TEXNIK VA DONLI EKINLARNI O‘G‘ITLASH Reja 1. G’o’zani oziqlanish asoslari. 2. G’o’zaga o’g’itlarni qo’llash me’yori, muddati, usullari va shakllari. 3. Donli ekinlarning o’g’itlashni o’ziga xos tomonlari. Kuzgi bug’doyni oziqlanishi va uni o’g’itlash asoslari. Kuzgi javdar va arpani oziqlanishi, ularni o’g’itlash tizimi. 4. Dukkakli don ekinlarining biologik xususiyatlari va oziqlanish asoslari va o’g’itlash G’o’za asosan Markaziy Osiyo Respublikalarida yetishtiriladi. Sug’oriladigan yerlarda g’o’zaning asosiy qismi bo’z tuproqli, shuningdek, o’tloq va o’tloq-buz tuproqli yerlarda ekiladi. G’uza o’simligi xalq xo’jaligining asosiy ekinlaridan biri hisoblanadi. Respublikamizda 1 mln 360 ming sug’oriladigan maydonga eqiladi. G’uzaning o’rtacha hosildorligi 2004 yil 25,7 s/ga ni tashkil etdi. Umuman 28-36 s hosil olish imkoniyatlari bor. G’o’za o’simligi biologik jihatdan ko’p yillik o’simlik bo’lib bizning sharoitda bir yillik ekin sifatida ekib yetishtiriladi. G’uza o’simligi kuchli o’q ildizli tizimga bo’lib tuproqning 120-180 sm chuqurligiga va 150 sm kenglikga tarqalib o’sadi. Bir tonna paxta va shunga mos miqdordagi vegetativ massa to’plash uchun g’o’za tuproqdan o’rta hisobda 50-60 kg azot, 15-20 kg fosfor va 50-60 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. G’o’za o’stirilgan yerlardan oziq elementlarining chiqib ketishi hosildorlik darajasiga va uning strukturasiga bog’liq. Gektaridan olinadigan hosil yuqori (40-45 s) bo’lganda vegetativ va reproduktiv qismlar orasidagi nisbat ancha qulay bo’ladi va 1 t. Paxta yetishtirish uchun sarflanadigan oziq moddalar miqdori nisbatan kam, hosilga qaraganda oz bo’ladi. G’o’za maysasi unib chiqqandan to shonalash davrigacha juda sekin rivojlanib quruq moddaning atigi 4-5 foizi shakllanadi. Shonalashdan to gullashgacha o’simlik quruq massasining 25-30 foizi shakllanadi. O’suv qismining jadal to’planishi ko’saklarning ochilish davrigacha davom etadi. Quruq massa miqdorining bundan keyingi ortib borishi hosil organlari salmog’ining ortishi hisobiga sodir bo’ladi. G’o’zani oziq moddalarga bo’lgan talabi bevosita quruq massaning to’planish tezligi bilan bog’liq, lekin bu jarayon bir me’yorda ketmaydi. Boshqa ekin turlari kabi g’o’za ham o’suv davrining boshlarida fosfor va azotga o’ta talabchan. Bu davrda g’o’za azot va fosfor tanqisligiga ta’sirchan bo’ladi, vaholanki, chigit unib chiqqandan to shonalashgacha bo’lgan davr ichida u hosil bilan chiqib ketadigan oziq elementlarining bor-yo’g’i 8-10 foizi miqdorida talab qiladi. G’o’za gullash boshlashdan to yoppasiga pishguncha qadar oziq moddalarni eng ko’p miqdorda o’zlashtiradi (92 - jadval). 92 jadval G’o’zani o’suv davrida oziq moddalarnio’zlashtirishi, foiz Rivojlanish davri Azot Fosfor Kaliy Chigitni unishidan shonalashgacha 8 8 10 Shonalashdan hosil to’plashgacha 62 56 64 Hosil to’plashdan o’suv davrini oxirigacha 30 36 26 G’o’za o’simligining urug’ida va barg massasida asosiy oziq moddalar to’planadi. Urug’larida umumiy azotning 32,4 %, fosforning 53,8 %, bargida azotning 34,9 %, fosforning 25 %, kaliyning 76,1 % mavjud bo’ladi. 93-jadval G’uza organlarida oziq moddalarini tarqalishi, % Element Urug’ Tola Barg Poya Ko’sak Azot 32,4 2,0 34,9 18,2 12,5 Fosfor 53,9 1,5 25,0 12,3 7,3 Kaliy 2,5 1,0 76,1 14,3 6,1 G’o’za o’simligi unib chiqgandan so’ng 10-15 kundan so’ng tanglik davri boshlanadi. Shu davrda tuproqda kam mikdorda bo’lsada turli oziqalarni bo’lishini ta’minlash kerak. Shonalashdan hosil to’plashgacha maksimal o’zlashtirish boshlanadi. Shonala davrida fosforli oziqaga nisbatan kritik davri hisoblanadi. Mineral o’g’it me’yoriga va turiga qarab g’o’za hosildorligi o’zgaradi. 94-jadval Turli o’g’itlarni hosildorlikga ta’siri, s/ga Tajriba varianti Hosildorlik s/ga Qo’shimcha hosil s/ga Nazorat (o’g’itsiz) 24,8 - PK 28,0 3,2 NP 33,8 9,0 NK 33,6 8,8 NPK 36,6 11,8 Yashil o’g’it + NPK 40,0 16,0 Azotni g’o’za o’simligi asosan nitrat formada (N-NO3) va ammiak (N-NH3) shaklida oladi. Turli qishloq xo’jaligi o’simliklari tarkibidagi N miqdori 1-5 % bo’ladi. G’o’za tarkibidagi N miqdori esa har xil bo’lib, u g’o’zaning yoshiga qarab o’zgarib boradi. G’o’za N ni mineral holda yengil o’zlashtiriladigan shaklda tuproqdan bevosita o’zlashtiradi. Tuproqdagi bunday birikma tuzdan iborat bo’lib, uning tarkibiga no3 holdagi N yoki azotni qayta tiklangan formasi NH3 li N kiradi. G’o’za o’simligi tomonidan N ni o’zlashtirish miqdori vegetasiya davrida quruq moddaning to’planish tezligiga bog’liq bo’ladi. Huruq moddaning o’zi esa, tuproqdagi oziq element, suv va boshqa faktorlarga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham, g’o’za tomonidan N ni o’zlashtirishi ham har xil rivojlanish davrlarida turlicha bo’ladi. O’simlikni N ga bo’lgan talabi maysa unib chiqqanda juda past bo’ladi, u asta- sekinlik bilan orta borib, shonalashdan to hosil tugib bo’lguncha eng yuqori bo’lib, keyinchalik uni o’zlashtirish kamayib ketadi. G’o’za o’simligi o’ziga kerakli bo’lgan N ni umumiy miqdoriga nisbatan qo’yidagicha o’zlashtiradi: unib chiqqandan to shonalash davrigacha – 7 %. Shonalash dan to gullashgacha – 46% ni, gullashdan to pishib yetilishni boshlangunicha – 44% ni, pishib yetilishdan to vegetasiya davrining oxirigacha – 3% ni. Bunday o’zlashtirish, g’o’zani o’sishi uchun yetarli sharoit bo’lganda, o’simlikka oziq elementlari to’xtovsiz o’tib turganda sodir bo’ladi. G’o’za o’simligi tomonidan N ni boshlang’ich rivojlanish davrida kam miqdorda o’zlashtirishiga qaramasdan ushbu elementni shu davrda yetishmasligi o’simlikni keyingi fazaga-shonalashga o’tishini kechiktirib yuboradi. G’o’zani unib chiqish davrida tuproqda N ni ko’plab to’planishi maysa hosil bo’lishini kechiktirib, ildiz Sistemasini rivojlanishini to’xtatib qo’yadi. Shonalash davrining boshlanishida N ni ko’p bo’lishi, birinchi hosil shoxlarini yuqorida joylanishiga sabab bo’lib, keyingi rivojlanish fazalariga o’tishini kechiktirib yuboradi. Shonalash va gullash davrlarida ko’plab N ni o’zlashtiradi, lekin, shu davrda ko’plab N ni bo’lishi o’simlikni g’ovlab ketishiga sabab bo’ladi. Natijada hosildorlik keskin kamayib ketadi. G’o’zadan yuqori va sifatli hosil olish uchun kerak bo’ladigan N miqdori rejalashtirilgan hosil miqdoriga, ushbu hosil bilan oziq elementlarini o’zlashtirib ketishiga, o’simlikni tuproqdan, organik va mineral o’g’itlardan oziq moddalarni o’zlashtirish koeffisiyentiga hamda tuproqlarni N-NO3 va N-NH4 bilan ta’minlanishiga qarab belgilanadi. M; N li o’g’itnormasi tuproqdagi NO3 va NH4 azot miqdoriga qarab qo’yidagicha to’g’rilanadi: G’o’zadan rejalashtirilgan hosil yetishtirish uchun tavsiya etilgan N normasi qo’yidagicha: Rejalashtirilgan hosil, s/ga N kg/ga 20 – 25 160 – 200 25 – 30 200 – 230 30 – 35 220 – 270 Almashlab ekish dalasida g’o’zani bedadan keyingi yillarda joylashishiga qarab azotli o’g’itlar miqdori qo’yidagi to’g’rilash koeffisiyenti bo’yicha to’g’rilanadi: - bedadan keyingi 1 – yil - 0,4-0,5; - bedadan keyingi 2 – yil - 0,6-0,75; - bedadan keyingi 3 – yil - 0,8-1,00; - bedadan keyingi 4-5 – yil-da – 1,0-1,25. Bo’z tuproqlarda g’o’zaga beriladigan mineral o’g’itlarni optimal me’yorlari, eskidan paxta ekilib kelingan yerlarda azot bo’yicha gektariga 150-180 kg bo’lib, N:P nisbati 1 : 0,5, o’tloqi tuproqlarda 1 : 0,7 – 1:0,8 hisoblanadi. G’o’zaga beriladigan n li o’g’itlar bir-nechta usullarda qo’llaniladi: ekishgacha, ekish bilan birgalikda va 2-3 marta oziqlantirishda. N li o’g’itlar normasi 100 kg/ga atrofida bo’lsa, yaxshisi uni oziqlantirishda berish kerak. N normasi katta bo’lsa uni 20 – 30% (30-70 kg) ekishdan oldin, qolgan qismi teng 2-ga bo’linib 20-40% dan yoki 30- 75 kg 2-3 marta oziqlantirishda: 2-4 ta chin barg hosil qilganda (30-50 kg), shonalashning boshlanishida – 30-75 kg dan, va gullash davrining boshlanishida – 30- 75 kg/ga hisobida beriladi. Ekish bilan birgalikda N li o’g’itberilishi kerak bo’lsa, u vaqtda gektariga 10-20 kg N tem holida qo’llaniladi. N li oziqlantirishni g’o’zani gullashiga 10 kun qolganda tugallash kerak. Paxta hosildorligini oshirishda N li o’g’itlar shakllarini tanlash va ularni paxtachilik