1 Gruntshunoslik, Gruntlarning xossalari va ko`rsatkichlari. Ma’ruza rejasi: 1. Gruntlarning suv chiqarish xususiyatlari va ularni aniqlash. 2. Gruntlarning deformatsiyalanish xossalari. 3. Gruntlarning deformatsiyalanish kursatkichlarini aniqlash usullari. 4. Monolit nima? . Monolit turlari. 5. Monolit (namuna)larni olish usuli. Kalit so‘zlar: Monolit, gidroizogipsa, gravitatsion suvlar, kaplyar suvlar, molekulyar suvlar, gigroskopik suvlar. Ma’ruzaning bayonida qo‘llaniladigan texnik jihoz va ko‘rgazmali vositalar: Kompyuter, videoproyektor (taqdimot uchun), tarqatma materiallar. Ma’ruzada qo‘llanilgan metodika (ped.texnologiya): “Taqdimot” metodi o‘rganiladigan mavzu mohiyatini kompyuter xizmatidan foydalanilgan holda slaydlar majmuasi yordamida ochib berilishini ta’minlaydi. Metodni qo‘llashda mavzuning asosiy g‘oyalari, tayanch tushnchalari, muhim xususiyatlari kichik matn, jadval, tasvir, sxema, rasm va diagrammalar asosida yoritiladi. Ushbu metod talaba (o‘quvchi)larda mavzu mazmunini obrazli, 2 yaxlit tarzda o‘zlashtirish ko‘nikmalarini shakllantiradi. “Aqliy hujum” metodi talabalarda mavzu (masala, muammo) xususida keng va har tomonlama fikr yuritish hamda o‘z tasavvurlari va g‘oyalaridan ijobiy foydalanish borasida ma’lum ko‘nikma hamda malakalarni hosil qilishga rag‘batlantiradi. Bu metod yordamida tashkil etilgan mashg‘ulotlar jarayonida ixtiyoriy muammolar yuzasidan bir necha orginal yechimlarni topish imkoniyati tug‘iladi. Mazkur metod tanlab olingan mavzular doirasida ma’lum qadriyatlarni aniqlash va ularga muqobil bo‘lgan g‘oyalarni tanlash uchun sharoit yaratadi. Mashg‘ulot jarayonida ushbu metoddan foydalanishda quyidagi qoidalarga amal qilish talab etiladi: 1. Talabalarni muammo doirasida keng fikr yuritishga undash, ularning mantiqiy fikrlarni bildirishlariga erishish. 2.Har bir talaba tomonidan bildirilayotgan fikrlar rag‘batlantirilib boriladi. Bildirilgan fikrlar orasidan eng maqbullari tanlab olinadi. Fikrlarning rag‘batlantirilishi navbatdagi-yangi fikrlarning tug‘ilishiga olib keladi. 3. Har bir talaba o‘zining shaxsiy fikrlariga asoslanishi va ularni o‘zgartirishi mumkin. Avval bildirilgan fikrlarni umumlashtirish, turkumlashtirish yoki ularni o‘zgartirish ilmiy asoslangan fikrlarning shakllanishiga zamin hozirlaydi. 4. Mashg‘ulot jarayonida talabalar faoliyatini standart talablar asosida nazorat qilish, ular tomonidan bildirilayotgan fikrlarni baholashga yo‘l qo‘yilmaydi. Ularning fikrlari baholanib borilsa, talabalar diqqatlarini shaxsiy fikrlarini himoya qilishga qaratadilar, oqibatda yangi fikrlar ilgari surilmaydi. Metodni qo‘llashdan ko‘zlangan asosiy maqsad talabalarni muammo bo‘yicha keng fikr yuritishga undash ekanligini yodda tutgan holda ularning faoliyatini baholab borishdan voz kechish maqsadga muvofiqdir. Mavzuning dolzarbligi: Qurilish maydonlarining mustaxkamligini ta’minlash uchun gruntlarning deformatsiyalanish, surilish, siqilishga qarshiligi yerning ichki va tashqi qismlarida sodir bo‘ladigan geologik va muxandislik geologik jarayonlarning tarqalish 3 qonuniyatlarini o‘rganadi, baholaydi va ularning inshoatlarga salbiy ta’sirini o‘rganib, chora tadbirlar ishlab chiqarish bo‘yicha ilmiy asoslar yaratish mavzuning asosiy dolzarbligi hisoblanadi. Maruzaning qisqacha bayoni: Qurilish materialari yoki imorat va inshootlar zamini sifatida ishlatiladigan