GURUH RAHBARI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH.

Yuklangan vaqt

2025-01-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

28

Faytl hajmi

58,5 KB


GURUH RAHBARI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH. Reja: 2.1.Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni olib borishi. 2.2 Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishi. 2.3.. Guruh rahbarining vazifalari va shaxsiy sifatlari. 2.4..Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati 2.5.Guruh rahbarining tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan faoliyati 2.6.. Mustaqillik sharoitida tarbiyaviy ishlar jarayoniga va guruh rahbari faoliyatiga qo‘yilgan talablar. Hozirgi davrda o‘quv muassasalar va ulardagi o‘quv, tarbiya jamoa oldida juda katta ijtimoiy ahamiyatga moliq vazifalar qo‘yilmoqda. Oliy o‘quv yurti yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirish, g‘oyaviy va siyosiy jihatdan chiniqtirishi yuksak axloqiy fazilatga ega qilishi mehnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni hal qilishda guruh rahbari muhim rol uynaydi. Chunki u bir guruh sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi. Guruh rahbarining ko‘p qirrali vazifasi va funksiyalari “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da , “O‘quv yurti ichki nizomlari”da bayon qilingan bo‘lib, unda o‘qituvchilarga, ota-onalarga va guruh rahbarlariga tavsiyalar berilgan; aqliy, axloqiy, mehnat, estetik va jismoniy tarbiyaning vazifasi va mazmuni guruhlarga nisbatan moslashtirilgan. Ana shunga ko‘ra guruh rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
GURUH RAHBARI FAOLIYATINI TASHKIL ETISH VA BOSHQARISH. Reja: 2.1.Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni olib borishi. 2.2 Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishi. 2.3.. Guruh rahbarining vazifalari va shaxsiy sifatlari. 2.4..Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati 2.5.Guruh rahbarining tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan faoliyati 2.6.. Mustaqillik sharoitida tarbiyaviy ishlar jarayoniga va guruh rahbari faoliyatiga qo‘yilgan talablar. Hozirgi davrda o‘quv muassasalar va ulardagi o‘quv, tarbiya jamoa oldida juda katta ijtimoiy ahamiyatga moliq vazifalar qo‘yilmoqda. Oliy o‘quv yurti yosh avlodning dunyoqarashini tarkib toptirish, g‘oyaviy va siyosiy jihatdan chiniqtirishi yuksak axloqiy fazilatga ega qilishi mehnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni hal qilishda guruh rahbari muhim rol uynaydi. Chunki u bir guruh sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi. Guruh rahbarining ko‘p qirrali vazifasi va funksiyalari “Ta’lim to‘g‘risida” gi Qonun va “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”da , “O‘quv yurti ichki nizomlari”da bayon qilingan bo‘lib, unda o‘qituvchilarga, ota-onalarga va guruh rahbarlariga tavsiyalar berilgan; aqliy, axloqiy, mehnat, estetik va jismoniy tarbiyaning vazifasi va mazmuni guruhlarga nisbatan moslashtirilgan. Ana shunga ko‘ra guruh rahbari quyidagi vazifalarni bajaradi:
1. O‘ziga yuklatilgan guruhda tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarishda u yolg‘iz emas. Shu guruhda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari bilan yaqin hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloq tarbiyasini amalga oshiradi. “Kamolot” tashkiloti xamkorligida, muntazam suratda ularga tayanib va kundalik ishda yordam uyushtirib talabalar bilan darsdan tashqaridagi xilma-xil ishlarni tashkil etadi va guruh jamoasini mustahkamlaydi. 2. O‘quvchilarning birligiga bo‘lgan qiziqishini va qobiliyatini o‘stirish, har bir o‘quvchining individual-ruhiy xususiyatini hisobga olgan holda kasbga uyunaltirish va hayotiy maqsadlarni shakllantirish – guruh rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda u har bir o‘quvchining sog‘ligini mustahkamlashga ham e’tibor beradi. 3. Guruh rahbarining diqqat markazida talabalarning yuqori darajada o‘zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir talabaning kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi, orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida kechiktirmay yordam uyushtiradi. 4. Guruhdagi talabalarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi, ular ishtirokida guruh jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, o‘quv yurti miqyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o‘z guruhining faol qatnashishini ta’minlaydi. 5. Guruh talabalarining ota-onalari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi oila va o‘quv yurtiga yordam beruvchi homiy mahallalar bilan yaqin aloqa o‘rnatadi. 6. Guruh rahbari shu guruhda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari o‘rtasida, o‘quv yurti bilan oila o‘rtasida talabalarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan o‘quv yurti o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. 7. Guruh rahbari o‘z guruhidagi turli hujjatlarning : guruh jurnali, o‘quvchilarning reyting daftarchasi, shaxsiy hujjatlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. Ko‘rinib turibdiki, vazifva keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish guruh rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir. Guruh rahbarining shaxsiy
1. O‘ziga yuklatilgan guruhda tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifani bajarishda u yolg‘iz emas. Shu guruhda dars berayotgan turli fan o‘qituvchilari bilan yaqin hamkorlikda va ularga suyangan holda o‘quvchilarda dunyoqarash asoslarini shakllantiradi, axloq tarbiyasini amalga oshiradi. “Kamolot” tashkiloti xamkorligida, muntazam suratda ularga tayanib va kundalik ishda yordam uyushtirib talabalar bilan darsdan tashqaridagi xilma-xil ishlarni tashkil etadi va guruh jamoasini mustahkamlaydi. 2. O‘quvchilarning birligiga bo‘lgan qiziqishini va qobiliyatini o‘stirish, har bir o‘quvchining individual-ruhiy xususiyatini hisobga olgan holda kasbga uyunaltirish va hayotiy maqsadlarni shakllantirish – guruh rahbarining alohida vazifasidir. Ayni paytda u har bir o‘quvchining sog‘ligini mustahkamlashga ham e’tibor beradi. 3. Guruh rahbarining diqqat markazida talabalarning yuqori darajada o‘zlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir talabaning kundalik o‘zlashtirishidan voqif bo‘lib turadi, orqada qolayotganlarga o‘z vaqtida kechiktirmay yordam uyushtiradi. 4. Guruhdagi talabalarning o‘z-o‘zini boshqarish ishlarini yo‘naltiradi, ular ishtirokida guruh jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, o‘quv yurti miqyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda o‘z guruhining faol qatnashishini ta’minlaydi. 5. Guruh talabalarining ota-onalari, korxonalar va muassasalardagi, turar joylardagi oila va o‘quv yurtiga yordam beruvchi homiy mahallalar bilan yaqin aloqa o‘rnatadi. 6. Guruh rahbari shu guruhda dars berayotgan barcha fan o‘qituvchilari o‘rtasida, o‘quv yurti bilan oila o‘rtasida talabalarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarqatib, oila bilan o‘quv yurti o‘rtasidagi aloqani mustahkamlaydi. 7. Guruh rahbari o‘z guruhidagi turli hujjatlarning : guruh jurnali, o‘quvchilarning reyting daftarchasi, shaxsiy hujjatlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. Ko‘rinib turibdiki, vazifva keng va murakkab, ularni muvaffaqiyatli hal qilish guruh rahbarining shaxsiy sifatlariga ham bog‘liqdir. Guruh rahbarining shaxsiy
sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘uyiladigan farq qilmaydi. Lekin guruh rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatidan andoza oladigan shaxs bo‘lganligi uchun ham bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida o‘rin egallaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g‘oyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bog‘liq. Guruh rahbari o‘zining g‘oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu guruh rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga begona ideologiya va yomon xulqning kirib borishiga qarshi kurasha olish imkoniyatini bera oladi. Guruh rahbarining axloqiy obro‘si hoyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda muhimdir. Guruh rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatadi. Guruh rahbari uchun kasbiy malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. O‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fuqarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik talanti juda ko‘p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan ko‘ngil qo‘yish bolalarga bo‘lgan cheksiz muxabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi guruh rahbarining asosiy qurolidir. Guruh rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir talaba shaxsini inson sifatidahurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, o‘z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, guruh rahbarining o‘zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo‘lgan g‘oyaviy-axloqiy g‘oyaga mos bo‘lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko‘pligiga asosiy sabab talabalarning oldiga qo‘yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo‘lavermasligidadir. Guruh rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilar. Avvalo, guruh rahbarining amaliy
sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘uyiladigan farq qilmaydi. Lekin guruh rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatidan andoza oladigan shaxs bo‘lganligi uchun ham bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada alohida o‘rin egallaydi. Tarbiyaviy ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining g‘oyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bog‘liq. Guruh rahbari o‘zining g‘oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu guruh rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga begona ideologiya va yomon xulqning kirib borishiga qarshi kurasha olish imkoniyatini bera oladi. Guruh rahbarining axloqiy obro‘si hoyat darajada yuqori bo‘lishi ham bu o‘rinda muhimdir. Guruh rahbari ana shundagina tarbiyaviy ta’sir kuchiga ega bo‘ladi. Tarbiyachining shaxsiy fazilatlari, ma’naviy qiyofasi o‘quvchilar ongining va xulqining shakllanishida katta ta’sir ko‘rsatadi. Guruh rahbari uchun kasbiy malaka va ko‘nikmalarga ega bo‘lishning o‘zi yetarli emas. O‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fuqarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axloqiy sifatlari bilan ham ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik talanti juda ko‘p sifatlarni chuqur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan ko‘ngil qo‘yish bolalarga bo‘lgan cheksiz muxabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, aql va odoblilik namunasi, aloqada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo‘lishini taqozo qiladi. Bunda yana tarbiyachilik texnikasi qo‘shilsa ishda muvaffaqiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi guruh rahbarining asosiy qurolidir. Guruh rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya qilish, har bir talaba shaxsini inson sifatidahurmat qilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bo‘lish, o‘z malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab qilinadi. Muhimi shundaki, guruh rahbarining o‘zi bolalarda tarbiyalamoqchi bo‘lgan g‘oyaviy-axloqiy g‘oyaga mos bo‘lishi kerak. Tarbiyadagi xatolarning ko‘pligiga asosiy sabab talabalarning oldiga qo‘yilayotgan talablar tarbiyachi harakterda hamisha ham namoyon bo‘lavermasligidadir. Guruh rahbarining maxsus kasbiy va ijtimoiy vazifalariga odilona baho beruvchi xolis hakam – tarbiyalanuvchilar. Avvalo, guruh rahbarining amaliy
faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. Shu tufayli guruh rahbariga qo‘yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo‘lishi kerak. Guruh rahbarining qobiliyati – bu o‘quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo‘lgan munosabatdan mamnun bo‘lish bilan ifoda bo‘ladigan shaxsning sifatlari. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o‘qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo‘lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo‘lishi uchun guruh rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lmog‘i va tarbiyalab yetishtirilmog‘i lozim: - tashkiliy – guruh rahbarining o‘quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo‘lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo‘ladi; - didaktiga oid – o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag‘batlantirish, o‘quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo‘ladi; - perseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo‘ladi; - suggestiv – o‘quvchilarga emotsional ta’sir ko‘rsatishda namoyon bo‘ladi; - kelajakni ko‘ra bilish - o‘z harakatlarning oqibatini ko‘ra bilishda, o‘quvchilarda qanday fazilatlarni ro‘yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo‘ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o‘rganish va ob’ektiv baholash mahoratida namoyon bo‘ladi. Guruh rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko‘rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o‘rnata olish) qobiliyatga ega bo‘lishi, ro‘y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog‘lab baholashgina emas, balki ro‘y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo‘lish kerak. Guruh rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko‘pchilikka o‘shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo‘lib, bu undagi
faoliyati faqat yarimi tarbiya texnologiyaga asoslanganligini nazarda tutish kerak. Uning ikkinchi yarimi bu san’at. Shu tufayli guruh rahbariga qo‘yiladigan dastlabki talab – unda pedagogik qobiliyat mavjud bo‘lishi kerak. Guruh rahbarining qobiliyati – bu o‘quvchilar bilan ishlashga ishtiyoq, bolalarga nisbatan muhabbat, ular bilan bo‘lgan munosabatdan mamnun bo‘lish bilan ifoda bo‘ladigan shaxsning sifatlari. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo‘ladi va rivojlanadi. Qobiliyat uddaburonlikdan farq qiladi. Malaka va uddaburonlik mashq, o‘qish natijasi hisoblansa. Qobiliyatning rivojlanishi uchun esa yana iste’dod, layoqat va zehn, ya’ni inson asab tizimida anatomo-fiziologik xususiyat bo‘lishi ham zarur. Tarbiyaviy faoliyatning samarali bo‘lishi uchun guruh rahbarida qobiliyatning quyidagi turlari mavjud bo‘lmog‘i va tarbiyalab yetishtirilmog‘i lozim: - tashkiliy – guruh rahbarining o‘quvchilarni jipslashtirish, ularni band qilish, vazifalar bo‘lib berish, ishni rejalashtirish, qilingan ishlarni jamlash mahoratiga namoyon bo‘ladi; - didaktiga oid – o‘rganishga bo‘lgan qiziqish hamda ma’naviy, xissiy istaklarni rag‘batlantirish, o‘quv bilimini orttirish, faollashtirish mahoratida namoyon bo‘ladi; - perseptiv – tarbiyalanuvchilarning ma’naviy dunyosiga singib, ularning emotsional holatini baholash, ruhiy xususiyatlarini aniqlash mahoratida namoyon bo‘ladi; - suggestiv – o‘quvchilarga emotsional ta’sir ko‘rsatishda namoyon bo‘ladi; - kelajakni ko‘ra bilish - o‘z harakatlarning oqibatini ko‘ra bilishda, o‘quvchilarda qanday fazilatlarni ro‘yobga chiqarish lozimligini oldindan ayta olish mahoratida namoyon bo‘ladi; - tadqiqiy - pedagogik vaziyatlar va jarayonlarni o‘rganish va ob’ektiv baholash mahoratida namoyon bo‘ladi. Guruh rahbarining faol jamoatchi sifatida hamisha namuna ko‘rsatishi muhim ahamiyatga ega. Ayni vaqtda u kommunikativ (kattalar bilan ham, kichiklar bilan ham tez aloqa o‘rnata olish) qobiliyatga ega bo‘lishi, ro‘y berayotgan fakt va hodisalarni faqat pedagogik qoidalarga bog‘lab baholashgina emas, balki ro‘y berish sababiga qarab hukm ham chiqarishi pedagogik optimizmga, ijod qilish qobiliyatiga ega bo‘lish kerak. Guruh rahbarining eng muhim fazilati – odamlar bilan tezda til topa olishi, ko‘pchilikka o‘shila bilish, ulfatjonlik, dilkashlik bo‘lib, bu undagi
muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o‘quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo‘luvchi guruh rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Guruh rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o‘sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatlar o‘quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmoq, uning o‘quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Guruh rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o‘quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish, ularni o‘zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo‘lidan keladi. Auditoriya, o‘quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi guruh rahbaridan topqir, zehni o‘tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo‘lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O‘qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o‘z nochorligini o‘quvchilar sezmasligi lozim. Shuni hamisha esda tutish kerakki, guruh rahbari o‘z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmasligi kerak. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu guruh rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o‘ziga qo‘yishi kerak, chunki o‘zingda bo‘lmaganni o‘zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo‘lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg‘usi yordam beradi. Uning ko‘lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do‘stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib, o‘quvchilarni o‘ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Guruh rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o‘quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga u o‘quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o‘z vaqtida payqab, individual