hududlari bo’yicha tuproq-iqlim sharoitlariga bog’liq holda qo’llash katta ahamiyatga ega. Azotli o’g’itlar shakllarini paxta hosildorligiga bo’lgan ta’siri bo’yicha ularni qo’yidagiga joylashtirish mumkin: (NH4)2SO4, CO(NH2)2, NH4NO3. Paxtachilikning turli xil hududlarida, g’o’za-beda almashlab ekishni alohida dalalarida N li o’g’itlarning samaradorligini aniqlash bo’yicha o’tkazilgan kuzatishlarni ko’rsatishicha, bedapoya buzilgan yil uzoqlashgan sari g’o’zaning N li o’g’itlarga bo’lgan talabi orta boradi. Shuning uchun ham, bedapoya buzilgan yil uzoqlashgan sari g’o’zaga beriladigan N li o’g’itlar miqdorini ham oshirib borishga to’g’ri keladi. Ekish bilan birgalikda gektariga 10-20kg N ni kompleks o’g’it holida qo’llash kerak. O’g’itlarni chigitdan 5-7 sm uzoqlikda va 10-12 sm chuqurlikda berish kerak. Oziqlantirishda beriladigan o’g’itlar sug’orishdan oldin jo’yak olish bilan birgalikda solinadi. Shonalash davrigacha beriladigan o’g’itlar o’simlikdan 15-18 sm uzoqlikda va 10 sm dan kam bo’lmagan chuqurlikda, keyingilarida qator oralarining o’rtasiga 14- 18 sm chuqurlikda berilishi kerak. Azotli o’g’itlarning samaradorligi, uni tuproqda qanday o’zgarishiga, boshqa shakllarga aylanib qolishiga, o’simlik uchun qanchalik layoqatligiga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun ham, N li o’g’itlar samaradorligini oshirishning birdan-bir yo’li tuproqda kechadigan nitrifikasiya jarayonini susaytirish, tuproqda ammoniyli shakldagi N ni to’plashga erishishdan iborat. Chunki, u nitratlarga qaraganda kam harakatchandir. Azotli o’g’itlar samaradorligini oshirishning yana bir yo’li bu azotli o’g’itlarning sekin eruvchan va undagi N sekin nitrifikasiyaga uchraydigan shakllarini tanlashdir. Bunday N li o’g’itlar g’o’zani butun vegetasiyasi davomida N ga bo’lgan talabini qondiradi. Fosfor g’o’zaning oziqlanishi uchun eng muhim oziq elementlaridan biri hisoblanadi. U g’o’za tomonidan butun vegetasiya davri mobaynida o’zlashtiriladi. Nihollarni unib chiqish davrida va hosil elementlari paydo bo’lish fazasida g’o’za eng ko’p miqdorda fosfor talab qiladi. G’o’za nihollari yerdan unib chiqa boshlaganidan e’tiboran ko’plab fosfor bilan oziqlantirishni talab etadi. Ana shu davrda tuproqda fosforning yetishmasligi, g’o’zaning boshlang’ich fazalarida kechadigan o’sish va rivojlanish jarayonlarini buzilishiga sabab bo’ladi. Buni esa keyinchalik fosforli o’g’itlarni yuqori miqdorda qo’llash yo’li bilan ham qayta tiklab bo’lmaydi. G’o’za nihollari unib chiqa boshlagandan to 2-4 chinbarg chiqarguncha tuproqda fosforning yetishmasligi birinchi hosil shoxining shakllanishiga ta’sir etib, ko’saklarni yetilishini kechiktiradi. Hosil elementlari shakllanayotgan davrda fosfor yetishmasligi esa shonalarni to’kilishiga olib keladi, ko’saklarni ochilishini kechiktirib, tola hamda chigit sifatini pasayishiga sabab bo’ladi. Fosfor yetishmaganda, ko’pincha g’o’za yaxshi o’smay, past bo’yli bo’lib, barglari to’k yashil rangga kirib maydalashib qoladi. G’o’za o’simligi tomonidan fosforni o’zlashtirilishi uning turli rivojlanish davrlarida qo’yidagicha bo’ladi: urug’ unib chiqqandan to shonalashgacha – 5%, shonalashdan to gullashgacha – 35%, gullashdan to pishishgacha – 50%, pishib yetilishni boshlanishidan to vegetasiya davrining oxirigacha 10% ni o’zlashtiradi. Karbonatli tuproqlar tarkibida umumiy P2O5 miqdori yetarli bo’lib hisoblanadi. Bunday tuproqlarga fosforli o’g’itlarni qo’llash, paxtadan o’g’ithisobiga har bir gektar hisobiga 2-12 s qo’shimcha hosil olishni ta’minlaydi. Paxtachilikda fosforli o’g’itlarni asosiy qismini kuzgi shudgordan oldin qo’llash tavsiya etiladi. Yillik me’yorni 20-40 kg ni ekish bilan bir vaqtda berish kerak. Fosforli o’g’itlarni yillik normasi tuproqlarni harakatchan P2O5 bilan ta’minlanish darajasiga qarab belgilanadi. Tuproqlar P2O5 bilan kam ta’minlanganda gektariga 150 kg, o’rta ta’minlaganda – 100, yuqori va juda ortikcha ta’minlanganda – 50 kg dan fosforni 200 kg/ga N bilan birgalikda qo’llash o’rtacha 35 s/ga hosil yetishti-rishni ta’minlashi tajribalarda aniqlangan. Rejalashtirilgan paxta hosili olish uchun qo’yidagi miqdorda har bir gektar hisobiga P2O5 qo’llash tavsiya etadi. 95 - jadval G’o’za hosildorligiga fosforli o’g’it turlarining ta’siri, s (M.A.Hayitov ma’lumoti) Variant Hosildorlik, s/ga 2001 y 2002 y o’rtacha 1. O’g’itsiz nazorat 14,2 15,1 15,0 2. N250K110+fon 26,6 25,9 26,3 3. Fon+Pammofost 160 kg/ga 32,1 33,2 32,7 4. Fon+Pammofosfat 160 kg/ga 31,6 32,7 32,2 5. Fon+Ppoliyammofos 160 kg/ga 36,8 37,4 37,1 Fosforli o’g’itni oldindan qo’llashni sababi – bu uni kimyoviy jihatdan tuproqbilan bog’lanib qolishini kamaytirishdir. Bunga o’g’itni ma’lum qavatga berish usulini qo’llash bilan erishish mumkin. Fosforli o’g’itlarni ikki qatlamda qo’llash paxta hosildorligini 3,8 s/ga, bedapoyadan keyin birinchi yili esa 5,2 s ga oshirdi. Kuzgi shudgorlashda berilgan fosforli o’g’itlarni o’simlik oradan 35-40 kun o’tganda, ekish bilan birgalikda berilganda esa 5-8 kun o’tgach o’zlashtira boshlaydi. Ekish bilan beriladigan fosforni urug’dan 5-7 sm uzoqlikda va 12-15 sm chuqurlikda berish kerak. Shuni ta’kidlash kerakki, bedapoyadan uzoqlashgan sari P li o’g’itlarni samaradorligi kamaya boradi. M : bedadan keyin 3-chi yili r hisobiga olingan qo’shimcha hosil 4-6 s ni tashkil etgan bo’lsa, 5-6 chi yillarda bu ko’rsatkich 3-1,5 s bo’lgan xolos. P li o’g’itlarning samaradorligi g’o’zaning biologik ehtiyojiga nisbatan ortiqcha miqdorda berilishiga, tuproqdagi P zapasiga va o’simlik ildiz Sistemasining rivojlanishiga bog’liq bo’ladi. Shunga asosan, ekishgacha, ekish bilan bir vaqtda va oziqlantirish vaqtida beriladigan mineral o’g’itlarning yillik normasi belgilanadi. Yer qobig’idagi K2O miqdori 2,35% ni tashkil etsa, tuproqdagi kaliy esa 0,15 dan 4% gacha boradi. Uning asosiy qismi silikatlar tarkibiga kirib o’simlik tomonidan kam o’zlashtiriladi. Tuproqda K yetishmaganda g’o’za yaxshi o’sa olmaydi masalan: fosfor yetishmaganda paxta hosili 4-5 s ga kamaygan bo’lsa, K yetishmaganda hosildorlik – 9 s ga kamayib ketgan. N – yetishmasa o’simlik o’sishdan qolib zararlanmaydi, r yetishmasa g’o’za barglari ko’kimtir bo’ladi, K – yetishmasa barglarda sariq qo’ng’ir dog’lar paydo bo’lib, keyinchalik zararlangan barglar nobud bo’ladi. Kaliy o’simlikda uglevodlar hosil bo’lishida ishtirok etib, g’o’zani sovuqqa va qurg’oqchilikka chidamligini oshiradi. U o’simlikni yerga yotib qolishini kamaytirib, poyani mustahkamlaydi, har xil kasalliklarga chidamligini oshiradi. G’o’zadan rejalashtirilgan hosil olish uchun K2O miqdori qo’yidagicha: Hosildorlik, s/ga K2O, kg/ga 20-25 50-80 25-30 60-100 30-35 70-120 Tuproq xaritanomasi bo’yicha rejalashtirilgan hosil olish uchun tavsiya etilgan K2O miqdori esa qo’yidagicha: 25-30 s 30-35 s/ga Juda kam 100 mg/kg 100 120 Kam 100-200 80 100 O’rtacha 200-300 60 80 Yuqori 300-400 40 60 Juda yuqori 400 dan ko’p - - Kaliy o’simlikda uglevodlar hosil bo’lishida ishtirok etib, g’o’zani sovuqqa va qurg’oqchilikka chidamligini oshiradi. U o’simlikni yerga yotib qolishini kamaytirib, poyani mustahkamlaydi, har xil kasalliklarga chidamligini oshiradi. Kaliyli o’g’itlarni yillik miqdorini 50% ni shudgorlashdan oldin, qolgan 50% ni g’o’zani shonalash davrida qo’llash, g’o’za tuplarini yotib qolishini kamaytiradi. Tuproqda K2O yetishmay qolganda chigit yetilmay qoladi, undagi yog’ miqdori kamayib tolani texnologik xususiyati buziladi va hosildorlik kamayadi. Paxtachilikda o’g’it me’yorlari, qo’llash dozisi va muddati o’g’it zahirasiga yoki xo’jalik iqtisodiga bog’liq bo’ladi. Jamg’arilgan o’g’it qanchalik ko’p bo’lsa, qo’llsha dozasi miqdori va soni oshadi yoki aksincha. Shunga mos ravishda qo’shimcha hosil salmog’i ham o’zgaradi. Kaliyli o’g’itlarni g’o’zadagi samaradorligi almashlab ekish dalasida uch yillik bedadan keyin ekilganda, yaqqol ko’zga tashlanadi. Chunki, yaxshi o’t qoplamasi tuproqdagi harakatchan K2O miqdorini keskin kamaytiradi. Uch yil beda ekilgan tuproqdan beda gektaridan 710 dan 980 kg gacha k2o o’zlashtirib ketadi. Paxtachilikda qo’llaniladigan K2O o’g’itlarning samaradorligi tuproqdagi almashinadigan