tog‘ jinslari gruntlar deb ataladi. Gruntshunoslikda qumli va gilli jinslarni o‘rganishga ko‘proq ahamiyat beriladi. Chunki, bunday jinslarni tashkil etuvchi zarralar o‘zaro bir-biri bilan mustahkam bog‘lanmagan bo‘lib, ularning orizik va mexanik xususiyatlari vaqt davomida tabiiy ta’sirlar va odamlarning muhandislik faoliyati ta’siridan o‘zgarib turadi. Qum va gil jinslar yer yuzasining deyarli 50% maydonini egallagan bo‘lib, ular asosan qo‘rilishi materialari, imorat va inshootlar poydevori zamini sifatida ishlatiladi. Gruntlar muhandis – geologik turlari. Gruntlarning toshqi bosimga chidamliligi urni tashkil etuvchi zarralar orasidagi bog‘lanishga, o‘zaro sementlanganlik darajasiga qarab aniqlanadi. Gruntlar quyidagi guruhlarga bo‘linadi (SniP II – B1 – 72):Tub (skal) gruntlar. Bularga zarralari o‘zaro qattiq, mustahkam bog‘langan, sementlangan, namlanganda o‘z xususiyatlarini o‘zgartirmaydigan magmatik (granit, diorit va boshqalar), metamorfik (gneys kvarsit, marmartosh va boshkalar) va cho‘kindi tog‘ jinslari (ohaktosh, kumtosh, shag‘altosh va boshkalar) kiradi. Yarim tub (poluskal) gruntlar. Bularga nurash jarayoniga uchragan, darzliklar bilan bo‘laklarga bo‘linib ketgan tishloq jinslar va namlanganda zarralar orasidagi bog‘lanishi tez susayadigan tog‘ jinslari kiradi. Masalan gips, mergel, chig‘anoq ohaktosh va boshqalar. Yirik donali (dag‘al) bo‘shok gruntlar . Bular har xil choqiq jins bo‘laklaridan (>2mm) iboratdir. Ularga shag‘al, chaqilgan tosh, va boshqalar misol bo‘la oladi. Qumli gruntlar. Bularga zarralari bir-biri bilan, birikmgan, tabiiy namligida plastiklik xususiyati yo‘k sochma jinslar kiradi. Katta-kichikligi 2 mm dan katta bo‘lgan donachalar jins og‘irligini 50% gacha qismini tashkil qiladi. 4 Gil gruntlari tabiiy namligida zorralari (<0,01 mm) bir-biri bilan mustahkam sementlangan, plastiklik xususiyatga (plastiklik soni >1 ) ega bo‘lgan jinslar (qumloq, qumoq va gil tuproqlar) kiradi. Yuqorida qayd etilgan gruntlardan tashqari yana mustaqil guruh sifatida tuproq va gruntlar ajratiladi. Tub (skal) gruntlar magmatik, metamorfik va cho‘kindi jinslardan iborat. Bularga granitlar, dioritlar, diabazlar, bazaltlar, traxitlar, marmarlar, kremniyli qumtoshlar, shag‘altoshlar, brekochiyalar, ohaktoshlar, dolomitlar va boshqalar misol bo‘la oladi. Bu gruntlar tabiatda katta maydonlarda massiv gruntlar ko‘rinishida yoki darzliklar bo‘yia ajralgan holda yetadi. Ular tashki kuch ta’siridan siqilmaydi, suvda ivimaydi o‘zidan suv o‘tkazmaydi. Suv faqat darzliklar bo‘yicha harakat qiladi. Tub gruntlar nurash darajasiga karab monolit va nuragan jinslarga bo‘linadi. Monolit gruntlar nurash jarayoniga uchralmagan, yaxlit massiv holdagi yoki oz nuragan jinslaridan iborat. Nuragan gruntlarga parchalangan, mastdalangan ketgan kichik- kichik bo‘laklarga ajralib ketgan jinslar kiradi. Tub gruntlarning tashqi kuchlarga qarshilik ko‘rsata olish xususiyati ularning mustahkamligini ifodlaydi. Gruntlarning mustahkamligini ularning mustahkamlik chegarasi bilan belgilanadi. Gruntlarning tashqi kuchlar ta’siriga chidamliligi – mustahkamlik chegarasi deyiladi. Gruntlarning mustahkamlik chegarasini aniqlash uchun laboratoriyada jinslardan katta –kichikligi 5x5x5 sm dan 10x10x10 sm gacha bo‘lgan kub yoki silindr shaklida namunalar kesib olinadi. Gruntning mustahkamligi susaya boradi va tashqi kuch ma’lum