muomala madaniyatining yuksakligini ifodalaydi. Chunki unga hamisha odamlar bilan aloqa qilishga, ular bilan ishlashga to‘g‘ri keladi. Hozirgi sharoitdan kelib chiqqan holda o‘quv-tarbiya jarayonida qulay munosabatlar yaratish uchun kasbiy jihatdan ahamiyatli asoslar bo‘luvchi guruh rahbarining insoniy xislatlari muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Guruh rahbari uchun juda muhim xislat – insonparvarlik, ya’ni o‘sayotgan insonga oliy qadriyat kabi munosabat qilish lozim. Insoniy munosabatlar o‘quvchiga nisbatan xayrixohlik, unga yordam berish, ularning fikriga quloq solmoq, uning o‘quvchilik faoliyatiga yuksak talabchanlikdan iborat. Guruh rahbari doimo faol, ijodkor shaxsdir. U o‘quvchilarning kundalik hayotini uyushtiruvchi hamdir. O‘quvchilarda qiziqish uyg‘otish, ularni o‘zi bilan yetaklash faqat yuksak irodali insonning qo‘lidan keladi. Auditoriya, o‘quvchilar jamoasi kabi murakkab organizmlarga pedagogik rahbarlik qilishi guruh rahbaridan topqir, zehni o‘tkir, har qanday vaziyatni mustaqil yechishga doim tayyor bo‘lishligini talab qiladi. Unga kasbiy jihatdan kerakli xislatlardan biri – sabr-toqat va dadillikdir. O‘qituvchining birdan sarosimaga tushgani, o‘z nochorligini o‘quvchilar sezmasligi lozim. Shuni hamisha esda tutish kerakki, guruh rahbari o‘z harakati va axloqini nazorat qilish, hech qachon arzimagan narsalarga asabiylashmasligi kerak. Muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning birinchi sharti - bu guruh rahbarining talabchanligi. Dastlab talabni u o‘ziga qo‘yishi kerak, chunki o‘zingda bo‘lmaganni o‘zgadan talab qila olmaysan. Talabchanligi bilan birga oqilona tarbiyachi ham bo‘lishi lozim. Pedagogik jarayonlarda yuz berib turadigan keskinliklarni bartaraf etish uchun tarbiyachiga hazil-mutoyiba tuyg‘usi yordam beradi. Uning ko‘lamida tayyor hazil, maqol, yaxshi, do‘stona piching – ijobiy emotsional holat yaratishga imkon berib, o‘quvchilarni o‘ziga jalb qildiradi. Shaxs axloqini harakterlaydigan belgilardan biri – ma’suliyatdir. Guruh rahbarining ma’suliyati - tarbiyachining faoliyati va ta’lim-tarbiya jarayonining aniq vazifalarini ham o‘z ichiga oladi. Tarbiyachi zimmasiga bolaning shaxs sifatida har tomonlama kamol toptirish ma’suliyati yuklanadi. U o‘quvchiga chuqur nazariy bilim berishi, uni hayotga, mehnatga tayyorlashi lozim. Shu bilan birga u o‘quvchidagi mavjud layoqat va qobiliyatni o‘z vaqtida payqab, individual
munosabatda bo‘lishi, unda mavjud bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor. Guruh rahbari o‘quv yurtidagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan mehnatning o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo‘lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis va ta’masiz shaxs bo‘lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Guruh rahbari pedagoglar, ota- onalar va o‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo‘lgan guruh rahbari o‘quvchilar orasida obro‘ qozonadi. Ustoz qanchalik obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi va aksincha, tarbiyachining sha’ni qanchalik past bo‘lsa, uning ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo‘ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar guruh rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. 2.2 Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishi. Guruh rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U guruhdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, talabalarning murabbiysi, guruhni tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. So‘nggi yillarda guruh rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldida muhim tarbiyaviy vazifalar qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir guruh rahbarining asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida guruh birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Alohida guruh jamoalari qo‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. Shu nuqtai nazardan guruh rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida
munosabatda bo‘lishi, unda mavjud bo‘lgan ijobiy axloqiy sifatlarni avaylab o‘stirishi darkor. Guruh rahbari o‘quv yurtidagi eng universal pedagogik hisoblanib u bajaradigan mehnatning o‘lchovi, chegarasi yo‘q. Uning bilmagan ishi uddasidan chiqa olmaydigan sohasi bo‘lmaydi. Shu bilan bir qatorda, u beg‘araz, xolis va ta’masiz shaxs bo‘lib, jamoachilik asosida ishlaydi. Guruh rahbari pedagoglar, ota- onalar va o‘quvchilarni o‘zaro bog‘lovchi shaxs sifatida barcha tomonlarning nuqtai nazarini hisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, o‘zaro aloqalarning to‘g‘ri bo‘lishiga ta’sir o‘tkazishi va ayni vaqtda o‘zining pozitsiyasini aniq ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Shunday qilib, pedagogik odobga ega bo‘lgan guruh rahbari o‘quvchilar orasida obro‘ qozonadi. Ustoz qanchalik obro‘ qozonsa, ta’lim va tarbiya mohiyatan shunchalik muvaffaqiyatli bo‘ladi va aksincha, tarbiyachining sha’ni qanchalik past bo‘lsa, uning ta’siri shuncha bo‘sh va o‘quvchilarni voyaga yetkazish jarayoni ham shuncha zaif bo‘ladi. Yuqori aytib utilgan fazilatlar guruh rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishda va uning muvaffaqiyatini ta’minlashga garov bo‘ladi. 2.2 Guruh rahbarining shaxs va jamoani o‘rganishi va tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishi. Guruh rahbari nihoyatda ma’suliyatli va murakkab vazifani bajaradi. U guruhdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, talabalarning murabbiysi, guruhni tashkil etadi hamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. So‘nggi yillarda guruh rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldida muhim tarbiyaviy vazifalar qo‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir guruh rahbarining asosiy vazifalari hisoblanadi, shunday qilib, alohida guruh birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Alohida guruh jamoalari qo‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini minlaydi. Shu nuqtai nazardan guruh rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida
rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shunnig uchun o‘quv yurti direktorlari guruh rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Guruh rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu talabaning o‘qishga bo‘lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kab-hunarga bo‘lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi hayoti rejalarini amalga oshirish, talabalarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning guruh jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, z vaqtida ularga tegishli yordam ko‘rsatish guruh rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash jarayonida guruh rahbarining tashkilotchilik funksiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Tashkilotchilik” tushunchasining o‘zi keng ma’noga ega. Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni, tadbiriy choralarni tashkil etish guruh rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funksiyasi bir nechta elementlarga bog‘liqdir. A. O‘tgan ishlarni tahlil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Guruhda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo‘lib, ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va guruh rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o‘tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. V. Guruh rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa qo‘ya bilish lozim. G. Guruh rahbari har bir tarbiyaviy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va talabalarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o‘tkazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimliligini aniqlash lozim. D. Ma’lum tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni ish uchastkalaridagi joy-joyiga qo‘yish, vazifalarni to‘g‘ri taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota- onalar, talabalar, otalik tashkilotlari va ish ob’ektini aniqlash lozim. Guruh rahbarining jamoani tashkil qilish bo‘yicha asosiy faoliyati. 1. Har bir talabani shaxs sifatida o‘rganish. 2. Talabalarni guruhda tarbiyalashni tashkil etish.
rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shunnig uchun o‘quv yurti direktorlari guruh rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mehnatsevar, mahoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Guruh rahbarining muhim vazifalaridan biri – bu talabaning o‘qishga bo‘lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobiliyatini rivojlantirish, kab-hunarga bo‘lgan layoqatini, yosh va ruhiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi hayoti rejalarini amalga oshirish, talabalarning salomatligini muhofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning guruh jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, z vaqtida ularga tegishli yordam ko‘rsatish guruh rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash jarayonida guruh rahbarining tashkilotchilik funksiyasi juda katta ahamiyatga egadir. “Tashkilotchilik” tushunchasining o‘zi keng ma’noga ega. Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni, tadbiriy choralarni tashkil etish guruh rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funksiyasi bir nechta elementlarga bog‘liqdir. A. O‘tgan ishlarni tahlil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Guruhda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy harakterga ega bo‘lib, ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va guruh rahbari turli tarbiyaviy ishlarni o‘tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. V. Guruh rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga erishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa qo‘ya bilish lozim. G. Guruh rahbari har bir tarbiyaviy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va talabalarning qobiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o‘tkazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimliligini aniqlash lozim. D. Ma’lum tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni ish uchastkalaridagi joy-joyiga qo‘yish, vazifalarni to‘g‘ri taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota- onalar, talabalar, otalik tashkilotlari va ish ob’ektini aniqlash lozim. Guruh rahbarining jamoani tashkil qilish bo‘yicha asosiy faoliyati. 1. Har bir talabani shaxs sifatida o‘rganish. 2. Talabalarni guruhda tarbiyalashni tashkil etish.
3. Talabalarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Guruhda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish. 5. Fan o‘qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlashtirish (koordinatsiyalash). 6. Talabalarning ota-onalari bilan ishlash. Guruh rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko‘yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko‘tarishda muhim rol o‘ynaydi. Guruh rahbariga nisbatan ko‘yiladigan talablar : yuqori g‘oyaviylik va onglilik; guruh rahbari katta obro‘ga, ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining mavjudligi; pedagogik odobga ega bo‘lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo‘lish; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo‘lish; tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish; guruh rahbari kasbini yuqori ko‘tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga guruh rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo‘lsa ham biz kuyida guruh rahbarining jamoani birlashtirish bo‘yicha vazifalarni aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Guruh rahbarinig vazifalari: 1. Talabalarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini o‘rganish; 2. Talabalarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish; 3. Talabalarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish; 4. Guruhda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlislar o‘tkazish; 5. Darsda talabalar davomatini ta’minlash, guruhdagi va yuquv yurtida navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o‘quv asboblarini saqlashga o‘rgatish, talabalar bilan suhbatlar o‘tkazish; 6. Guruh majlislarini tizimli o‘tkazish;
3. Talabalarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Guruhda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish. 5. Fan o‘qituvchilarining tarbiyaviy ishlarini birlashtirish (koordinatsiyalash). 6. Talabalarning ota-onalari bilan ishlash. Guruh rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar ko‘yilgan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yukori darajaga ko‘tarishda muhim rol o‘ynaydi. Guruh rahbariga nisbatan ko‘yiladigan talablar : yuqori g‘oyaviylik va onglilik; guruh rahbari katta obro‘ga, ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi; pedagogik mahorat; madaniy qobiliyatining mavjudligi; pedagogik odobga ega bo‘lish; yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtiromli bo‘lish; tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bo‘lish; tarbiyaviy ishlarga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish; guruh rahbari kasbini yuqori ko‘tarish va mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga guruh rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo‘lsa ham biz kuyida guruh rahbarining jamoani birlashtirish bo‘yicha vazifalarni aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Guruh rahbarinig vazifalari: 1. Talabalarning anatomik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini o‘rganish; 2. Talabalarning kundalik davomati, odob xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish; 3. Talabalarning rejiga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish; 4. Guruhda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlislar o‘tkazish; 5. Darsda talabalar davomatini ta’minlash, guruhdagi va yuquv yurtida navbatchilikni tashkil etish, xonani jihozlash, honadagi o‘quv asboblarini saqlashga o‘rgatish, talabalar bilan suhbatlar o‘tkazish; 6. Guruh majlislarini tizimli o‘tkazish;
7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni tashkil etish; 8. Talabalar bilan darsdan tashqari o‘qishlari va anjumanlarini o‘tkazish; 9. Guruh talabalari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy choralar ko‘rish, talabalar sog‘ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, harbiy ta’lim o‘qituvchilari bilan doimiy aloqada bo‘lish; 10. Talabalarni rag‘batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chora ko‘rish; 11. Talabalarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo‘lish va ular bilan individual suhbatlar o‘tkazish; 12. Talabalarning shaxsiy va guruh rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish. Guruhda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida guruh rahbari talabalarining ta’lim olishlari, guruhni uyushtirishining taxminiy rejasini tuzadiki, bu reja talabalar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. 2.3.. Guruh rahbarining vazifalari va shaxsiy sifatlari. Xozirgi davrda akademk litsey, kollej va undagi ukuv, tarbiya jamoa oldiga juda katta ijtimoiy axamiyatga molik vazifalar kuyilmokda. Akaedmik litsey yosh avlodning dunyokarashini tarkib toptirish, goyaviy va siyosiy jixatdan chiniktirishi yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi mexnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni xal kilishda guruh rahbari muhim rol uynaydi. Chunki u bir guruh sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga karatilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi. Guruh rahbarning ko‘p kirrali vazifasi «Ta’lim tugrisida» gi Konun va «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»da. «O‘quv yurti ichki nizomlari» da bayon kilingan bulib, unda akademik litsey, kollej direktoriga, tarbiyaviy ishlarning tashkilotchilariga, ukituvchilarga, ota- onalarga va guruh rahbarlariga tavsiyalar berilgan; akliy, axlokiy, mexnat, yestetik a jismoniy tarbiyaning vazifai va mazmuni guruhlarga nisbatan moslashtirilgan. Ana shunga kura guruh rahbari kuyidagi vazifalarni bajaradi:
7. “Kamolot” tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqari ishlarni tashkil etish; 8. Talabalar bilan darsdan tashqari o‘qishlari va anjumanlarini o‘tkazish; 9. Guruh talabalari bilan sport , harbiy vatanparvarlik tarbiyasi borasida tadbiriy choralar ko‘rish, talabalar sog‘ligini muntazam nazorat qilish, jismoniy tarbiya o‘qituvchilari, harbiy ta’lim o‘qituvchilari bilan doimiy aloqada bo‘lish; 10. Talabalarni rag‘batlantirish va zarur vaktlarda ularga nisbatan chora ko‘rish; 11. Talabalarning ota-onalari bilan tarbiya borasida doimiy aloqada bo‘lish va ular bilan individual suhbatlar o‘tkazish; 12. Talabalarning shaxsiy va guruh rahbariga oid hujjatlarini tartibli olib borish. Guruhda tarbiyaviy ishlarga doir masalalarni har tomonlama hal qilish maqsadida guruh rahbari talabalarining ta’lim olishlari, guruhni uyushtirishining taxminiy rejasini tuzadiki, bu reja talabalar bilan tizimli ish olib borishga katta imkoniyatlar yaratib beradi. 2.3.. Guruh rahbarining vazifalari va shaxsiy sifatlari. Xozirgi davrda akademk litsey, kollej va undagi ukuv, tarbiya jamoa oldiga juda katta ijtimoiy axamiyatga molik vazifalar kuyilmokda. Akaedmik litsey yosh avlodning dunyokarashini tarkib toptirish, goyaviy va siyosiy jixatdan chiniktirishi yuksak axlokiy fazilatga ega kilishi mexnatga va ongli kasb tanlashga tayyorlash lozim. Bu vazifalarni xal kilishda guruh rahbari muhim rol uynaydi. Chunki u bir guruh sharoitida tarbiyaviy vazifalarni amalga oshirishga karatilgan ishlarni tashkil etadi va boshqaradi. Guruh rahbarning ko‘p kirrali vazifasi «Ta’lim tugrisida» gi Konun va «Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi»da. «O‘quv yurti ichki nizomlari» da bayon kilingan bulib, unda akademik litsey, kollej direktoriga, tarbiyaviy ishlarning tashkilotchilariga, ukituvchilarga, ota- onalarga va guruh rahbarlariga tavsiyalar berilgan; akliy, axlokiy, mexnat, yestetik a jismoniy tarbiyaning vazifai va mazmuni guruhlarga nisbatan moslashtirilgan. Ana shunga kura guruh rahbari kuyidagi vazifalarni bajaradi:
O‘ziga yuklatilgan guruhda tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifan bajarishda u yolg‘iz emas. Shu guruhda dars dars berayotgan turli fan ukituvchilari bilan yakin xamkorlikda va ularga suyangan xolda ukuvchilarda dunyokarash asoslarini shakllantiradi, axlok tarbiyasini amalga oshiradi. Kamolot tashkiloti xamkorligida, muntazam suratda ularga tayanib va kundalik ishda yorda uyushtirib talabalar bilan darsdan tashkaridagi xilma-xil ishlarni tashkil etadi va guruh jamoasini mustaxkamlaydi. Ukuvchilarning birligiga bulgan kizikishini va kobiliyatini ustirish, har bir ukuvchining individual –ruxiy xususiyatini xisobga olgan xolda kasbga yunaltirish – guruh rahbarining aloxida vazifasidir. Ayni paytda u har bir ukuvchining sogligini mustahkamlashga xam e’tibor beradi. Guruh rahbarining dikkat markazida talabalarning yukori darajada uzlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir talabaning kundalik uzlashtirishidan vokif bulib turadi, orkada kolayotganlarga uz vaktida kechiktirmay yordam uyushtiradi. Guruhdagi talabalarning uz-uzini boshkarish ishlarini yunaltiradi, ular ishtirokida guruh jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, ukuv yurti mikyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda uz guruhining faol katnashishini ta’minlaydi. Guruh talabalarining ota-onalari, korxonalar va muassasalardagi, turair joylardagi oila va ukuv yurtia yordam beruvchi xomiy mahallalar bilan yakin aloka urnatadi. Guruh rahbari shu guruhda dars berayotgan barcha fan ukituvchilari urtasida, ukuvchilari urtasida, ukuv yurti bilan oila urtasida talabalarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarkatib, oila bilan ukuv yurti urtasidagi alokani mustaxkamlaydi. Guruh rahbari o‘z guruhidagi turli hujjatlarning: guruh jurnali, uo‘quvchilarning reyting daftarchasi, shaxsiy hujjatlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. Ko‘rinib turibdiki, vazifa keng va murakkab, ularni muvaffakiyatli xal kilish guruh rahbarining shaxsiy sifatlariga xam boglikdir. Guruh rahbarlarining shaxsiy sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablardan farq qilmaydi.