k miqdoriga bog’liq bo’ladi. Ma’lumki, tuproqdagi k viloyat miqyosida emas, balki tuman va hatto brigada doirasidagi ayrim dalalarda ham keskin o’zgarib turadi. Shuning uchun ham, g’o’zaga beriladigan kaliyli o’g’itlarni tuproqda bo’lgan K2O miqdoriga qarab rasional normada ishlatish paxta hosildorligini oshirishda muhim ahamiyatga ega. Donli ekinlarni o’g’itlash Donli ekinlarni xususiyati, ularni oziqlanish asoslari, turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarga bo’lgan talabi va ularni o’zlashtirishi, o’g’itlashning o’ziga xos tomonlari. Tuproq unumdorligiga bo’lgan talabi, oziqlanishda tuproq eritmasining muhiti, tuproqdan oziq elementlarini o’zlashtirib ketishi. Donli ekinlarni qishlashgacha va qishdan chiqqandan keyingi davrlarda oziqlanish asoslari, bunda o’tmishdosh ekin va tuproq unumdorligini ahamiyati. Donli ekinlarni bahorda oziqlantirish asoslari: qo’llaniladigan o’g’itme’yori, turi, shakllari va qo’llash usullari. O’g’itlar me’yorini belgilashda kuzgi ekinlardan olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari. Sug’oriladigan sharoitda qo’llaniladigan o’g’itlar me’yori, uni nav xususiyati bilan bog’liqligi. Ildizdan tashqari oziqlantirish va uning mohiyati, o’g’itlarni qo’llashning iqtisodiy samaradorligi: hisobga olinadigan ko’rsatkichlar. Donli ekinlar – ulardan don olish uchun yetishtirilib, insonlar uchun zarur bo’lgan non mahsulotlari tayyorlanadi. Uning somoni va boshqa qoldiqlari chorva mollari uchun yem-xashak hisoblanadi. Respublikamizda 1,23 mln gektar maydongan g’alla don ekinlari ekilib dexqonchilik qilinadi. Hosildorlik sug’oriladigan sharoitlarda 44-65 s/ga, Toshkent ,Jizzax, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarida 700 ming gektarga yaqin lalmi haydaladigan maydon bo’lib, o’rtacha hosildorligi 8-23 s/ga ni tashkil etadi. Donli ekinlarni tarkibini asosini azotsiz birikmalar, ya’ni 2/3 qismi kraxmal va kam miqdorda eriydigan qand moddalari tashkil etadi. Azotli birikmalardan don ekinlari uchun eng muhimi bu oqsildir. Janubiy rayonlarda yetishtirilgan qattiq bug’doy tarkibidagi oqsil miqdori 24 foizgacha yetadi. Oqsillardan eng muhimi – bu suvda erimaydigan glyutenin va gliadin bo’lib, ular kleykovinani asosini tashkil etadi. Bu non mahsulotlari tayyorlashda juda muhimdir. Qishloq xo’jaligini rivojlantirishni asosiy tarmog’i – bu don yetishtirish va xalqimizni don mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini qondirishdir. Don ishlab chiqarishni ko’paytirish – bu qishloq xo’jaligini barcha tarmoqlarini rivojlanishini ta’minlaydi. Don yetishtirishni ortishi bilan insonlarni yashash tarzi va bu mahsulotga bo’lgan talabi qondiriladi. Shuning uchun ham mustaqil Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov o’zining bir qator asarlarida O’zbekiston o’zini-o’zi don bilan ta’minlashi juda muhim masala ekanligini ko’rsatib o’tgan. Buning uchun donli ekinlar hosildorligini oshirish, mahsulot sifatini yaxshilashda, barcha agrotexnik ishlar bilan bir qatorda ushbu ekinlarni o’g’itlash tizimini yaxshi yo’lga qo’yishi zarur. Donli ekinlar uchun umumiy bo’lgan xususiyatlardan biri, bu ularning ildiz tizimining popuksimonligi bo’lib, u yon-atrofga 80-150 sm kenglikda va 150-200 sm chuqurlikda joylashadi. Donli ekinlar bir-biriga biologik jihatdan o’xshash bo’lsada kuzgi don ekini o’zining o’suv davri uzoqligi bilan ya’ni, oziq moddalarni uzoq vaqt o’zlashtirilishi bilan ajralib turadi. Chunki, kuzning boshlanishidan keyingi yilning may-iyun oylarigacha davom etadi. Kuzgi don ekinlari to’la qishki va baxorgi tuproq namligidan foydalaniladi. Kuzgi javdar va bug’doy boshqa don ekinlariga nisbatan biologik jihatdan oziq moddalarga – o’g’itlarga talabchandir. Kuzgi don ekinlari kuzda ko’p miqdorda fosforli va kaliyli o’g’itga talabi oshadi. Kuchli to’planish darajasi va ildiz tizimini hosil qilib o’simlikda uglevodlarni to’plab sovuqqa chidamligini oshiradi. Tuproq, havo isishi bilan o’simlikning azotga bo’lgan talabi osha boradi. Kuzda ortiqcha berilgan azot o’simlikni sovuqqa chidamligini pasaytiradi. Ko’p holatda qishki-bahorgi davrda o’simlik sovuqdan zararlanishiga hosili pasayishiga olib keladi. Kuzgi bug’doy, arpa javdarga nisbatan sovuqqa chidamli hisoblanadi. Kuzgi javdar tuproq va o’g’it tarkibidan fosfaridlarni, kaliy oziqasini kuchli iste’mol qiladi. Kam unumdor tuproqda ham o’sa oladi. Bu ekin uchun yengil qumoq, qumloq mexaniq tarkibli tuproqlarga ekish yaxshi natija beradi. Donli ekinlarni o’g’itlash tizimini tuzishda ularniing rivojlanish davrlarini va har bir davrda o’simlikni oziq moddalarga bo’lgan talabini bilish juda muhim hisoblanadi. Donli ekinlarda qo’yidagi rivojlanish davrlarini farqlash mumkin: 1. Urug’ni unib chiqishi va maysa hosil bo’lish davri; 2. Ildiz otishi va o’simlikni shakllanish davri; 3. Naycha hosil qilish davri; 4. Boshoqlanish davri; 5. Gullash davri; 6. Donni shakllanishi va pishishi (sut, mum va to’liq). O’simlikni rivojlanish davrlarini bilgan holda uning butun o’suv davrida oziq moddalarga bo’lgan talabini qondirish imkoniyati paydo bo’ladi. Donli ekinlar 2 guruhga – kuzgi va bahorgi donli ekinlarga ajratiladi. Kuzgi donli ekinlar (bug’doy, javdar, arpa). Ushbu ekinlarga xos xususiyatlardan biri, - bu ular qishlab keyingi yilda hosil beradi. Kuzgi donli ekinlar umuman yuqori hosildorlikka ega va o’g’itlarga juda talabchandir. Kuzgi bug’doy tuproq unumdorligiga juda talabchan bo’lib, tuproqeritmasini ph muhiti neytralga yaqin va neytral bo’lganda yaxshi rivojlanib yuqori hosil beradi. O’tmishdash ekinga juda talabchan. Past haroratga chidamsiz. Tuproqdagi qiyin eriydigan birikmalarni kam o’zlashtiradi. Kuzgi bug’doy 10 s don va shunga mos keladigan somon bilan o’rtacha 35 kg azot, 12 kg fosfor va 26 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi yoki 25 s don va 60 s somon shakllantirishi uchun 105 kg azot, 35 kg fosfor va 70 kg kaliy sarflaydi. Kuzgi bug’doy to’planishi davrigacha oziq moddalarini unchalik ko’p talab qilmaydi, lekin ularning, ayniqsa fosforning tanqisligiga juda sezgir. Naychalashdan boshoq tortishgacha o’tadigan davrda va gullash oldidan oziq moddalarni ko’p miqdorda talab qiladi (jadval). Urug’ unib chiqqandan toki nihollar qishlashga kirguncha eng mas’uliyatli davr hisoblanib, bu davrda tuproqda yetarli miqdorda oziq moddalar bo’lishini taqoza etadi. Kuzgi bug’doyni yaxshi o’sib rivojlanishi, qishlashi uchun kuzda fosforli-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash kerak. Kuzgi bug’doyni asosiy o’g’itlash ko’p jihatdan o’tmishdosh ekin turiga, o’g’itme’yori va tuproqunumdorligiga bog’liq. Ushbu ekin erta bahordan jadal o’sa boshlaydi. Shu bois ularning azotli o’g’itlarga bo’lgan talabi bu davrda kuchayadi, ma’lumki, erta bahorda tuproqda azotning mineral shakldagi birikmalari juda kam bo’ladi, chunki kuzgi-kishki davrlarda tuproqharorati past bo’lganligi sababli ammonifikasiya va nitrifikasiya jarayonlari sust ketadi, mavjud nitratlar yuvilib va denitrifikasiyalanib ketganligi sababli o’simlik ildizlari o’sgan qatlamda deyarli qolmaydi. Fosforli-kaliyli o’g’itlar bilan qo’shimcha oziqlantirishning samarasi ularni kuzgi shudgor ostiga qo’llagandagiga nisbatan juda kam bo’ladi. Kuzgi bug’doy mahalliy o’g’itlarga juda talabchan bo’lib, har bir gektar hisobiga 20 t go’ng qo’llanilganda olinadigan qo’shimcha don hosili 3-6 sentnerni tashkil etadi. Mineral o’g’itlarni kuzgi bug’doy hosiliga ta’siri ko’pincha tuproq-iqlim sharoitiga bog’liq bo’ladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlarni shudgor ostiga yoki tasma usulida o’g’itlashga moslashtirilgan SZ-3,6 va SZS-2,1 seyalkalari bilan qo’llash kerak. Faqat kam miqdordagi fosforni (10-15 kg) qator oralariga berish uchun saqlab qolish kerak. Fosfor va kaliy o’g’itlarini to’g’ri miqdorini tanlash, o’simlikda ko’plab qand moddalarini to’plashni ta’minlaydi, bu esa o’simlikni sovuqqa chidamligini oshirib, ularni yotib qolishdan saqlaydi. Azotli o’g’itlar samarodorligi tuproqunumdorligi past bo’lgan yerlarda yuqori bo’ladi. Asosiy o’g’itlashda azotli o’g’itlar plug ostiga, kultivatorlar bilan beriladi. Kuzda