bir qiymatga yetganda namuna o‘zining yaxlitligini yo‘qatib ma’lum yo‘nalish bo‘yicha olinadi. Namuna sindirib yuborgan kuch qiymati gruntning mustahkamlik chegarasi deyiladi va qo‘yidagi formula bilan ifodalanadi. R=KRh Bo‘nda Rh – grunt namlangan holda bir o‘q bo‘ylab siqilish deyiladi. Agar namuna birdaniga hamma tomondan siqilsa, uch uk bo‘ylab siqilish deb ataladi. Tub gruntlarga bir o‘q bo‘ylab siqilishda mustahkamlik chegarasi 5 MPadan yuqori bo‘lgan jinslar kiradi. Magmatik jinslarning siqilishga chedamliligi 80 dan 400 MPa, metamorfik jinslarniki 100...300 MPa teng. Cho‘kindi yo‘l bilan hosil bo‘lgan tub 5 gruntlakniki turlicha bo‘lib 6 lan (gips, tosh tuzi) 120 MPa gacha (ohaktosh, qultosh, shag‘altosh) boradi. Tub gruntlarning bunday mustahkamligi magmaning kristallanishida, jinslarni metamorfizmga uchrashda ularning strukturalaridagi kristall bog‘lanishning kuchliligi yoki bo‘shoq jinslar zarralarining qattiq sementlanishiga bog‘liqdir. Yarim tub gruntlarga nurash jarayoniga uchrab, darzliklar bilan bo‘linib ketgan tub jinslar kiradi: Masalan: gips, angidrit, tosh tuz, chig‘anok ohaktosh, bo‘r, opoka, kremniyli gil va kuchsiz sementlangan shag‘altosh, brekchiya, qumtosh va boshqalar. Bu jinslar tuzilishi va mustahkamligi bilan boshqa jinslardan ajralib turadi va namlangandagi siqilishga chidamliligi 5 MPa gacha boradi. Yarim tub gruntlarning asosiy qurilish harakteristikasi uchun ularning mustahkamlik chegarasidan tashqari zichlanish koeffitsiyenti yoki deformatsiyalanish moduli va surilishga qarshiligini ham bilish zarurdir. Bo‘ndan tashqari, ularning suvda ivishi va erishini aniqlash lozim. Bizga ma’lumki, ayrim jinslar (gips, tosh tuz va boshqalar) suvda eriydi, ba’zilari esa gil minerallari hisobiga yuviydi. Bu esa gruntlarning ko‘pchishiga va zarralar orasidagi bog‘lanishning ya’ni yopishqoqlikning susayishiga olib keladi. Yarim tub gruntlarning ivishi uning surilishga karshiligini keskin kamaytiradi va tashki kuch ta’siridan o‘zining oldingi shaklini o‘zgartiradi. Gruntlar ivishining mikdoriy qiymati jinslarning namlangandagi siqilishga chidamlilik chegarasini (Rn) nisbati orqali topiladi. Ivish koeffitsiyenti j=RH/Rn. Agar h0,90 bo‘lsa ivimaydigan, h=0,90...0,75 bo‘lsa o‘rtacha darajada iviydigan. h0,75 tez iviydigan grunt hisoblanadi. Yirik donali bo‘shok gruntlar donalari bir-biri bilan birikmangan chaqilgan tosh, shag‘al, dresva kabi jinslar kiradi. Yirik donali bo‘shaq gruntlar tashqi kuchlar ta’siridan muman zichlamaydi va deformatsiyalanmaydi. Shuning uchun ham ular imorat va inshootlar uchun yaxshi poydevor zamini vazifasini o‘taydi. Qum gruntlar. Bularga har-xil kattalikdagi, zarralari o‘zaro bog‘lanmagan sochma qumlar kiradi. Qo‘mlar namlanganda zarralar orasida kuchsiz bog‘lanish paydo 6 bo‘ladi. Qumlar imorat va inshootlar uchun yaxshi poydevor zamini hisoblanadi. Gil gruntlar. Gil gruntlar maxsus, o‘ziga xos injener – giologik gruppani tashkil etadi. Uning asosiy qismi chang va gil zarralaridan iborat. Chang v gil zarralar nurash zonalarida minerallarning mexanik va ximiyaviy yo‘l bilan parchalanishidan paydo bo‘ladi. Gil gruntlar qalinligini ko‘payishi ularning zichligini oshishiga va u ham o‘z vaqtida zarralarning sementlanib bog‘lanishini kupayishiga olib keladi. Natijada gil jinslardan o‘ta mustahkam, tosh qotgan gilli glanes argillit va shunga o‘xshash tog‘ jinslari hosil bo‘ladi. Gil gruntlar deyarli hamma imorat va inshootlarning poydevor zamini vazifasini o‘taydi. Ularning asosiy xususiyatlaridan biri tashqi kuch ta’sirida siqilishidir. Bunday jinslar ustiga qurilgan imorat va inshootlar cho‘kadi. Gruntlarning fizika mexanikaviy xossalari,holati borasida tushuncha Tog‘ jinslarining umumiy-fizikaviy xossalariga ularning xaqiqiy zichligi va zichligi, g‘ovakliligi, granulometrik tarkibi suv o‘tkazuvchanligi, kapillyarligi, tabiiy namligi, nam sig‘imi va suv beruvchanligi kiradi. Tog‘ jinsining quruq og‘irligining xuddi shu hajmdagi 40S da olingan suv og‘irligiga nisbatan uning xaqiqiy zichligi deyiladi. Tog‘ jinsi haqiqiy zichligining qiymati shu jinsi tashkil etuvchi minerallarning haqiqiy zichligiga bog‘liq bo‘lib, uning g‘ovakliligiga va namligiga bog‘liq bo‘lmaydi. Shu sababdan ko‘pchilik tog‘ jinslarining haqiqiy zichligi shu jinslarni tashkil etuvchi minerallarning o‘rtacha haqiqiy zichligi yaqin bo‘ladi. Tog‘ jinslarini tashkil etuvchi ko‘pchilik minerallarning haqiqiy zichligi 2,20 dan 3,10 g/sm3 gacha bo‘lib (1- jadval), shu minerallardan tashkil topgan tog‘ jinslarining o‘rtacha haqiqiy zichligi 2,65-2,70 g/sm3 bo‘ladi. Tabiiy holatdagi tog‘ jinslarining 1 sm3 hajmidagi og‘irligi uning zichligi deyiladi. Tog‘ jinslarining zichligi ularning g‘ovakligiga va namligiga bog‘liq. Shu sababli ularning zichligi hamma vaqt xaqiqiy zichligi kichik bo‘ladi. Ba’zi tog‘ jinslarining o‘rtacha og‘irligi 1-jadval 7 Tog‘ jinslarining nomi Haqiqiy zichligi g/sm3 Tog‘ jinslarining nomi Haqiqiy zichligi g/sm3 Torf 0,3-0,7 Lyossimon 2,66-2,72 Qora tuproq 2,37-2,46 Tuprok 2,70-2,75 Kvarsli qum 2,63-2,68 Gilmoya Lyoss 2,64-2,66 va uning qiymati shu jinsining g‘ovaklilik va namlik darajasiga bog‘lik bo‘lib, namligi qancha yuqori, g‘ovakliligi kam bo‘lsa, uning zichligi) shuncha katta bo‘ladi. Bundan tashqari, tog‘ jinsining zichligi ham katta bo‘ladi. Quruq tog‘ jinslarining zichligi nam holdagisiga nisbatan turg‘un holda bo‘ladi. Shuni nazarda tutib odatda, jinslarning nam holidagi zichligi bilan, quruq holdagi zichligi ham aniqlanadi. Tog‘ jinslarinigng 105-1100S temperaturada quritilgandan keyingi zichligi «sklet» zichligi deb ataladi. «Sklet» zichligi tog‘ jinslarining xaqiqiy zichligi tug‘ri, g‘ovakligiga teskari proporsional, ya’ni xaqiqiy zichligi sklet zichligi kamayadi. 2-jadval Tog‘ jinslarining nomi Zichligi g/sm3 Tog‘ jinslarining nomi Zichligi g/sm3 8 Lyoss va lyossimon tog‘ jinslari 1,35-1.65 Qattiq zichlangan gilmon 1,75-2,30 Bo‘r (mel) 1.35 Ohaktosh 2,15-2,30 Qum 1.45 Kvarsit 2,50 Qumtosh 1.75-2.65 Dolomit 2,50 1. – Haqiqiy zichligi - yoki govakliksiz 2. Kumlok, kumok zichligi Skeletning zichligi - yoki bunda q1-kuruk jism massasi, v1 + v2 –xajm. Namlik - Govaklik koeffitsiyenti Bunda L0 –gruntning govaklik koeffitsiyenti, Vn - grunt orasidagi bushlikning umumiy xajmi, - gruntning sklet zichligi. Govaklik – Bunda -grunt mineral kismi zichligi. 