotlar 1.G.YA. Bey-Bienko. “Obshaya entomologiya ”. M. “Visshaya shkola” 1980 g. 2. R. Olimjonov «Entomologiya ». Toshkent. «O‘qituvchi», 1977 y. 3. S.A. Murodov «Umumiy entomologiya kursi», T. «Mexnat» 1986 y. 4. A.I. Voronsov «Lesnaya entomologiya ». M. «Visshaya shkola». 1975 y. 3. S.A. Murodov «Umumiy entomologiya kursi», T. «Mexnat» 1986 y. 4. A.I. Voronsov «Lesnaya entomologiya ». M. «Visshaya shkola». 1975 y.