berilgan ortiqcha miqdordagi azot o’simlikda qand moddalari to’planishini kamaytirib yuboradi va o’simlik qishdan yaxshi chikmaydi. Aksincha, azot yetishmasligi ham o’simlikka saliy ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham kuzgi bug’doyni ekishdan oldin tavsiya etilgan azot miqdorini 1/3 qismi berilishi kerak. Lekin, bunda har bir gektar hisobiga beriladigan azot miqdori 60-70 kg dan oshib ketamasligi kerak. Azotli o’g’itlar me’yorini belgilashda rejalashtirilgan hosil miqdorini, o’simlikda kuzda to’planadigan azot miqdorini, o’tmishdosh ekin turini va uni o’g’itlanganligini bilish zarur. Hator oralariga o’g’itberish – bu muhim agrokimyoviy tadbir bo’lib, bunda asosiy rol fosfor, kamroq azotga ta’luqli, kaliyning ta’siri sezilmaydi. Hator oralariga beriladigan oziq element miqdori N10P10 kompleks o’g’itholida beriladi. Bu davrda yuqori me’yorda azot va kaliy qo’llanilsa urug’larni unib chiqishi kamayib ketadi (tuzlar konsentrasiyasi oshib ketishi natijasida). Turli tuproq-iqlim sharoitida kuzgi bug’doyni erta bahorda azotli oziqlantirish yuqori samara berishi aniqlangan. Fosfor va kaliy samarasiz hisoblanadi. Azotli oziqlantirish samaradorligi shimoldan janubga qarab kamayib boradi. Umuman, kuzgi bug’doyni bahorda 30 kg/ga azot bilan oziqlantirish, o’rtacha 3-5 s/ga qo’shimcha hosil olishni ta’minlaydi. Kuzgi donli ekinlarni oziqlantirishda NH4NO3, CO(NH2)2, (NH4)2SO4, ishlatiladi. Eng samaralisi NH4NO3. Kuzgi bug’doyni har xil navlari oziq elementlariga turlicha talabchan bo’ladi. Bu uning hosildorligiga va poyalarini yotib qolishga chidamligiga bog’liq. Yuqori hosilli navlar oziq moddaga ko’plab talabchan bo’ladi. O’g’itlarni qo’llashni to’g’ri tizimini joriy etish, nafaqat kuzgi bug’doy hosildorligini oshiradi, balkim uni sifatini ham yaxshilaydi. Don sifatiga o’simlikni gullash yoki sut pishish davrlarida ildizdan tashqari azotli oziqlantirish yaxshi samara beradi. Bunda hosildorlik sezilarli oshmaydi, lekin don tarkibidagi oqsil 0,5-2,0 foizga ortadi. Ildizdan tashqari oziqlantirishda mochevinani qo’llash yaxshi samara beradi. Bu vaqtda ildizdan tashqari sepiladigan eritma konsentrasiyasi 20-30 yoki 40-foizli bo’lishi kerak. Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan yerlarda kuzgi bug’doy yetishtirish, yerlar shudgorlangandan keyin nam to’plovchi sug’orish bilan boshlanadi. Ushbu agrotexnik jarayon ta’sirida hosildorlik 1,5-2 marta ortadi. Keyingi rivojlanish davrlarida 2-3 marta sug’orish o’tkaziladi. Sug’orilib kuzgi bug’doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go’ng o’tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ham kuzgi shudgorlashdan oldin beriladi. Fosforli o’g’itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun olib kolinadi. Azotli o’g’itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. Sug’orilib dehqonchilik qilinadigan sharoitlarda kuzgi bug’doyga qo’llaniladigan o’g’itlarning samaradorligi yanada yuqori bo’ladi. Karbonatli tuproqlarda azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlarni o’rtacha me’yorda qo’llash gektaridan 4-7,0 sentnergacha qo’shimcha hosil yetishtirishni ta’minlaydi. Bunday yerlarda qo’llaniladigan har bir kg npk hisobiga 7-8 kg don yetishtiriladi. Sug’oriladigan sharoitlarda donli ekinlardan yuqori hosil yetishtirishda birinchi o’rinda azot, undan keyin fosfor turadi. Kuzgi bug’doyning turli navlariga mineral o’g’itlar turlicha ta’sir qiladi Muqobil o’g’it me’yori berilganda bug’doyning barg yuzasi,va hosildorlik turlicha bo’ladi. Sug’orilib kuzgi bug’doy eqiladigan yerlarda gektariga 15-20 t. Go’ng o’tmishdosh ekin ostiga beriladi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ham kuzgi shudgorlashdan oldin beriladi. Fosforli o’g’itlarni kam miqdori 10-15 kg/ga qator oralariga berish uchun olib kolinadi. Azotli o’g’itlarni 1/3 miqdori ekishdan oldin, asosiy qismi bahorgi oziqlantirishda, faqat 30-40 kilogrammi ildizdan tashqari oziqlantirishda beriladi. 97 - jadval Mineral o’g’it me’yorlarini kuzgi bug’doy hosildorligi va barg yuzasiga ta’siri, s\ga , m2 (J.B.Xudoyqulov ma’lumoti ,TDAU) Nav O’g’itlash me’yori barg yuzasi Hosildorlik , s\ga kg\ga 1ta o’simlikdagi ,sm2 1 m2 da, m2 1ga da, m 2\ga Sanzar -8 N 50P 50K25 305,1 5,38 53,7 56,5 N 50P 50K25 300,0 5,54 55,4 59,0 N 100P 75K50 368,5 6,22 62,2 63,1 Avesto N 50P 50K25 335,0 5,31 53,1 57,1 N 50P 50K25 344,1 5,83 58,3 60,5 N 100P 75K50 355,5 6,11 61,1 65,3 Turon N 50P 50K25 370,5 6,.15 61,5 65,9 N 50P 50K25 402,5 7,09 70,9 72,8 N 100P 75K50 375,4 6,80 68,0 70,1 Kuzgi bug’doy ekiniga beriladigan o’git me’yorlari turli usullarda berilganda olinadigan hosildorlik turlicha bo’ladi. 98 - jadval O’g’it me’yori va berish usulining bug’doy doni tarkibidagi kleykavina va makaronlik xususiyatiga ta’siri Variant 1983 y 1984 y 1985 y 1986 y 1988 y O’rtacha Makaronlik xususiyati va kleykovina, gr O’g’itsiz 30,9 30,9 30,5 31,2 35,2 31,7 +0,52 N60P60K60 sochma 29,8 34,3 30,7 32,0 34,5 32,2 -0,74 N60P60K60 lokal 31,0 35,7 28,1 31,2 31,9 31,6 +0,01 N30 oziqlantirishda 34,1 32,2 29,7 33,1 38,0 33,4 -0,45 N60P60K60 sochma+N30 oziqlantirishda 34,4 35,0 29,9 33,5 38,7 34,4 -0,65 N60P60K60 lokal+N30 oziqlantirishda 35,1 34,9 30,6 32,8 33,2 33,3 -0,06 Sug’oriladigan tuproqlarda donli ekinlarning kaliyga bo’lgan talabi, asosan tuproqdagi kaliy zahirasi hisobiga qondiriladi. Lekin, kuzgi bug’doydan imkon qadar yuqori hosil yetishtirish uchun azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o’g’itlarni qo’llashga ham ehtiyoj seziladi. Samarqand qishloq xo’jalik institut olimlari N.Halilov va P.Bobomirzayevlar sug’oriladigan tipik bo’z tuproqlar sharoitida turli azotli o’g’it me’yorlarining qattiq bug’doy texnologik ko’rsatkichlariga ta’siri o’rganilmoqda. Javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi. Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati uning urug’idagi va vigetativ organlaridagi oqsilning atmosfera azoti evaziga to’planishidir. Ularning ildizlaridagi tuganak bakteriyalar havodagi azotni o’zlashtirib tuproqni azot bilan boyitadi. Ushbu ekinlarning bunday hususiyati barcha ekinlar uchun yaxshi yo’ldosh ekin bo’la olishini ko’rsatadi. U o’zidan keyingi ekinga 2-3 yilgacha ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Kuzgi javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi. Texnik ishlov beriladigan ekinlarga sug’oriladigan tuproqlarda donli ekinlarning kaliyga bo’lgan talabi, asosan tuproqdagi kaliy zahirasi hisobiga qondiriladi. Lekin, kuzgi bug’doydan imkon qadar yuqori hosil yetishtirish uchun azot va fosfor bilan bir qatorda kaliyli o’g’itlarni qo’llashga ham ehtiyoj seziladi. 99 - jadval Qattiq bug’doy don hosili va sifatiga azotli o’g’it me’yorlarining ta’siri (Istiqlol navi, 2004-2005 yil ma’lumoti) Variantlar Don hosili, ga/s 1000 ta don vazni Shishasimonligi, % Natura og’irligi g/l Dondagi oqsil miqdori, % 1 gektardan oqsil chiqishi, ga/s Dondagi kleyka-vina miqdori, % Bir gektardan kley- kavina chikishi ga/s P90K fon nazorat 35 45 73 290 13,5 4,72 27 9,45 Fon+N60 40,9 45,3 80 792 14,1 5,76 29 17,86 Fon+N90 44,3 44,1 82 789 14,5 6,42 20 13,29 Fon+N120 50,1 43,0 84 786 14,9 7,46 31 15,53 Fon+N150 55,2 42,3 85 783 15,4 80,0 31 17,66 St Fon+N180 59,5 42,0 88 780 15,8 9,40 33 19,63 Fon+N210 60,2 41,5 89 779 16,2 9,75 34 20,46 Fon+N240 58 41,1 90 777 16,2 9,33 34 19,72 Boshqa kuzgi donli ekinlar qatori kuzgi javdar va arpani ham ildiz tizimi popuksimondir. Javdar asosan kuzda barcha poyalarini hosil qilsa, arpada esa kuzda va bahorda poyalar to’liq shakllanib bo’ladi. Kuzgi javdar va arpa tuproqunumdorligiga juda talabchan emas. Ushbu ekinlarni mexanikaviy tarkibi yengil tuproqlarda, hatto pH muhiti birmuncha nordon bo’lgan sharoitdagi tuproqlarda ham yetishtirish mumkin. 