9 Suv omborlarini, kanal va ochiq shaxtalarni ishga tushirishda gruntlarning ivishini aniqlash lozim. Yangi qurilgan, hali ishga tushmagan kanallarning qirg‘oqlaridagi gruntlar quruq bo‘lsa, ularni namlab shibbalanadi va kanalga suv ochib yuborguncha qirg‘oqning namligi oshirilib kritik namligidan yuqori qilib turiladi. Shunday qilingan taqdirda kanalga suv kelganda qirg‘oqlarning ivishi va yemirilishi sekin bo‘ladi. Gruntlarning o‘zidan ma’lum miqdorda suvni o‘tkazishi uning suv o‘tkazuvchanligi deyiladi. Suv o‘tkazuvchanlik filtratsiya koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Bosim gradiyenti birga teng bo‘lganda ma’lum yuza orqali vaqt birligida o‘tadigan suv miqdoriga filtratsiya koeffitsiyenti deyiladi va u «K» bilan belgilanib, mm/sek yoki m/sutkada ifodalanadi. Buni filtratsiya tezligi deb ham ataladi. Gruntlarning suv o‘tkazuvchanligi uning g‘ovakligiga va yirik g‘ovaklar miqdoriga va granulometrik tarkibiga bog‘liqdir. Suv o‘tkazuvchanlik gruntlar tarkibiga ko‘ra quyidagi yo‘nalishda kamayib boradi: shag‘alqum qumloqqumoqgil. Gillardan tashkil topgan gruntlarning suv o‘tkazuvchanligi boshlang‘ich namligiga bog‘liq. quruq gilli gruntlar avval suvni o‘zidan yaxshi o‘tkazadi, namligi oshgandan so‘ng suv o‘tkazuvchanligi keskin pasayadi. Namlanganda tez ko‘pchib ketadigan jinslar suvni kam o‘tkazadi yoki mutloq o‘tkazmaydi. Gruntlarning suv o‘tkazuvchanligi ularning strukturasiga ham bog‘liq. Masalan, mikrostrukturali gilli gruntlarda makro mikroagregatli va serg‘ovak lyosslarga nisbatan suvni yomon o‘tkazadi. Gruntlarning suv o‘tkazuvchanligi ularning teksturasiga ham bog‘liq. Shunga ko‘ra gruntlarda suvning tez harakatlanishiga vertikal va gorizontal yo‘nalish bo‘yicha har xil bo‘ladi. qatlamli gruntlarda suv o‘tkazuvchanlik qatlamlar yo‘nalishiga qarab har xil bo‘ladi. Suv o‘tkazuvchanlik gruntlar tarkibining har xilligiga ko‘ra aeratsiya zonasida ayrim gorizontlarda keskin o‘zgaradi. Bir xil tarkibli jinslarda suv o‘tkazuvchanlik tekis va bir xil tezlikda sodir bo‘lsa, har xil tarkibli jinslarda suv o‘tkazuvchanlik notekis va har xil tezlikda sodir 10 bo‘ladi. Gruntlarning ma’lum miqdordagi suvni sig‘dira olish va uni o‘zida saqlay olish xususiyatiga nam sig‘imi deyiladi. Gruntning nam sig‘imi unda saqlanib turgan suv og‘irligining gruntning skelet og‘irligiga nisbati yoki suv hajmining gruntning umumiy g‘ovakligiga nisbati bilan ifodalanadi. Bu miqdorlar 100 ga ko‘paytirilsa nam sig‘imi foiz bilan ifodalangan bo‘ladi. Grunt qatlamlarida saqlangan suvning miqdori va holatiga ko‘ra nam sig‘imi to‘liq, kapillyar va maksimal molekulyar bo‘ladi. To‘liq nam sig‘imi deb gruntlardagi hamma g‘ovaklarning suv bilan to‘yingan holdagi namligini aytiladi. To‘liq nam sig‘imi grunt suvi joylashgan gruntlarning suvli qatlamlardagina bo‘lishi mumkin. To‘la nam sig‘imining miqdori gruntning umumiy g‘ovakligiga teng bo‘ladi. Kapillyar nam sig‘imi. Gruntlarda ushlanib qolgan kapillyar suvning miqdoriga kapillyar nam sig‘imi deb ataladi. U grunt suvlarining yotish holatiga, gruntlarning granulometrik tarkibiga, g‘ovakligiga bog‘liqdir. Granulometrik tarkibi bir xil gruntlarda kapillyar xoshiya (kayma) doirasida kapillyar namning miqdori grunt suvlari yuzasidan kapillyar xoshiya chegarasi tomon ko‘ratilgan sari kamaya boradi. Gruntlarning zarralari yuzasiga singdirilgan (adsorbsiyalangan) suvning maksimal miqdoriga maksimal molekulyar nam sig‘imi deb aytiladi. Maksimal moleklyar nam sig‘imi gruntlarning mineralogik va granulometrik tarkibiga bog‘liq. Suvga to‘yingan gruntlarning suv berish qobiliyatini uning suv beruvchanligi deb ataladi. Gruntlarning suv beruvchanligi, suv beruvchanlik koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. qumlarning suv beruvchanligi to‘la nam sig‘imdan maksimal