O‘ziga yuklatilgan guruhda tarbiyaviy ishlarni amalga oshiradi. Bu vazifan bajarishda u yolg‘iz emas. Shu guruhda dars dars berayotgan turli fan ukituvchilari bilan yakin xamkorlikda va ularga suyangan xolda ukuvchilarda dunyokarash asoslarini shakllantiradi, axlok tarbiyasini amalga oshiradi. Kamolot tashkiloti xamkorligida, muntazam suratda ularga tayanib va kundalik ishda yorda uyushtirib talabalar bilan darsdan tashkaridagi xilma-xil ishlarni tashkil etadi va guruh jamoasini mustaxkamlaydi. Ukuvchilarning birligiga bulgan kizikishini va kobiliyatini ustirish, har bir ukuvchining individual –ruxiy xususiyatini xisobga olgan xolda kasbga yunaltirish – guruh rahbarining aloxida vazifasidir. Ayni paytda u har bir ukuvchining sogligini mustahkamlashga xam e’tibor beradi. Guruh rahbarining dikkat markazida talabalarning yukori darajada uzlashtirishini ta’minlash masalasi turadi. Buning uchun u har bir talabaning kundalik uzlashtirishidan vokif bulib turadi, orkada kolayotganlarga uz vaktida kechiktirmay yordam uyushtiradi. Guruhdagi talabalarning uz-uzini boshkarish ishlarini yunaltiradi, ular ishtirokida guruh jamoasining ijtimoiy foydali ishlardagi ishtirokini ta’min etadi, ukuv yurti mikyosida uyushtirilayotgan muhim tadbirlarda uz guruhining faol katnashishini ta’minlaydi. Guruh talabalarining ota-onalari, korxonalar va muassasalardagi, turair joylardagi oila va ukuv yurtia yordam beruvchi xomiy mahallalar bilan yakin aloka urnatadi. Guruh rahbari shu guruhda dars berayotgan barcha fan ukituvchilari urtasida, ukuvchilari urtasida, ukuv yurti bilan oila urtasida talabalarga nisbatan yagona talablar o‘rnatilishiga erishadi, ota-onalarga pedagogik bilimlar tarkatib, oila bilan ukuv yurti urtasidagi alokani mustaxkamlaydi. Guruh rahbari o‘z guruhidagi turli hujjatlarning: guruh jurnali, uo‘quvchilarning reyting daftarchasi, shaxsiy hujjatlari, turli xil reja va hisobotlarni yuritadi. Ko‘rinib turibdiki, vazifa keng va murakkab, ularni muvaffakiyatli xal kilish guruh rahbarining shaxsiy sifatlariga xam boglikdir. Guruh rahbarlarining shaxsiy sifatlariga qo‘yiladigan talablar o‘qituvchiga qo‘yiladigan talablardan farq qilmaydi.
Lekin guruh rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatidan andoza oladigan shaxs bulganligi uchun xam bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada aloxida urin egallaydi. Tarbiyaviysh ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining goyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bogliq. Guruh rahbari o‘zining g‘oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu guruh rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga yot idealogiya va yomon xulkning kirib borishiga karshi kurasha olishimkoniyatini bera oladi. Guruh rahbarining axlokiy obrusi goyat darajada yukori bulishi xam bu urinda muhimdir. Guruh rahbari ana shundagina tarbiyaviyta’sir kuchiga ega buladi. Tarbiyachiningn shaxsiy fazilatlari, ma’naviy kiyofasi ukuvchilar ongining va xulkining shakllanishiga katta ta’sir kursatadi. Guruh rahbari uchun kasbiy malaka va kunikmalarga ega bulishning uzi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fukarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axlokiy sifatlari bilan xam ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik talanti juda kup sifatlarni chukur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan kungi qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, akl va odoblilik namunasi, alokada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo‘lishini takozo kiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi kushilsa ishda muvaffakiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi guruh rahbarining asosiy kurolidir. Guruh rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya kilish, har bir talaba shaxsini inson sifatida xurmat kilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bulish, uz malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab kilinadi. Muhimi shundaki, guruh rahbarining uz bolalarda tarbiyalamokchi bulgan goyaviy- axlokiy goyaga mos bulishi kerak. Tarbiyadagi oldiga kuyilayotgan talablar tarbiyachi harakterda xamisha xam namoyon bulavermasligidadir. Guruh rahbarining faol jamoatchi sifatida xamisha namuna kursatishi muhim axamiyatga ega. Ayni vaktda u kommunikativ (kattalar bilan xam, kichiklar bilan xam tez aloka urata olish obiliyatiga ega bulishi, ruy berayotgan xodisalarni fakat pedvgogik koidalarga boglab baxolashgina emas, balki ruy berish sababiga karab
Lekin guruh rahbari asosiy tarbiyachi, bolalar ma’naviy jihatidan andoza oladigan shaxs bulganligi uchun xam bu talablar uning shaxsiy fazilatiga aylanib ketishi bilan tarbiyada aloxida urin egallaydi. Tarbiyaviysh ishlarning sifat va samaradorligi, avvalo tarbiyachining goyaviy ishonchiga va siyosiy ongining darajasiga bogliq. Guruh rahbari o‘zining g‘oyaviy-siyosiy ongini oshiradi. Bu guruh rahbariga bolalarni onglilik ruhida tarbiyalashga, ular orasiga yot idealogiya va yomon xulkning kirib borishiga karshi kurasha olishimkoniyatini bera oladi. Guruh rahbarining axlokiy obrusi goyat darajada yukori bulishi xam bu urinda muhimdir. Guruh rahbari ana shundagina tarbiyaviyta’sir kuchiga ega buladi. Tarbiyachiningn shaxsiy fazilatlari, ma’naviy kiyofasi ukuvchilar ongining va xulkining shakllanishiga katta ta’sir kursatadi. Guruh rahbari uchun kasbiy malaka va kunikmalarga ega bulishning uzi yetarli emas. U o‘z tarbiyaviy faoliyatida yuksak darajadagi fukarolik fazilatlari, intizomi va odamiyligi, axlokiy sifatlari bilan xam ta’sir o‘tkazadi. Chunki tarbiyachilik talanti juda kup sifatlarni chukur bilish, keng fikr doirasi, ishga jon dildan kungi qo‘yish, bolalarga bo‘lgan cheksiz muhabbat, muomalada nazokatlilik, qalb yoshligi, serzavq, temperament, akl va odoblilik namunasi, alokada nazokat va sipolik, vazminlik va kamtarlik kabi fazilatlarning bo‘lishini takozo kiladi. Bunga yana tarbiyachilik texnikasi kushilsa ishda muvaffakiyat ta’minlanishi tabiiydir. Tarbiyachilik texnikasi guruh rahbarining asosiy kurolidir. Guruh rahbaridan madaniyat darajasining kengligi, pedagogik odob talablariga rioya kilish, har bir talaba shaxsini inson sifatida xurmat kilish bilan unga nisbatan talabchanlikni unutmaslik, tashkilotchilik malakalariga ega bulish, uz malakasini tinimsiz oshirib borish bilan ishga ijodiy yondoshish talab kilinadi. Muhimi shundaki, guruh rahbarining uz bolalarda tarbiyalamokchi bulgan goyaviy- axlokiy goyaga mos bulishi kerak. Tarbiyadagi oldiga kuyilayotgan talablar tarbiyachi harakterda xamisha xam namoyon bulavermasligidadir. Guruh rahbarining faol jamoatchi sifatida xamisha namuna kursatishi muhim axamiyatga ega. Ayni vaktda u kommunikativ (kattalar bilan xam, kichiklar bilan xam tez aloka urata olish obiliyatiga ega bulishi, ruy berayotgan xodisalarni fakat pedvgogik koidalarga boglab baxolashgina emas, balki ruy berish sababiga karab
xukm xam chikarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish kobiliyatiga ega bulishi kerak. Guruh rahbari ukuv yurtidagi eng unievrchal pedagogik xisoblanib, u bajaradigan mexnatning uochovi, chegarasi yuk. Uning bilmagan ishi uddasidan chika olmaydigan soxasi bulmaydi. Shu bilan bir katorda u begaraz, xolis va ta’masiz shaxs bulib, jamoatchilik asosida ishlaydi. Guruh rahbari pedagoglar , ota-onalar va ukuvchilarni uzaro boglovi shaxs sifatida barcha tomonlarning nukai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, uzaro alokalarning tugri bulishiga ta’sir utkazishi va ayni vaktda uzining pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Mana shu fazilatlar guruh rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffakiyatini ta’minlashga garov buladi. 2.4..Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati Guruh rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir.U o‘zi rahbarlik qilayotgan guruh o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili davomida nimalar qilish kerakligi,talabalar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini amalga osh9iroishini bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni uechadi.Bu borada guruh rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Guruh rahbarining ish stolida «Talabalarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo‘lishi kerak.Chunonchi, -dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish; -siyosiy onglilikni tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatni rivojlantirish, -axloqli, ongli intizomni va xulq madaniyatini tarbiyalash; -o‘qishga ongli munosabatni tarbiyalash,bilish faolligini va aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish -mehnatga va ijtimoiy mulkka munosabatni tarbiyalash, politexnika bilim doirasini kengaytirish, kasbni ongli tanlashga tayyorlash; -o‘z huquqini anglab yetishga o‘rgatish,fuqarolik mas’uliyatini tarbiyalash; -estetik madaniyat asoslarini tarbiyalash va badiiy qobiliyatni rivojlantirish; -jismoniy barkamollik,salomatlikni,mustahkamlash va sanitariya-gigiena madaniyati kabi muhim masalalar alohida qayd etiladi.