100 - jadval Kuzgi javdar tomonidan oziq moddalarni o’zlashtirish dinamikasi (eng ko’p o’zlashtiriladigan miqdorga nisbatan foiz) O’suv davri Kuzgi javdar Arpa Azot Fosfor Kaliy Azot Fosfor Kaliy Boshoqlash 76 58 82 71 56 73 Gullash 93 78 99 96 74 100 Mum pishish 100 100 100 100 100 64 Kuzgi javdar 10 s hosili va shunga mos keladigan somoni bilan o’rtacha 31 kg azot, 14 kg fosfor va 26 kg kaliyni, arpa esa 29 kg azot, 13 kg fosfor va 25 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. Kuzgi javdar va arpaning yaxshi o’sib rivojlanishi va qishlovni yaxshi o’tkazishi uchun kuzda ularga fosfor-kaliyli o’g’itlarni ko’proq, azotli o’g’itlarni esa kamroq qo’llash zarur. Ushbu ekinlarni kuzda fosfor va kaliy o’g’iti bilan qondirib oziqlantirish o’simliklarning yaxshi to’plashiga va bakuvvat ildiz otishiga, ko’p miqdorda uglevodlar (shakar) to’plashiga hamda qishga chidamligini oshirishga sharoit yaratadi. Kuzda azotli o’g’itlarni ko’p miqdorda qo’llash o’simliklarning qishlash sharoitini yomonlashtiradi. Kuzgi javdar va arpani asosiy o’g’itlash ko’p jihatdan o’tmishdosh ekin harakteriga, o’g’itlanishiga va tuproqunumdorligiga bog’liq bo’ladi. Ushbu ekinlardan yuqori hosil yetishtirishda bahorda ularni azotli o’g’itlar bilan oziqlantirishning ahamiyati benihoya katta. Bahorda kuzgi javdar va arpa barvaqt o’sa boshlaydi va azotli o’g’itga talabi ko’proq ortadi. Bu vaqtda tuproqda azotning mineral birikmalari juda kam bo’ladi, chunki kuz-qish oylarida haroratning past bo’lganligi tufayli tuproqqa azotni o’tish jarayoni sust boradi, mavjud nitratlar esa yuvilib va denitrifikasiyalanib ketgani uchun ildiz oziqlanadigan qatlamda qolmaydi. O’simliklarning dastlabki o’suv davrida ularni oziq moddalar bilan ta’liminlanishini yaxshilash maqsadida asosiy o’g’itga oz miqdorda fosfor (gektariga 10-15 kg P2O5 hisobida) yoki azot-fosforli murakkab o’g’itqo’shish kerak. Azot- fosforli murakkab o’g’itqo’shish ekishga qadar o’g’itlanmagan kuzgi javdar va arpa uchun ayniqsa muhimdir. Kuzgi javdar va arpa eqiladigan bo’z tuproqlarda NPKni o’rtacha me’yorda qo’llash gektaridan 4-6,5 s gacha qo’shimcha don hosili olishni ta’minlaydi. Namgarchilik yetarli bo’lgan hududlarda va sug’orib dehqonchilik qilinadigan rayonlarda ushbu ekinlarga solingan o’g’itlarning samaradorligi ayniqsa yuqori bo’ladi. 1 kg solingan npk hisobiga 7-10 kg don olinadi. Kuzgi donli ekinlar uchun o’g’itlash me’yorini belgilashda kuzgi ekinlardan olinadigan hosil darajasi, almashlab eqiladigan ekin, tuproq-iqlim sharoitlari hisobga olinadi. Sug’oriladigan yerlarda qo’llaniladigan mineral o’g’itlar me’yori bir muncha oshiriladi. Tuprog’i tez quriydigan sharoitlarda 50% azotli o’g’it birinchi oziqlantirishda selyalka o’g’itlagich yordamida tuproq qatlamiga beriladi. Qolgan 50% esa nam tuproqqa naychalash fazasiga berish kerak. Bug’doy doni tarkibidagi oqsil va boshqa texnologik hususiyatlari yaxshilanishi uchun ildizdan tashqari oziqlantirish maqsadga muvofiq bo’ladi. Buning uchun 30 % li azot eritmasi uchun 1 gektarga 60 kg karbomit va 150 litr suv olinadi. Keyin 150 – 300 gr namlatgich aralashtirib sepiladi. Ishlov berishda kechqurun yoki havo bulutli bo’lganda yomg’ir yog’mayotganda havo harorati 200S bo’lganda qo’llaniladi. Bundan tashqari ildizdan tashqari oziqlantirishga molibdat ammoniy – 6600 gr, magniy sulfat – 220 gr, barat kislotasi – 110 gr, mis kuparosi – 330 gr bir gektarga azotli o’g’it yoki gerbisit bilan qo’llash yaxshi natija beradi. Dukkakli don ekinlarining xalq xo’jaligidagi ahamiyati uning urug’idagi va vigetativ organlaridagi oqsilning atmosfera azoti evaziga to’planishidir. Ularning ildizlaridagi tuganak bakteriyalar havodagi azotni o’zlashtirib tuproqni azot bilan boyitadi. Ushbu ekinlarning bunday hususiyati barcha ekinlar uchun yaxshi yo’ldosh ekin bo’la olishini ko’rsatadi. U o’zidan keyingi ekinga 2-3 yilgacha ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Ayrim dukkakli ekinlar tuproqdagi qiyin o’zlashtiriladigan formadagi mineral moddalarni ham o’zlashtira oladi. O’zi qurib qolib tarkibidagi anashu moddalarni oson o’zlashtiriladigan holatga aylantiradi. Shu tariqa dukkakli ekinlar tuproq unumdorligini oshiradi. Dukkakli don ekinlari ortiqcha namlik, yer osti suvi yaqin va yengil qumoq yerlardan boshqa barcha yerlarda yaxshi o’sadi. Qumoq tuproqlarda fosforli va kaliyli o’g’itlarning yetarlicha bo’lgan sharoitida yem-hashak uchun ishlatiladigan ko’k no’xat o’sa oladi. Ayrim dukkaklilar tuproqda azotni ko’p bo’lishini talab qiladi. Soya go’ng solinmagan yerlarda ham kamroq bo’lsada, hosil beradi. Ko’k no’xatga esa azotli o’g’it berilsa, vegetasiya davri cho’zilib, ko’p miqdorda ko’k massa to’playdi. Dukkakli ekinlarga ayniqsa, ular birinchi marta ekilayotgan yerlarga netragenni qo’llash yaxshi natija beradi. Dukkakli don ekinlari yerdan ko’p miqdorda kalsiyni o’zlashtiradi va tuproqni neytral reaksiyasini yoqtiradi. Ular mikroelementlar ta’sirida juda yaxshi o’sadi. Ayniqsa, moliptin urug’ini ko’paytiradi va oqsil miqdorini oshiradi. Mikroelementlar ta’sirida don hosili 5 s/ga oshishi mumkin. Ko’k no’xat (gorox) ni o’g’itlash. Ko’k no’xat yengil qumoq, sho’r va bobqoq tuproqlarda yaxshi o’smaydi. U o’rtacha qumoq mexaniq tarkibi unchalik og’ir bo’lmagan va tarkibida fosfor va kaliy yetarlicha bo’lgan yerlarda yaxshi o’sadi. Ayniqsa, kislotali tuproqlar ko’k no’xat uchun umuman yaroqsiz hisoblanadi. Goroxo uchun neytral va kuchsiz ishqorli (pH 0,6-7,0) yerlar yaxshi yerlar hisoblanadi. Bunday yerlarda tuganak bakteriyalar yaxshi rivojlanib azot to’plashni yaxshilaydi. Ko’k no’xat (gorox) barcha ekinlar uchun yaxshi yo’ldosh ekin bo’lib, tuproqda 30 kg/ga atrofida azot to’playdi. Agar ko’k no’xatning har gektaridan 30 s/ga hosil olinsa, 90 kg azot, 30 kg fosfor va 70 kg kaliyni o’zlashtiradi. U o’zining dastlabki rivojlanish fazalarida oziq moddalarni ko’p o’zlashtiradi. Gullash davri tuganakda kaliy 60-100%, fosfor 30- 65% o’zlashtiradi. Ko’k no’xat asosan fosforli va kaliyli o’g’itlarni o’zlashtirib, azot o’zlashtiruvchi bakteriyalarning faoliyatini yaxshilaydi. Agar ko’k no’xat forsforli o’g’itlar bilan yaxshi oziqlantirilsa, ularning donining pishishi tezlashadi. Ko’k no’xatga daraxtlarning kulini solish ham yaxshi natija beradi. Kaliyli tuzlar ham ko’k no’xatga ijobiy ta’sir etadi. Ko’k no’xatning tuproqda azot to’plashi bilan birga ularning ildizida tuganak bakteriyalar yaxshi rivojlungacha 10-20 kg/ga hisobida azotli o’g’it berilsa samarabordigi yuqori bo’ladi. Agar go’ng berilsa o’sishi juda tezlashib ko’k massasi oshadi va pishishi kechikadi. Shuning uchun go’ngni ko’k no’xatdan oldin ekilgan ekinga berilsa yaxshi samara beradi. Shu bilan bir qatorda tuproqda chirindi miqdori kam bo’lsa, go’ng va mineral o’g’itlar aralashtirilib to’g’ridan to’g’ri uning o’ziga berilganda ham samarasi yuqori bo’ladi. Ko’k no’xatni urug’i nitragin bilan yoki 50-100 gr molebden tuzini 2 litr suvda eritilib ko’k no’xatni urug’i ishlanib ekilsa, hosildorligi oshadi. No’xatni o’g’itlash. No’xat qadim zamonlardan biyon qurg’oqchilik zonalarida va ayniqsa, tog’ va tog’ oldi lalmikor yerlarda yaxshi o’sadi. Bu tuproq unumdorligiga juda talabchan bo’lib, unumdor yerlarda mo’l hosil beradi. Lekin sho’rlangan yerlarni yoqtirmaydi. No’xat eqiladigan yerlar go’ng bilan to’yintirilishi kerak. Almashlab ekishda no’xat uchun kuzgi don ekinlari yaxshi yo’ldosh ekin hisoblanadi. No’xat uchun yer kamida 25-30 sm chuqur haydalishi kerak. U fosforli o’g’itlarni yaxshi o’zlashtirganda mo’l hosil beradi. Yengil tuproqlarda no’xat ekilsa albatta organik o’g’itlar bilan oziqlantirilishi kerak. No’xat yaxshi o’g’itlanganda yalang –tepalik yerlarda 4-6 s/ga tog’ etaklarida 6-8 s/ga va tog’li zonalarga 10-12 s/ga hosil beradi. No’xat havodagi azotni o’zlashtirishiga qaramasdan u o’suv davrida azotni ko’p talab qiladi. Shuning uchun uning no’xat eqiladigan dalalarga haydash oldidan yoki ekish oldidan tuproqni ishlash vaqtida gektariga 45 kg sof azot hisobidan amiyakli selitra solish tavsiya qilinadi. Loviyaning o’g’itlash. Yaxshi oziqtirilganda loviyaning har gektaridan 40 s/ga cha hosil olish mumkin. Loviya yer osti suvlari yuza, og’ir loy tuproqlarda yomon o’sadi. Ayniqsa, sho’rlangan, yerlar loviya uchun yaroqsiz yerlar hisoblanib tuproq eritmasi pH-6- 7,5 bo’lganda yaxshi o’sadi. Loviya deyarli barcha ekinlar uchun yaxshi yo’ldosh ekin hisoblanib, go’ng bilan yaxshi oziqlantirilganda hosildorligi ikki hissa oshadi. Loviyaning oziq moddalarini