molekulyar nam sig‘imining ayirmasiga teng. Gruntlarning suv beruvchanligi uning xiliga, zarralarning katta-kichikligiga, kovaklarni to‘ldirib turgan material tarkibiga, g‘ovakliligiga va suvning haroratiga bog‘liq. Yirik donador gruntlar suv beruvchanligi katta bo‘lib, u zarralar kichraygan sari kamayib boradi. Muxandislik-geologik qidiruv ishlari asosan imorat va inshootlarni qurish 11 loyihasini asoslash, qurilish maydonlarida yuz beradigan Muxandislik-geologik o‘zgarishlarning sodir bo‘lish sabablarini va yuzaga keladigan muammolarni oldindan yechish va to‘g‘ri ma’lumotlarni berish bilan shug‘ullanadi. Siqiluvchanlik xossalarini asosiy ko‘rsatg‘ichlariga ularning zichlanish koeffitsiyenti, cho‘kish moduli, nisbiy siqilish moduli va umumiy siqilish modullari kiradi va ularning miqdori bilan ifodalanadi. Gruntlarning siqiluvchanlik xossalari laboratoriya va dala sharoitlarida aniqlanadi. Bular laboratoriya sharoitida kompression uskunalar yordami bilan olinadi. Tajriba natijasida kompression chiziq orqali ularning ko‘rsatkichlarini hisoblanadi. Kompression chiziqda ikki ko‘rsatkichdan foydalaniladi. /ovak koeffitsiyenti va vertikal bosim. Kompression chiziq deb gruntning vertikal yuk ostida uning hajmini yoki g‘ovakligini yoki g‘ovaklik kog‘ffitsiyenti o‘zgarishini ko‘rsatuvchi chiziqqa aytiladi. Zichlanish koeffitsiyenti g‘ovaklik koeffitsiyenti tashqi siquvchi kuchlari orasidagi bog‘lanshini ifodalaydi va tashqi kuchning ko‘payishiga qarab o‘zgaradi. Zichlanish koeffitsiyenti miqdoriga qarab gilli gruntlarni tashqi kuch ta’sirida qanday zichlanishi aniqlanadi, va siqiluvchanlik darajasi baholanadi. Agar gilli gruntlarning zichlanish koeffitsiyenti 0,001 dan kichik bo‘lsa, grunt siqilmaydigan hisoblanadi agar zichlanish koeffitsiyenti 0,001 dan 0,01 gacha bo‘lsa –grunt ozroq siqiluvchan: 001-0,1-ko‘p siqiluvchan: agar 01 dan katta bo‘lsa grunt ko‘p siqiluvchan deb hisoblanadi. Bundan tashqari gruntning zichlanish darajasini professor N.N.Maslov tavsiya etgan cho‘kish moduli orqali baholash ham mumkin. Cho‘kish moduli 1 metr qalinlikdagi gruntni tashqi kuch ta’sirida siqilish yoki zichlanish miqdorini bildiradi. Uni miqdori 60 mm/ m dan ko‘p bo‘lsa gilli grunt juda ko‘p siqiluvchi: 20dan 60 mm/m gacha bo‘lsa yuqori darajali siqiluvchi: 6 dan 20 gacha o‘rtacha siqiluvchan: 1 dan 5 gacha, oz siqiluvchan: 1 bo‘lsa grunt siqiluvchan emas hisoblanadi. Gilli gruntlarning siqiluvchanlik xossalari kompression uskunalarda laboratoriya sharoitida o‘rganilayotganda siqiluvchi gruntni yon tomonga kengayishi chegaralangan bo‘lib, tajriba natijasida siqilinayotgan gruntni faqat 12 balandligini va hajmini o‘zgarayotgan miqdorini o‘lchab olinadi. Shunga asosan siqiluvchanlik xossalarini laboratoriyada o‘rganilganda nisbiy siqilish modulini qimmati olinadi. Nisbiy siqilish moduli deb gruntning bosim davrida hosil bo‘lgan cho‘kish miqdorini gruntning yoki namunani boshlang‘ich balandligiga bo‘linishiga aytiladi. Gruntning siqiluvchanlik xossasini aniqlashda yuqorida ko‘rsatkichlaridan tashqari umumiy siqilish modulini aniqlash va hisoblab topish lozim. Uni hisoblash uchun yon bosim koeffitsiyentidan foydalanadi. Yon bosim koeffitsiyentini miqdori 1 bilan 0 orasida o‘zgarib, zich va qattiq gil uchun 0,5 oquvchan gil uchun 1,0, qumlar uchun 03-05 oraligida bo‘ladi. Bo‘shoq gruntlarning zarralari tashqi kuch