xukm xam chikarishi pedagogik optimizmga, ijod kilish kobiliyatiga ega bulishi kerak. Guruh rahbari ukuv yurtidagi eng unievrchal pedagogik xisoblanib, u bajaradigan mexnatning uochovi, chegarasi yuk. Uning bilmagan ishi uddasidan chika olmaydigan soxasi bulmaydi. Shu bilan bir katorda u begaraz, xolis va ta’masiz shaxs bulib, jamoatchilik asosida ishlaydi. Guruh rahbari pedagoglar , ota-onalar va ukuvchilarni uzaro boglovi shaxs sifatida barcha tomonlarning nukai nazarini xisobga olishi, harakatlarni bir markazga birlashtirishi, uzaro alokalarning tugri bulishiga ta’sir utkazishi va ayni vaktda uzining pozitsiyasini anik ta’minlay olishi kerak. Bu esa donolikdir. Mana shu fazilatlar guruh rahbarining tarbiyaviy ishlari samarasini oshirishga va uning muvaffakiyatini ta’minlashga garov buladi. 2.4..Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va mahorati Guruh rahbarining faoliyati ko‘p qirrali va sermazmundir.U o‘zi rahbarlik qilayotgan guruh o‘quvchilarini tarbiyalash bilan bir qatorda o‘quv yili davomida nimalar qilish kerakligi,talabalar hayotining nima bilan band qilish va tanlangan ish turini amalga osh9iroishini bexato aniqlash kabi ancha murakkab muammoni uechadi.Bu borada guruh rahbariga turli xil manbalar yordam beradi.Guruh rahbarining ish stolida «Talabalarni tarbiyalash ishining mazmuni» bo‘lishi kerak.Chunonchi, -dunyoqarash asoslarini tarkib toptirish; -siyosiy onglilikni tarbiyalash va ijtimoiy faoliyatni rivojlantirish, -axloqli, ongli intizomni va xulq madaniyatini tarbiyalash; -o‘qishga ongli munosabatni tarbiyalash,bilish faolligini va aqliy mehnat madaniyatini rivojlantirish -mehnatga va ijtimoiy mulkka munosabatni tarbiyalash, politexnika bilim doirasini kengaytirish, kasbni ongli tanlashga tayyorlash; -o‘z huquqini anglab yetishga o‘rgatish,fuqarolik mas’uliyatini tarbiyalash; -estetik madaniyat asoslarini tarbiyalash va badiiy qobiliyatni rivojlantirish; -jismoniy barkamollik,salomatlikni,mustahkamlash va sanitariya-gigiena madaniyati kabi muhim masalalar alohida qayd etiladi.
Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va ma horati o‘quv faoliyatida ham, o‘qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo‘lgan umumiy pedgogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo‘sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi qanday malakalarni o‘z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi roli qanday? Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o‘z fikr va his tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalarini aytib o‘tish mumkin. Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi guruh rahbarining mimik va pantomimik ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, ma’noli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedgogik ta’sir ko‘rsatishda ko‘p so‘zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo‘ladi. Pedagogik o‘zaro ta’sir ko‘rsatishda guruh rahbarining o‘z hissiy holatini boshqarish, o‘zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini saqlash, o‘zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rol o‘ynaydi. Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko‘p yillar davomida sog‘lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va aqliy zo‘riqishdan o‘zini tiyishga yordam beradi. Samarali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql – idorkigagina emas, balki ularning his tuyg‘ulariga ham ta’sir ko‘rsatishga yordamlashadi. Shunday qilib, guruh rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u guruh rahbariga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ulaga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makraenko shularni nazarda tutib, «Trabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo‘lishini bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo‘llari pedagog rahbarligidagi mashg‘ulotlar (pedagogik texnikani o‘rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalrining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘z
Guruh rahbarining pedagogik faoliyati va ma horati o‘quv faoliyatida ham, o‘qishdan tashqari faoliyatda ham zarur bo‘lgan umumiy pedgogik malakalar majmuidan tashkil topadi. Xo‘sh, tarbiyachining pedagogik mahorati,texnikasi qanday malakalarni o‘z ichiga oladi? Ularning pedagogik ta’sir ko‘rsatishdagi roli qanday? Avvalo, pedagogik texnikaning tarkibiy qismi sifatida pedagogning nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o‘z fikr va his tuyg‘ularini so‘zda aniq ifodalash malakalarini aytib o‘tish mumkin. Pedagogik texnikaning boshqa tarkibiy qismi guruh rahbarining mimik va pantomimik ifodaliligidir. Aniq imo – ishora, ma’noli qarash, rag‘batlantiruvchi yoki istehzoli tabassum pedgogik ta’sir ko‘rsatishda ko‘p so‘zli tushuntirish yoki e’tiroz bildirishga qaraganda ancha samarali muomala vositalari bo‘ladi. Pedagogik o‘zaro ta’sir ko‘rsatishda guruh rahbarining o‘z hissiy holatini boshqarish, o‘zida eng qulay hissiy jiddiylik darajasini va umidbaxshlik, xayrixohlik kayfiyatini saqlash, o‘zining hissiy dam olishini tashkil etish mahorati muhim rol o‘ynaydi. Bu mahorat pedagogning kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini nazorat qilishni ta’minlaydi. Ko‘p yillar davomida sog‘lom asab sistemasini saqlab qolish, asabiy buzilishlardan, hissiy va aqliy zo‘riqishdan o‘zini tiyishga yordam beradi. Samarali o‘zaro ta’sir ko‘rsatishni tashkil tish uchun pedagog aktyorlik va rejissyorlik mahorati tarkibiy qismlarini egallashi zarur, ular pedagogga tarbiyalanuvchilar bilan muomala qilishda tarbiyalanuvchilarning aql – idorkigagina emas, balki ularning his tuyg‘ulariga ham ta’sir ko‘rsatishga yordamlashadi. Shunday qilib, guruh rahbarining pedagogik texnikasi – bu shunday bir malakalar yig‘indisidirki, u guruh rahbariga tarbiyalanuvchilar ko‘rib va eshitib turgan narsalar orqali ulaga o‘z fikrlari va qalbini yetkazish imkonini beradi. A.S.Makraenko shularni nazarda tutib, «Trabiyachi tashkil etishni, yurishni, hazillashishni, quvnoq, jahldor bo‘lishini bilishi lozim, u o‘zini shunday tutishi kerakki, uning har biri harakati tarbiyalasin”, deb yozgan edi. Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo‘llari pedagog rahbarligidagi mashg‘ulotlar (pedagogik texnikani o‘rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o‘z – o‘zini tarbiyalash) dir. Pedagogik texnika malakalrining individual – shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o‘z
– o‘zini tarbiyalash, ya’ni talabaning o‘zida mohir pedagog shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi, deb aytish mumkin. Pedagogik texnik malakalarini shakllantirishda gruppaviy ish olib borish alohida rol o‘ynaydi. Pedagogik texnik mashg‘ulotlarining bu shaklini batafsiliroq ochib berish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar pedagoglar uchun muljallangan o‘quv va metodik adabiyotlarda lozim darajada ko‘rsatib berilmagan. Guruh shaxsning o‘z – o‘zini bilish va o‘z – o‘zini tarbiyalash labaratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko‘riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo‘lib qolishi mumkin.1 Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo‘lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o‘z – o‘zini bilish va kasbiy jihatdan o‘z –o‘zini tarbiyalash bo‘yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishlari kerak. Barcha hollarda ham individual, ham guruhiy mashg‘ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq tajribaning ko‘rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu Bilan birga dastlab avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko‘nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo‘lga qo‘yilishi, to‘g‘ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Oliy o‘quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash guruh rahbariga o‘zining kasb yo‘nalishining boshlanishidayoq ko‘pgina xatolardan holi bo‘lishda, talabalarga ta’lim tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam beradi. 1 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.