iste’mol qilishi juda qisqa muddatlarda davom etadi. Ya’ni, ko’karib chiqgan so’ng gullash tamom bo’lguncha 50-60 kun mobaynida fosfor, kaliy va kalsiyning 90-95 %o’zlashtiradi. Fosforli va kaliyli o’g’itlar ayniqsa kaliyli o’g’itlarning kaliy sulfat formasi loviya uchun juda foydalidir. Moshni o’g’itlash. Mosh g’alladan so’ng takroriy ekin sifatida yozning ikkinchi yarmida ekilsa gektaridan o’rta hisobda 8-12 s gacha hosil olish mumkin. Keng qatorlab, pilla qurtining nayjasi bilan 1:3 nisbatda (bir hissa mosh urug’i, uch hissa pilla qurtining nayjasi) ekilganda hosildorlik yanada oshadi. Moshning hosil elementlari paydo bo’layotganda fosforli o’g’itlar bilan oziqlantirilishi yaxshi natija beradi. Soyani o’g’itlash. Soya tuproq unumdorligiga juda ham talabchan o’simlik. U sho’rlangan, botqoq va kislotali tuproqlardan boshqa barcha yerlarda yaxshi o’sadi. Tuproq eritmasining pH ko’rsatkichi 6,5-7 bo’lganda soya uchun optimal sharoit hisoblanadi. Soya almashlab ekishda yaxshi o’g’itlangan g’alla ekinidan so’ng joylashtirish kerak. Soyadan keyin ekilgan g’alla, qand lavlagi, sholi, zig’ir va boshqa ekinlarning hosili oshadi. Ma’lumotlarga qaraganda soyadan 20 s/ga don va unda muvofiq ravishda vegitativ massa olinganda har gektar yerdan 142 kg azot, 23 kg fosfor va 35 kg kaliy o’zlashtirilgan. Shuning uchun ham soya organik va mineral o’g’itlar bilan yaxshi oziqlantirilgan yerlarga ekilishi kerak. Soya uchun fosforli va kaliyli o’g’itlarning yuqori me’yori yaxshi ta’sir etadi. Ayniqsa fosforli o’g’itlar soya hosildorligini oshirishi bilan birga urug’idagi yog’ miqdorini ham oshiradi. Fosforli o’g’itlar soya ildizidagi tuganak bakteriyalarning faoliyatini yaxshilash evaziga atmosfera azotini o’zlashtirilishini yaxshilaydi. Soyani yaxshi oziqlantirish evaziga undan 40 s/ga cha hosil olish mumkin. Agar soya urug’ini ekish oldidan nitragen bilan ishlov berilsa yaxshi natija beradi. Bu usul nafaqat soyani balki o’zidan keyin ekilgan arpani hosilini ham oshiradi. Shunday qilib dukkakli don ekilari unumdor yerlarga ekilib yaxshi oziqlantirilganda nafaqat mo’l va oqsilga boy hosil beradi, balki o’zidan keyin yerni unumdorligini oshiradi. Nazorat savollari 1. G’o’zaning turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarga bo’lgan talabi qanday? 2. G’o’zaning azotga bo’lgan talabi va azotli o’g’itlar me’yori qanday belgilanadi? 3. G’o’zaga azotli o’g’itlar qaysi muddat va usullarda qo’llaniladi? 4. Paxtachilikda qo’llaniladigan fosforli o’g’itlarni mohiyati nimada? 5. Fosforli o’g’itlar me’yorini belgilashda agrokimyoviy haritanomadan qanday foydalaniladi? 6. G’o’za hosildorligini oshirishda kaliyli o’g’itlarni qo’llash va uni samaradorligi qanday? 7. Kuzgi donli ekinlarning o’ziga xos biologik xususiyatlari nimalardan iborat? 8. Kuzgi donli ekinlarni tuproqxususiyatlariga talabi qanday? 9. Azotli o’g’itlarni qo’llash muddatlari va usullari to’g’risida tushunchangiz? 10. Kuzgi donli ekinlar uchun mahalliy, fosforli va kaliyli o’g’itlarni qo’llash va ularning samaradorligi qanday? 11. Kuzgi donli ekinlarni oziqlantirish asoslari nimalardan iborat? 12. Oziqlantirishni don sifatiga ta’siri qanday? 13. Dukkakli don ekinlarini xalq xo’jaligidagi ahamiyati. 28-Mavzu. Sabzavot ekinlari va mevali daraxtlarni o’g’itlash tizimi Reja 1. Sabzavot ekinlarini oziqlanish asoslari. 2. Sabzavot yetishtirishda mineral o’g’itlarning ahamiyati va alohida ekinlarni o’g’itlash. 3. Mevali daraxtlarni oziqlanish asoslari. 4. Mevali daraxtlari o’g’itlash tizimi, mevali daraxt ko’chatlarini o’g’itlash. Sabzavot ekinlarini o’g’itlash tizimi: asosiy o’g’itlash, uyalab o’g’itlash va oziqlantirish, ushbu o’g’itlashda o’g’itlar me’yori, qo’llash muddati va usullari. Mahalliy o’g’itlarni qo’llash me’yorlari, muddati va usullari. Mineral va mahalliy o’g’itlarni birgalikda qo’llash, ulardan aralashmalar tayyorlash. Rejalashtirilgan hosil uchun o’g’itlar miqdorini belgilash, o’g’itlar miqdorini tuproqxususiyatlari bo’yicha taqsimlash va ularni agrokimyoviy haritanoma bo’yicha to’g’rilash, azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlar me’yorlarini tuproqtipi va boshqa ko’rsatkichlar bo’yicha to’g’rilash, ko’p yillik o’tlardan keyin o’g’itlar me’yori. Sabzavotchilikda qo’llaniladigan o’g’itlarni hosil sifatiga va iqtisodiy samaradorlikka ta’siri. Sabzavot ekinlari boshqa dala ekinlariga nisbatan tuproqunumdorligiga, haroratga, nam miqdoriga hamda oziqlanishga juda talabchan bo’ladi. Sabzavot ekinlarining ildiz tizimi asosan tuproqning haydalma qatlamida joylashgan bo’ladi. Ularning ildiz tizimi kuchsiz rivojlanishini hisobga olib, bu ekinlarni unumdor, chirindi miqdori 1,5-2 %, fosfor va kaliy 1 kg tuproqda 20-30 va 250-300 mg bo’lgan yerlarda ekish tavsiya etiladi. Sabzavot ekinlari oziq moddalar eritmasiga juda sezgir bo’lib, ularning tuproqeritmasining konsentrasiyasiga bo’lgan talabiga qarab 2 guruhga bo’lish mumkin: 1) yuqori chidamli – bu lavlagi, pomidor, karam; 2) kam chidamli: sabzi, piyoz, bodring. Barcha sabzavot ekinlari tuproqdan ko’plab oziq moddalarni va CO2 ni o’zlashtiradi, bunga sabab, ko’plab quruq modda hosil qilishdir. Tayanch iboralar: sabzavot ekinlarini oziqlanish va o’g’itlash, pomidorni o’g’itlash, karamni o’g’itlash, piyozni o’g’itlash, mevali daraxtlarni o’g’itlash, daraxt ko’chatlarini o’g’itlash Adabiyotlar: A4, A5, Q5, Q6, X1, X2 Shuning uchun ham oziq moddalarni o’zlashtirishiga qarab sabzavot ekinlari qo’yidagi 4 guruhga bo’linadi: 1) Yuqori miqdorda o’zlashtiruvchi ekinlar – o’rtangi va kechki karam; 2) O’rtacha – pomidor, bodring, piyoz; 3) Kam – lavlagi, sabzi; 4) Juda kam – sholg’omcha. Turli sabzavot ekinlari tuproqdan oziq moddalarni turlicha o’zlashtirish xususiyatiga ega. Bu ko’rsatkich vegetasiya davrining uzun – qisqaligiga, ildiz Sistemasining tuzilishiga va boshqa biologik xususiyatlariga bog’liq. Masalan, karam oziq moddalarni tez o’zlashtirsa, piyoz, sabzi, lavlagi esa aksincha juda sust o’zlashtiradi, pomidor har ikkalasining oralig’ida. Sabzavot ekinlari berilgan o’g’itlardan ham oziq moddani turlicha o’zlashtiradi: N P2O5 K2O Kechki karam - 60 30 80 Ertangi karam - 50 20 70 Bodring - 40 9 26 Sabzavot ekinlari tuproqdagi oziq moddalar nisbatiga ham turlicha talabchan bo’ladi. M: karam uchun birinchi o’rinda azot bo’lsa, ertapishar sabzavot ekinlari uchun, avallo juda ko’plab fosfor kerak bo’lsa, qishda uzoq muddatda saqlanadigan ekinlar uchun esa fosfor va kaliy kerak bo’ladi. Ko’plab sabzavot ekinlari tuproqeritmasining reaksiyasi kuchsiz kislotali yoki neytralga yaqin bo’lgan muhitni yoqtiradi. Sabzavot ekinlari tuproqtarkibidagi harakatchan alyuminiy miqdoriga juda talabchan bo’lib, uning miqdori 100 g da 3-4 mg dan kam bo’lmasligi kerak, ba’zi ekinlar uchun (piyoz, chesnok) 1 mg dan yuqori bo’lmasligi kerak. Qishloq xo’jaligida mahalliy o’g’itlar avvalo sabzavot almashlab ekish dalalari uchun ajratiladi. Turli tuproqzonalarida sabzavot ekinlari uchun har gektariga 20-60 tonnagacha go’ng qo’llaniladi. Tuproqeritmasining reaksiyasiga sezgir bo’lgan sabzavot ekinlari: sabzi, piyoz, bodring organik o’g’itlarga juda talabchan bo’ladi. Lekin bu ekinlar uchun yangi yoki chirimagan go’ngni qo’llash tavsiya etilmaydi, go’ng ularni ildizmevasini shoxlanib ketishiga sabab bo’lib uning sifatini buzadi. Shuning uchun ham piyoz uchun chirigan go’ngdan gektariga 30-40 t. Berish kerak. Bodring uchun aksincha, chirimagan yangi go’ngdan 60 t/ga berish tavsiya etiladi. Ertangi karam uchun go’ngni samaradorligi kam, chunki vegetasiya davri qisqa. Sabzavot ekinlari uchun, vegetasiya davri uzoq bo’lsa yarim-chirigan go’ng berish kerak, ertangilari uchun esa yaxshi chirigan go’ng berish kerak yoki ularni go’ngni keyingi ta’siriga ekish kerak. Yuqorida aytilganlardan ko’rinib turibdiki, organik o’g’itlarni sabzavot almashlab ekish dalasida birinchi navbatda bodring, keyin piyoz va karam (kechki va o’rtangi) uchun berish kerak. Yengil mexanikaviy tarkibga ega bo’lgan qumloq yerlarda go’ngni bahorda, og’ir mextarkibli tuproqlarda esa kuzda shudgorlashdan oldin berish tavsiya etiladi. Tajribalarda aniqlanishicha, yerga solingan har 