ta’sirida zichlanish bilan bir qatorda o‘zaro harakatlanadi. Buning natijasida zarralarini orasida surilishga, siljishga qarshilik ko‘rsatuvchi ichki ishqalanish kuchi bilan bog‘lanish, yoki yopishqoqlik kuchi vujudga keladi, va ular birgalikda gruntlarni surilishga qarshilik kuchini aniqlashda asosiy rolni uynaydilar. Tashqi bosim ta’sirida bo‘shoq gruntlarning zarralarini bir joydan ikkinchi joyga siljishi natijasida inshootlarning zaminida cho‘kish va siljish jarayonlari rivojlanishi mumkin, tog‘ yonbag‘irlarida surilish, o‘pirilish kabi qator xovfli geologik va Muxandislik geologik hodisalar sodir bo‘lishi mumkin. Bunday noxush xodisalarni salbiy oqibatlarini kamaytirish uchun bo‘shoq gruntlarning har xil bosim ta’sirida surilishga qarshilik kuchini miqdori qumli va gilli gruntlar uchun alohida-alohida aniqlanadi, chunki gilli gruntlarda surilishga qarshiligi qumlarga nisbatan ancha murakkab bo‘lib, qumlarda so‘rilishga qarshilik kuchi ozroq, gillarda ko‘proq bo‘ladi. Gilli gruntlarning zarralari orasida yopishqoqlik kuchining miqdori har xil bo‘lib, u gruntlarning geologik yoshiga bog‘liqdir. Yosh gruntlar uncha zichlanmagani uchun zarralari orasidagi yopishqoqlik kuchi kam bo‘ladi, eski yotqiziqlar juda yaxshi zichlanganligi sababli ularda yopishqoqlik kuchi katta bo‘ladi. Vaqt o‘tishi bilan yosh gilli yotqiziqlar ustiga yangi qatlamlar yotishi natijasida ularning zichligi va zarralar orasidagi yopishqoqlik kuchi orta boradi. Gilli gruntlardagi yopishqoqlik qaytuvchi va qaytmovchi yopishqoqlarga bo‘linadi. Jinslarning strukturasi buzilgandan keyin yana ilgari 13 holiga kelishi qaytuvchi yopishqoqlik, o‘z holiga kelmasligi qaytmaydigan yopishqoqlik deyiladi. Gilli gruntlar strukturasi buzilgandan keyin hosil bo‘lgan yopishqoqlik dastlabki yopishqoqlikdan doimo kam bo‘ladi. Gilli gruntlar pishiqligi zarralar orasidagi yopishqoqlik va ishqalanish kuchiga bog‘liq. Zarralar o‘zaro harakatlanganda ular orasidagi ishqalanish kuchi bilan bir qatorda yopishqoqlik kuchi ham hosil bo‘ladi. Gilli gruntlarning mustahkamlik xossalari laboratoriya sharoitida Maslov uskunasida tajribalar o‘tkazilib, surilishga qarshiligi quyidagicha aniqlanadi. Gilli gruntlarning ichki ishqalanish burchagi, yopishqoqlik kuchini topish uchun, yopishqoqligini aniqlash uchun bir-biriga o‘rnatilgan va ustki qismi suriluvchan silindr tekshirilayotgan grunt bilan to‘ldirib siljituvchi kuch ta’sir ettirilib, siljishga qarshilik kuchi topiladi. Bu tajribani har xil tik vertikal bosim kuchlari ta’sirida bir necha marta takrorlash natijasida siljishga qarshilik kuchlari aniqlanib, bular bilan tik bosim kuchlar orasidagi bog‘lanishni ifodalaovchi grafik tuziladi. Grafikda tik bosim bilan siljishga qarshilik kuchi o‘rtasidagi bog‘liqlik chizig‘i va yopishqoqlik kuchi topiladi. Bu bog‘liqliklar qumli gruntlarda Kulon qonuniyati asosida sodir bo‘ladi, gilli gruntlarda unga yopishqoqlik kuchi qo‘shimcha ifodasini topadi. Gilli gruntlarning siljishga pishiqligi surilish qarshiligi burchagi koeffitsiyenti va yopishqoqlik kuchi bilan baholanadi. Bu ko‘rsatkichlar o‘zgaruvchan bo‘lib, gruntlarning xiliga, mineralogik va granulometrik tarkibiga namligi, g‘ovakligi va strukturasiga bog‘liq. Gruntlar tashqi kuch ta’sirida siqilganda urunma kuchlanishi yuzaga keladi va zarrachalar harakatga kelib, o‘zaro surilishi mumkin. Bunda zarralar orasidagi