1 tonna go’ng pomidor hosilini 170-180, karam hosilini 150-160, kartoshka hosilini 85 – 90 va poliz ekinlari hosilini 180-190 kg ga oshirar ekan. Xo’jalikda mahalliy o’g’itlar manbalari aniqlangandan keyin go’ng aylanish (oboroti) rejasi tuzilib, unda dalalar bo’yicha organik o’g’itlarni solish navbati ko’rsatiladi. Shu joyda bedapoya buzilgandan keyin to’rtinchi yili gektariga kartoshka ekiniga 50-60, sabzavotlarga 70-75 va poliz ekinlariga 80-90 tonna go’ng ishlatish rejalashtiriladi. Go’ng almashish tizimiga kirmagan maydonlarga har yili muntazam ravishda kamida gektariga 20-25 tonna organik o’g’itberilishi kerak. O’simliklarni o’suv davrida ularni oziqlantirish maqsadida mineral-organik o’g’itlar berishda chiritilgan, yarim quruq va elangan go’ngdan foydalaniladi. Bunda har 1 kg ammiakli selitraga 2-2,5 kg elangan quruq go’ng aralashtirib solinadi yoki 1 tonna ammofos 1,5-2 tonna go’ngga aralashtirib beriladi. Yerlarni shudgorlash oldidan, odatda yoz-kuz davomida to’plangan organik o’g’itlar solinadi. Qish va bahor oylarida to’plangan va chirishga ulgurgan go’ngdan yozda ekinlarni oziqlantirish paytida foydalaniladi. Xo’jaliklarda yozgi oziqlantirish mavsumida qo’y qiyi va parranda go’ngi mavjud bo’lsa, u vaqtda ulardan ekinlarni mineral o’g’itlar bilan oziqlantirishda foydalaniladi. Bu o’z navbatida hosildorlikni oshirish va sabzavot ekinlari hosili sifatini yaxshilashda katta ahamiyat kasb etadi. Har xil sabzavot ekinlari uchun tuproq tiplari bo’yicha biron bir oziq elementining yetishmasligi nomayon bo’ladi. Mineral o’g’itlarning samaradorligi bo’yicha sabzavot ekinlarini qo’yidagicha joylashtirish mumkin: lavlagi, karam, pomidor, bodring va piyoz. Turli xil tuproq-iqlim sharoitida olib borilgan tajirbalarning ko’rsatishicha har qaysi elementdan 60-90 kg/ga berganda sabzavot ekinlaridan qo’yidagicha qo’shimcha hosil olish mumkin: - karam - 18 kg; - lavlagi - sabzi - 12-15 kg; - pomidor - 12 kg; - bodring - 11 kg; - piyoz - 7-8 kg. Sabzavot va poliz ekinlarini vegetasiya davrida yaxshi oziqlanishini ta’minlash uchun, ya’ni o’simlikning oziq moddalarga bo’lgan ehtiyojini yoshlik davridan qondirish maqsadida o’g’itlar yillik me’yorini bir qismini yosh nihollarga yaqin solish, asosiy qismi esa o’simlik oziq moddaga talabi oshgan vaqtda solish kerak. Mineral o’g’itlarning asosiy qismini yerlarni asosiy ishlash vaqtida 25-30 sm chuqurlikda berilgani ma’qul. Sabzavot ekinlari odatda dastlab tuproqqa 25-30 sm chuqurlikda solingan o’g’itlardan, ya’ni dalada ko’karib chiqqanidan keyin 20-30 kun o’tganda foydalana boshlaydi. Sabzavot ekinlarining biologik xususiyati, ekish va o’tkazish usullari, shuningdek tuproqning xossasiga qarab o’g’itlarni qo’yidagi muddatlarda berish tavsiya etiladi: Pomidor. Bedapoya buzilib birinchi yili ekilganda beriladigan azot normasi 20- 25% ga kamaytiriladi va azot bilan fosforning o’zaro nisbati fosfor foydasiga oshiriladi. Fosforli o’g’itlarning yillik normasini 70% ni va kaliyni 50% ni yerlarni asosiy ishlash paytida solish kerak. Fosforli o’g’itlarning qolgan qismi sug’orish jo’yaklarini ochishdan oldin beriladi. Kaliyni qolgan 50% ekinlarni ikkinchi marta oziqlantirishda azotli o’g’itlarga qo’shib solinadi. Azotli o’g’ityillik normasini 10-15% ko’chatlarni dalaga o’tkazishdan oldin, qolgan qismi teng 2 ga bo’linib, ko’chatlar tutgandan keyin yoppasiga hosil to’plash davrida beriladi. 101 - jadval O’g’it me’yorlarini pomidor hosildorligiga ta’siri ,s Ko’rsatkichlar O’g’itsiz N60P100K100 N90P100K100 N120P100K100 Hosil, s/ga 306,0 362,0 392,0 438,0 Quruq modda, % 5,4 5,8 5,7 5,6 Nordonlik, % 0,37 0,32 0,32 0,39 Vitamin s miqdori, mg-% 27,0 29,1 29,0 29,3 Karam. Go’ng gektariga 20 t hisobida beriladi. U ko’p yillik o’tlar o’rniga birinchi marta eqiladigan bo’lsa, u vaqtda n o’g’ityillik normasi 20-25% ga kamaytiriladi. 100 s karam hosili bilan tuproqdan o’rtacha 31 kg azot, 12 kg fosfor va 40 kg kaliyni olib chiqib ketadi. Eng ko’p oziq moddalari karambosh shakllanayotgan davrda o’zlashtiriladi. Karam sepma usulda va ko’chat qilingan holda yetishtirilishi mumkin. Ko’chatlar muhit (pH) – 6-7 bo’lgan qo’yidagi tarkibli maxsus aralashmada (75 foiz torf, 22 foiz chirindi, 2-3 foiz qoramol go’ngi) yaxshi rivojlanadi. Bir kvadrat metr maydon uchun mahalliy o’g’itlarga 1,5 kg ammiakli selitra, 1,7 kg oddiy super-fosfat, 0,6 kg kaliy xloridi, 0,5-1,0 bura va 0,4 g ammoniy molibdat qo’shiladi. Karam uchun beriladigan o’g’itlarning normalari va muddatlari qo’yidagicha bo’ladi: yerlarni asosiy ishlashdan oldan organik o’g’itning hammasi, fosforni 70-75%, kaliyni 50% beriladi fosforni qolgan 25-30% kuchatni o’tkazishdan oldin, kaliyni 50% azotli o’g’itlarga aralashtirib karam bosh o’ray boshlaganda beriladi. Azotni 10-15% kuchat o’tkazishdan oldin qolgan qismi 2 muddatda kuchat tutib ketishi va karam boshlay boshlaganda beradi. Piyoz. Bu ekini oziq moddalarga bo’lgan talabini bir tekisda ta’minlash uchun o’g’itlar 2 muddatda: fosforli o’g’itlarni 75% va kaliyni hammasi yerlarni asosiy ishlashdan oldin, fosforni qolgan qismi yerlarni ekishga tayorlash vaqtida beriladi. N o’g’itlar 2 muddatda: o’simlik 1-2 ta barg chiqarganda va piyoz boshlari shakllana boshlaganda solinadi. Sabzi. Fosforni 70-75% kaliyni hammasi asosiy ishlashdan oldin, fosforni qolgan qismi ekishdan oldin solinadi. N li o’g’itlarni hammasi vegetasiya davrida birinchi oziqlantirish 2-3 ta borg yozganda va ildizmeva shaklana boshlaganda solinadi. Bodring. Bodring tuproqning oziqa rejimiga juda ham talabchan sabzavot ekini bo’lib, buni qo’yidagicha izohlash mumkin: - Birinchidan, vegetasiya davri ancha qisqa, turli navlarda 40-75 kunni tashkil etadi; - Ikkinchidan, boshqa sabzavot ekinlaridan farqli ravishda o’g’itlar tarkibidagi oziq elementlarini juda kam o’zlashtiradi; - Uchinchidan, ildiz tizimi ancha kuchsiz shakllangan. Bodring 100 s hosili bilan tuproqdan 28 kg azot, 19 kg fosfor va 44 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. Rivojlanishning dastlabki 10-15 kunlarida azot va fosfor, 30 kun mobaynida kaliyni sekin o’zlashtiradi. Oziq moddalarni eng ko’p o’zlashtirilishi hosilning shakllanish davriga to’g’ri keladi. Bodring tuproq eritmasining konsentrasiyasiga juda sezgir bo’lganligi sababli, mineral o’g’itlarning yillik me’yorini bo’lib-bo’lib berish kerak. Organik o’g’itlarni yillik normasini hammasi, P ni 70-75%, k ni hammasi yerlarni asosiy ishlash paytida, P ni qolgan qismi va n o’g’itlarni 10-15% ekish bilan birga beriladi. N o’g’itni qolgan qismi uchga bo’linib: 1 chisi 2-3 ta barg paydo qilganda, 2- chisi naychalay boshlaganda, 3-chisi 2-3 marta terim o’tkazilganda beriladi. Mikroo’g’itlardan foydalanilganda sabzavot va poliz ekinlarning urug’larini ekishdan oldin mikroelementlar bilan ishlash va ularni bu xildagi mikroo’g’itlar bilan ildizi orqali va ildizdan tashqari oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Tuproqni mikroo’g’itlar bilan ishlashda ularni qo’yidagi normada qo’llash tavsiya etiladi: Sabzavot almashlab ekishda eng yuqori unumdorlik mineral va organik o’g’itlarni birgalikda qo’llash natijasida hosil bo’ladi. Birinchi navbatda go’nga nisbatan qo’shimcha azotli o’g’itlarni qo’llash kerak bo’ladi. Sabzavotchilikda tuproqni haddan tashqari qayta-qayta ishlash tuproqdagi gumus- chirindi zahirasini parchalanishini kuchaytiradi, bu esa o’z navbatida yerdan foydalanishning dastlabki yilida tuproqunumdorligini keskin oshishiga va keyingi yillarda esa aksincha pasayib ketishiga olib keladi. Mahalliy va mineral o’g’itlarni birgalikda qo’llash natijasida hosildorlikni oshirish bilan birga tuproqda ko’p miqdorda organik qoldiqlar to’plash imkonini berib, bu tuproqunumdorligini bir me’yorda saqlashdan tashqari, unumdorlikni yanada oshiradi. Almashlab ekishda qo’llaniladigan o’g’itlar hissasiga bunyod etiladigan hosil har qaysi ekin bo’yicha 50-55 % ni tashkil etadi. Bundan tashqari, ekinlarga beriladigan o’g’itlar mahsulot sifatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi: ta’mini yaxshilaydi, vitaminlar, uglevodlar, quruq modda va h.k miqdorini oshiradi. O’zbekistonning tuproq sharoiti nihoyatda xilma-xilligi bilan ajralib turadi va o’g’itlardan tabaqalashtirilgan tartibda foydalanishni taqoza qiladi. O’g’itlash tizimi faqat yerga solinadigan mineral va mahalliy o’g’itlar me’yorlari, muddatlari va usullari, ularning o’simlikning biologik xususiyatlari, rejalashtirilgan hosil, tuproq-iqlim sharoitlari, oldingi yili o’stirilgan ekinlarning turi, ularga berilgan o’g’itlar miqdoriga bog’liq holda o’g’itlardan foydalanish rejasinigina emas, balki ishlab chiqilgan tizimini samarali joriy etish imkonini beradigan tashkiliy choralar (o’g’itlarni saqlash, ularni qo’llashni mexanizasiyalashni) ham qamrab olishi kerak. O’g’itlardan foydalanish rejalari odatda agronomlar tomonidan brigada boshliqlari ishtirokida oldindan dalalarni kuzdan kechirib, tuproqsharoiti to’g’risidagi ma’lumotlar to’plangandan keyin tuziladi. Yerga solinadigan mahalliy va mineral o’g’itlar me’yorlarini belgilashda har qaysi uchastkaning xususiyati, xo’jalikda mavjud bo’lgan mahalliy o’g’itlar miqdori va keltiriladigan mineral o’g’itlar hisobga olinishi shart. Mevali daraxtlarni o’g’itlash Mevali daraxtlar hayotining davomiyligi, yer ustki va ildiz tizimining tez rivojlanishi bilan boshqa qishloq xo’jalik ekinlaridan farq qiladi. Urug’i va danagidan ko’payadigan mevali daraxtlar ildiz tizimining rivojlanishi bo’yicha bir-biridan keskin farqlanadi. Masalan, olcha, gilos, olxo’ri kabi danakli mevali daraxtlarning ildizi urug’li mevalilarnikiga nisbatan kuchsiz rivojlanadi. Mevali daraxtlarning ildiz tizimini tarqalish diametri ular tanasi diametridan 3-4 marta katta. Ko’pchilik hollarda ildizning tarqalish diametrini aniqlashda daraxt yoshini ikkiga bo’lish usulidan foydalaniladi. Odatda daraxtlarning o’q ildizlari tuproqprofili bo’ylab 10 m va undan ham chuqurlikka yetadi. Mevali daraxtlarning rivojlanishiga tuproqdagi oson eriydigan tuzlar, birinchi navbatda azotning konsentrasiyasi kuchli ta’sir ko’rsatadi. Gilos, olcha, shaftoli, o’rik, olxo’ri va boshqalar mo’tadil, olma, nok, smorodina kabilar kuchsiz nordon muhitda yaxshi hosil beradi. Mevali daraxtlar hayotining turli rivojlanish davrlarida har xil miqdorda oziq moddalarni o’zlashtiradi. Yangi hosilga kirgan mevali daraxtlar turiga qarab tuproqdan o’rtacha 6-44 kg azot, 2-7 kg fosfor va 6-35 kg kaliyni o’zlashtirsa, yoshi ulg’ayib borgan sari bu ko’rsatkichlar ortib boradi (106 - jadval). R.R.Shreder nomidagi o’zbekiston bog’dorchilik, uzumchilik va vinochilik instituti ma’lumoti bo’yicha, olma 120 s/ga hosili bilan tuproqdan 80-85 kg azot, 25-30 kg fosfor va 85-90 kg kaliyni o’zlashtirib ketadi. Ma’lumki, mevali daraxtlar to’la hosilga kirguncha bir qator rivojlanish bosqichlarini o’taydi. Har bir bosqich uchun o’ziga xos o’g’it me’yorlari belgilanadi. 102 - jadval Hosilga kirgan mevali daraxtlar tomonidan yil davomida oziq moddalarni o’zlashtirish miqdori, kg/ga Mevali daraxt turi Hosil, t/ga Azot Fosfor Kaliy Olma 61,5 67 18 72 Nok 22,0 34 8 38 Olxo’ri 9,9 34 10 44 Shaftoli 23,4 85 20 82 Behi 21,0 52 17 65 Qizil smorodina 20,1 133 51 82 Qora smorodina 7,3 63 25 34 Qulupnay 10,8 156 35 18 Bog’ yaratish daraxt ko’chatlarini yetishtirishdan boshlanadi. Ko’chat yetishtirish esa bir necha (2-3) yil davom etadi. Bu davrdagi tadbirlar tizimida tuproqlarni madaniylashtirishiga alohida e’tibor beriladi. Tuproq kuzda 30-45 sm chuqurlikda haydaladi. Shudgor oldidan tuproqunumdorligini hisobga olgan holda gektariga 30-80 tonna chirigan go’ng, 60-100 kg fosfor, 70-80 kg kaliy beriladi, so’ngra siderat sifatida biron-bir dukkakli-don ekini yetishtiriladi. Mevali daraxt urug’i ekiladigan maydonga kuzda 20-50 tonna miqdorda chirigan go’ng, 100-150 kg fosfor va 60-90 kg kaliy solinadi. Ekish bilan bir vaqtda gektariga 20 kg fosfor berilsa, urug’lar tez va qiyg’os unib chiqadi. Bu davrda azotli o’g’itlarni qo’llash salbiy natija beradi. Nihollar o’zini tutib olgandan keyin gektariga 40-50 kg azot bilan birinchi oziqlantirish, oradan 20-25 kun o’tgach shu miqdordagi azot bilan ikkinchi qo’shimcha oziqlantirish o’tkaziladi. O’zini tutib olgan nihollar ikkinchi yilning bahorida 100-150 kg, iyun oyida 75-100 kg me’yoridagi azot bilan oziqlantiriladi. Danakli mevalilarning nihollari uchun bu me’yor 1/3-1/4 marta kamaytiriladi. Oziqlantirish uchun go’ng shaltog’i va parranda axlatidan ham foydalanish mumkin. Bunda go’ng shaltog’i 5-10 marta suyultiriladi va gektariga 10-15 t hisobida 4-5 sm chuqurlikka solinadi. Parranda axlati suv bilan 1:2 nisbatdan aralashtiriladi va bir necha kun qoldiriladi. Keyin 8-10 marta suyultirilib, gektariga 0,8-1,0 t hisobida qo’llaniladi. Mevali daraxt ko’chatlarini oziqlantirish. Ekishga tayyor bo’lgan nihollarni ko’chat qilib o’tkazishda ko’proq xandak (eni 40-50 sm, chuqurligi 50-60 sm) usulidan foydalaniladi. Mahalliy o’g’ityillik me’yorining yarmi xandak kovlash uchun rejalashtirilgan chiziq bo’ylab va qolgan yarmi xandak ostiga tashlanadi. Bu vaqtda azotli o’g’itlar berilmaydi. Fosfor va kaliy ham xandak ostiga solingach, mexanizmlar yordamida ko’miladi. Har bir nihol o’rasiga 20-30 l suv qo’yiladi va kuchat tanasining atrofi go’ng bilan yopiladi. Ko’chat uchun kovlanadigan o’raning kattaligi qo’yidagicha bo’ladi: olma va nok uchun 100-60-0,5; olcha, gilos va olxuri uchun 80-40-0,3; smorodina, malina va boshqa butasimonlar uchun 50-30-0,15. Bunda, birinchi raqam xandakning enini (sm), ikkinchi raqam chuqurligini (sm) va uchunchi raqam hajmini (kv.m.) Ifodalaydi. Qo’yidagi jadvalda bitta ko’chat o’rasi uchun belgilangan o’g’itme’yorlari ko’rsatilgan. Mabodo, ko’chat o’rasining hajmi oshirilsa, shunga mos ravishda o’g’itme’yori ham o’zgartiriladi. 103 - jadval Bitta ko’chat o’rasi uchun belgilangan o’g’itme’yori, gr. O’g’itturi Urug’li mevalar Danakli mevalar Smorodina Go’ng (to’liq chirigan) 20-30 10-15 8-10 Ammiakli selitra 0,06 0,04 0,02 Kaliy sulfat 0,15 0,06 0,04 Superfosfat 1,0 0,4 0,2 Jami oziq moddalar (sof modda) N20, P200, K60 N14, P80, K30 N-7, P40, K18 Ko’chat o’ralariga yangi yoki chala chirigan go’ng tashlash maqsadga muvofiq emas, chunki ularning chirishidan tuproqqatlamlarida hosil bo’ladigan chala oksidlangan birikmalar ko’chatlarni tutib ketishini qiyinlashtiradi. Shuningdek, kaliyli o’g’itsifatida kaliy sulfat topilmasa, kaliy xloriddan ham foydalanish mumkin. Yosh va hosilga kirgan mevali daraxtlarni oziqlantirish. Ko’chat o’tqazilgandan keyin yosh mevali daraxtlarni oziqlantirish muhim ahamiyatga ega. Bu davrda daraxtlarning jussasi kichik bo’lgani uchun qator oralariga kartoshka, sabzavot ekinlari, xashaki ildizmevalilar va beda yetishtirish mumkin. Lekin, ushbu ekinlarga tuproqunumdorligini yanada oshirishni ta’minlaydigan miqdorda mahalliy va mineral o’g’itlar berilishi zarur. Tuproq-iqlim sharoitlarini hisobga olib, bitta daraxt tanasi atrofida 1 kv.m yuzani o’g’itlash uchun 3-4 kg go’ng, 5-10 g azot, 4-10 g fosfor va 3-5 g kaliy tavsiya etiladi. Keltirilgan raqamlar gektariga 30-40 t. Go’ng va 30-100 kg sof oziq moddaga ekvivalentdir. Mevali daraxtlarga beriladigan o’g’itme’yori ularning yoshiga bog’liq ravishda o’zgartirib boriladi. Masalan, daraxtning yoshi 6 ga teng bo’lsa, u holda ildizining tarqalish diametri 3 m ga teng (6:2=3), yuzasi esa 7 kv. Metrga teng bo’ladi. Agar 1 kv. M yuza uchun 4 kg go’ng, 5 g azot, 5 g fosfor va 5 g kaliy zarur bo’lsa, 6 yoshli daraxtlar uchun, bu ko’rsatkichlar 28 kg go’ng va 35 g dan azot, fosfor va kaliyga to’g’ri keladi. Ana shu yo’l bilan turli yoshdagi mevali daraxtlar uchun o’g’itme’yorini hisoblash mumkin . Yetuk mevali bog’larning qator oralarida ekinlar yetishtirilmaydi, fakat ko’kat o’g’itsifatida ayrim dukkakli-don ekinlari yetishtirish tavsiya etiladi. Ularga fosforli va kaliyli o’g’itlar hamda go’ngning 2-4 yillik zahirasi bir yo’la beriladi. Nazorat savollari 1. Sabzavot ekinlarini oziqlanish asoslarini tushuntirib bering? 2. Turli rivojlanish davrlarida oziq moddalarni o’zlashtirish qanday kechadi? 3. Sabzavot ekinlari uchun qo’llaniladigan mineral o’g’itlarning me’yorlari, qo’llash muddat va usullari qanday bo’ladi? 4. Mahalliy o’g’itlarni sabzavot almashlab ekish dalasida qo’llash qanday tashkil etiladi?