siljituvchi kuchga qarshi kuch, ishqalanish kuchi yuzaga keladi. qumli gruntlarda surilishga qarshilik kuchi zarralarning bir-biriga ichki ishqalanish natijasida paydo bo‘ladi. Yirik donali qumlarda uning qiymati ancha yuqori bo‘ladi. Ishqalanish kuchi siljitayotgan yuzaga normal yo‘nalishda ta’sir etadigan kuchga bog‘liq bo‘ladi. Qumlar uchun to‘g‘ri chiziq koordinata o‘qlarining boshidan o‘tadi. Demak suruvchi kuchga bog‘lanish kuchi qarshilik ko‘rsatmaydi. To‘g‘ri chiziq bilan absissa o‘qi orasidagi hosil bo‘lgan burchak ichki ishqalanish burchagi deb ataladi va u ichki 14 ishqalanish koeffitsiyenti bilan ifodalanadi. Gilli gruntlar uchun suruvchi kuch bilan og‘irlik kuchini bog‘lanishini ko‘rsatuvchi to‘g‘ri chiziq ordinata o‘qining biroz yuqori qismini kesib o‘tgan. Ana shu kesmaga to‘g‘ri keladigan kuch gruntlarning zarralari orasidagi bog‘lanish kuchi yoki yopishqoqlik kuchi deb ataladi. Ishlab chiqarishining real sektorida qo‘llanilishi: Xalq xo‘jaligining turli tarmrqlari bo‘yicha amalga oshiriladigan qurilish ishlarida qurilish maydonlarining mustaxkamligini ta’minlash uchun gruntlarning deformatsiyalanish, surilish, siqilishga qarshiligi yerning ichki va tashqi qismlarida sodir bo‘ladigan geologik va muxandislik geologik jarayonlarning tarqalish qonuniyatlarini o‘rganadi, baholaydi va ularning inshoatlarga salbiy ta’sirini o‘rganib, chora tadbirlar ishlab chiqaradi. Mavzuni amaliyot bilan bog‘liqligi: Mavzu bo‘yicha olingan nazariy bilimlarni o‘quv laboratoriya sharoitida, amaliyotda va ishlab chiqarish amaliyoti bilan bevosita bog‘liqdir. Unda gruntlarning deformatsiyalanish, surilish, siqilishga qarshiligi yerning ichki va tashqi qismlarida sodir bo‘ladigan geologik va muxandislik geologik jarayonlarning tarqalish qonuniyatlarini o‘rganadi, Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Gruntlarning suvli xususiyatlari deganda nimani tushunasiz? 2. Gruntlarning siqiluvchanligi to‘g‘risida gapirib bering. 3. Gruntlarni fizik xususiyatlariga tasir etuvchi omillar nimalardan iborat?. 4. Gruntlar tashqi kuch ta’sirida siqilgandagi urunma kuchlar to‘g‘risida gapirib bering. 5.Gruntlardagi deformatsiyalanish kursatkichlarini qanaqa usullarda aniqlanadi?. 6. Monolit nima?. 15 Mavzu bo‘yicha ochilmagan muammolar: Mavzu bo‘yicha ochilmagan muammolarni bartaraf qilish hamda talabalarning bilim va ko‘nikmalari yanada mustaxkam o‘zlashtirishlariga erishish uchun bevosita tabiat bilan bog‘langan sharoitga asoslangan (Xududlar bo‘yicha marshrutli ekpeditsion dala amliyoti) mashg‘ulot tashkil qilish maqsadga muofiqdir. Adabiyotlar: 1. Gordeev P.V., Shemelina V.A., Shulyakova O.K. «Gidrogeologiya» Vis. Shkola. 1988 2.Zaxidov S.Z. muxandislik geologiyasi. T., “O‘qituvchi”, 1988 3.Irgashev A. Gidrogeologiya. «Ukituvchi», 1994 4.Klimentov T.P., Bogdanov G.Ya. Obshaya gidrogeologiya. Uchebnik, M., Nedra, 1977 5.Lomtadze V.D. muxandisnaya geologiya. Lenizdat, 1977 6.Nazarov M.Z. muxandislik geologiyasi. T., 1985 7.Shermatov M.Sh. Gidrogeologiya va muxandislik geologiyasi. Toshkent, «Turon ikbol». 2005 8.Shermatov M.Sh. Gidrogeologiya. Toshkent, «Universitet». 2011 Qo‘shimcha adabiyotlar: 1.Zoxidov S.Z. Gidrogeologiya va muxandislik geologiyasi. «Ukituvchi», 1994 2.Mavlyanov E.V. Muhandislik geologiyasi. Ma’ruzalar matni. Toshkent,2000 3.Toxirov N.T. Gidrogeologiya. Ma’ruzalar matni. Toshkent, 2000