– o‘zini tarbiyalash, ya’ni talabaning o‘zida mohir pedagog shaxsiy fazilatlarini va kasbiy malakalarini shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o‘ynaydi, deb aytish mumkin. Pedagogik texnik malakalarini shakllantirishda gruppaviy ish olib borish alohida rol o‘ynaydi. Pedagogik texnik mashg‘ulotlarining bu shaklini batafsiliroq ochib berish maqsadga muvofiqdir, chunki u hozirga qadar pedagoglar uchun muljallangan o‘quv va metodik adabiyotlarda lozim darajada ko‘rsatib berilmagan. Guruh shaxsning o‘z – o‘zini bilish va o‘z – o‘zini tarbiyalash labaratoriyasi, pedagogik vazifalarni hal qilishning Yangi usullari tekshirib ko‘riladigan, nazariy masalalar muhokama qilinadigan tajriba maydoni bo‘lib qolishi mumkin.1 Shu narsa muhimki, guruh qatnashchilari, bo‘lajak pedagoglar kasbiy jihatdan birga ishlash malakalarini ishlash malakalarni egallashga faol intilishlari, o‘z – o‘zini bilish va kasbiy jihatdan o‘z –o‘zini tarbiyalash bo‘yicha chuqur ish olib borishga psixologik jihatdan tayyor bo‘lishlari kerak. Barcha hollarda ham individual, ham guruhiy mashg‘ulotlar boshlanishidan oldin pedagogik texnikani egallashning individual dasturi tuzib chiqilishi lozim. Bunday dasturni tuzish uchun avvalo pedagogik texnika malakalri shakllanishining boshlang‘ich darajasini aniqlab olish zarur. Biroq tajribaning ko‘rsatishicha, odatda, mazkur bosqichda faqat malakalar haqidagina emas, shu Bilan birga dastlab avtomatlashtirlgan (ta’limni boshlash vaqtiga kelib) ko‘nikmalar haqida ham borishi mumkin ekan. Bular masalan, nafas olish va ovozning tabiiy yo‘lga qo‘yilishi, to‘g‘ri talaffuz, bundan oldingi tarbiyaning natijasi bo‘lgan savodli, ifodali nutq, mimik va pantomimik aniqlik va boshqalar bo‘lishi mumkin. Bunday ko‘nikmalarning mavjudligi pedagogik texnika malaklarini shakllantirishni ancha osonlashtiradi. Oliy o‘quv yurtlaridagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash guruh rahbariga o‘zining kasb yo‘nalishining boshlanishidayoq ko‘pgina xatolardan holi bo‘lishda, talabalarga ta’lim tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishda yordam beradi. 1 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.
Guruh rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq – atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqligi faqat bu malakalarning individual tusda bo‘lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko‘rsatishda ham nomoyon bo‘ladi. 2 Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to‘laroq ochib beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo‘lsa, agar u bo‘lar bo‘lmas sabablar bilan o‘z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo‘lsa, u holda “eng to‘g‘ri” so‘zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi. Pedagogik texnika to‘g‘risida aytilganlarning hammasi har bir guruh rahbari uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq – oydin ko‘rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog‘liq. Chunki inson o‘zining har bir qadamini oldindan ko‘rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo‘lmaydi. Guruh rahbari ning mehnati – bu behad izlanish va azob – uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko‘pdan ko‘p kundalik ishlar, hafsalasi pir bo‘lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qul bilan tutib bo‘lmaydigan, fahm – farosat bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidi. Xo‘sh, pedagogik mahorat nima va u nimalardan tashkil topadi? Pedagogik mahorat fahm – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo‘lgan nufuzli rahbarlikning, shaxslar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan shaxs shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo‘lgan qobiliyat majmuasidir. Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi 2 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.
Guruh rahbari vaziyatlarning haddan tashqari xilma – xilligi pedagogdan ijodiy xulq – atvorni talab qiladi. Pedagogik texnika pedagog malakalarining eng yaxshi ijodiy xulq atvoriga, boshqacha qilib aytganda, har qanday pedagogik vaziyatda tarbiyalanuvchilarga samarali ta’sir ko‘rsatishga yordam beradi. Pedagogik texnika malakalari tarbiyachining individual – shaxsiy xususiyatlari bilan chambarchas bog‘liqligi faqat bu malakalarning individual tusda bo‘lishi emas, balki ularning shakllanishi va rivojlanishi pedagog shaxsiga ta’sir ko‘rsatishda ham nomoyon bo‘ladi. 2 Pedagogik texnikaning yana muhim xususiyatlaridan biri pedagogning ma’naviy va estetik nuqtai nazarlari tarbiyalanuvchilarga yanada to‘laroq ochib beriladi. Agar pedagogning nutqi qashshoq va tartibsiz bo‘lsa, agar u bo‘lar bo‘lmas sabablar bilan o‘z hissiyotlariga erk bersa, didi past, estetik jihatdan omi bo‘lsa, u holda “eng to‘g‘ri” so‘zlar ham, eng “kerakli” tadbirlar ham tarbiyalanuvchilarning na aql – idrokiga, na hissiyotiga ta’sir qiladi. Pedagogik texnika to‘g‘risida aytilganlarning hammasi har bir guruh rahbari uchun bu texnikani tashkil etuvchi malakalarni egallash nihoyatda zarurligini ochiq – oydin ko‘rsatib turibdi va bu pedagogik vaziyat hamda san’at bilan bog‘liq. Chunki inson o‘zining har bir qadamini oldindan ko‘rishi, rejalashtirishi amalda mumkin bo‘lmaydi. Guruh rahbari ning mehnati – bu behad izlanish va azob – uqubatli kechinmalar, ilhom va betakror nurlanish oni, ko‘pdan ko‘p kundalik ishlar, hafsalasi pir bo‘lish va shaxslar birgalikda boshdan kechirilgan quvonchdan qanoat hosil qilishdir. Pedagogk san’at – bu qandaydir qul bilan tutib bo‘lmaydigan, fahm – farosat bilan amalga oshiriladigan mahorat mahsulidi. Xo‘sh, pedagogik mahorat nima va u nimalardan tashkil topadi? Pedagogik mahorat fahm – farosat va bilimlarning, chinakam ilmiy, tarbiyadagi qiyinchiliklarni yengishga qodir bo‘lgan nufuzli rahbarlikning, shaxslar qalbining qandayligini his qilish mahorati, ichki dunyosi nozik va zaif bo‘lgan shaxs shaxsiga mohirlik bilan avaylab yondoshishi, donolik va ijodiy dallilik, ilmiy tahlil, xayol va fantaziyaga bo‘lgan qobiliyat majmuasidir. Pedagogik mahoratga pedagogik bilimlar, fahm – farosat bilan bir qatorda pedagogik texnika sohasidagi 2 Маҳкамов М. «Бўлажак тарбиячиларнинг педагогик мулоқат маданиятини шакллантириш” номзодлик диссертацияси. Т., 2005.
malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko‘proq natijalarga erishish imkonini beradi. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o‘zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o‘z kuch – qo‘vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza. Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch – g‘ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to‘g‘rilik va halollikni, o‘tkir aql idrokni, o‘z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi. Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o‘zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o‘rgatadi, murakkab pedagogik muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘l yo‘riq va ilmiy asoslangan yo‘llarni ko‘rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko‘rsatish metodikasi va texnikasi bilan qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o‘rtasidagi nisbatning dialektik muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq tavsiyalar qaerda bo‘lishi mumkin, qaerda bo‘lishi mumkin emas, degan savolga javob berishi mumkin. Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o‘rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o‘rtasida g‘oyat murakkab bog‘liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. Talabaning rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bo‘lmaydi. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog‘liq bo‘ladi va alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo‘lajak
malakalr ham kiradiki, ular tarbiyaga ozroq kuch sarflab, ko‘proq natijalarga erishish imkonini beradi. Pedagogik mahorat nazariyasi va metodikasining ishlab chiqilmaganligi shunga olib keladiki, pedagoglarning har biri o‘zicha, paypslab ijodiy izlanish olib boadi, Ayni bir xil savollarni: shaxslar bilan, pedagoglar jamoai bilan qanday qilib til topish mumkin? Qanday qilib qisqa muddat ichida tarbiyalanuvchilar o‘rtasidagi munosabatlarning haqqoniy manzarasiga erishmoq kerak? Tarbiyalanuvchilarni pedagogik talablarni bajarishga qanday qilib majbur etish mumkin? Qanday qilib yaxshi pedagogik ruhiyatni saqlab qolish va o‘z kuch – qo‘vvatini oqilona sarflash mumkin? Degan savollarni muttasil takrorlaydi va hakoza. Bu kabi savollarga javob berish uchun pedagogdan odatdan tashqari kuch – g‘ayratni, qat’iyatni, tirishqoqlikni, tadqiqotlar olib boirishga intilishni, yangi vaziyatga, yangi jamoaga kirish qobiliyatini, samimiyatni, to‘g‘rilik va halollikni, o‘tkir aql idrokni, o‘z topilmalarining qimmatini aniqlash qobiliyatini talab qiladi. Pedagogika fani bilan tarbiya san’atining o‘zviy aloqadorligi zarurki, u yuksak kasb mahoratini ta’minlaydi. Pedagogika fikrlashga o‘rgatadi, murakkab pedagogik muammolarni hal qilish uchun to‘g‘ri yo‘l yo‘riq va ilmiy asoslangan yo‘llarni ko‘rsatadi, pedagogning pedagogik ta’sir ko‘rsatish metodikasi va texnikasi bilan qurollantiradi. Biroq texnikaning tarkibiy qismlari bilan mahorat o‘rtasidagi nisbatning dialektik muammolarini to‘g‘ri hal qilish uchun tayyor andazalar, mutloqo aniq tavsiyalar qaerda bo‘lishi mumkin, qaerda bo‘lishi mumkin emas, degan savolga javob berishi mumkin. Tarbiyaning maqsadlari, vositalari va natijalari o‘rtasida, shuningdek, tarbiyalanuvchi va tarbiyachi tafakkuri, motivlari o‘rtasida g‘oyat murakkab bog‘liqlik bor. Kattalarning maqsadi, odatda, yoshlarning maqsadlari (hatto strategik maqsadlari) bor. Talabaning rivojlanish mantiqi, uning tafakkuri, harakatlari bitta nuqtai nazarda, tarbiyachining mantiqi boshqa nuqtai nazarda turishi mumkin. Bunday variantda hech qanday tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish bo‘lmaydi. Pedagogik faoliyatda vositalar, maqsadlar va natijalarning nisbatini doimo tahlil qilib borish zarur. Ular uzviy birlikni tashkil etadi, bir – biriga bog‘liq bo‘ladi va alohida tarzdi amalga oshirilmaydi. Maqsadni amlga oshirish usuli – bo‘lajak
natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo‘yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo‘llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko‘ra maqsad aniq ifodalanmagan bo‘lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo‘lgan pedagogik vositalarni ikkitasini ko‘rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar Bilan bog‘liq bo‘ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko‘rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag‘batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to‘siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko‘irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo‘llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo‘lgan o‘zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog‘liq bo‘ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo‘llash minut sayin o‘zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi. Hozircha biz ko‘proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g‘oyat turli – tuman ehtiyojlar va da’volarning avj olishi bilan to‘la bo‘ladiki, bu barcha jonli manzara doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo‘lishi lozim. Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko‘rinishlari – talabalarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning shaxsga avayla munosabatda bo‘lish, uni hurmat qilishdan iborat bo‘lishi mumkin. Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz talaba ham o‘zida ko‘pgina ijobiy narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan. Pedagogik mahorat o‘ziga talabalar haqidagi, ularning psixologiyasi to‘g‘risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi. Biroq zamonaviy guruh rahbariga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: talabalarni kuzatish, ularning o‘sishidagi
natijadir. Natija yangi vositalarni tanlash, yangi maqsadlarni qo‘yish uchun amaliy asos hisoblanadi. Tajribada ma’lum darajada qo‘llanilgan har qanday vosita natija beradi, hatto biror sababga ko‘ra maqsad aniq ifodalanmagan bo‘lsa ham natija bervermaydi. Tajribada mavjud bo‘lgan pedagogik vositalarni ikkitasini ko‘rib chiqamiz. Birinchisi: har qanday pedagogik vosita hamisha bir qator boshqa vositalar, usullar, shartlar Bilan bog‘liq bo‘ladi, ular pedagogik jarayoning muayyan bosqichida ta’sir ko‘rsatish natijasini belgilab beradi. Masalan rag‘batlantirish bir xil jarayonlarni tezlashtirish va boshqarishga to‘siqnlik qilish, turli salbiy va ijobiy hissiyotlarning turli – tuman ko‘irinishlarini vujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi: ayrim vositalarni qo‘llanish pedagogning ular ta’sirini, mumkin bo‘lgan o‘zgarishini anglash qobiliyatlariga butunlay bog‘liq bo‘ladi. jamoa muomala sharoitida vositalarni qo‘llash minut sayin o‘zgarib turadigan vaziyatni hisobga olish zarurligini taqazo qiladi. Hozircha biz ko‘proq mavhum kategoriyalardan foydalanamiz. Amaliy faoliyatda esa vositalar, maqsadlar va natijalar dialektikasi ovozlar shovqini, g‘oyat turli – tuman ehtiyojlar va da’volarning avj olishi bilan to‘la bo‘ladiki, bu barcha jonli manzara doimo bir kishining – pedagog tarbiyachining diqqat markazida bo‘lishi lozim. Agar pedagogik san’at haqida gapirganda, chamasi, uning asosiy ko‘rinishlari – talabalarga umidbaxsh faraz bilan yondoshish, talab va ishonchning birligi, uning shaxsga avayla munosabatda bo‘lish, uni hurmat qilishdan iborat bo‘lishi mumkin. Pedagogik umidbaxshlik hatto eng qarovsiz talaba ham o‘zida ko‘pgina ijobiy narsalarga egadir, degan ishonchga asoslangan. Pedagogik mahorat o‘ziga talabalar haqidagi, ularning psixologiyasi to‘g‘risidagi, ta’lim muassasasi haqidagi, ta’lim – tarbiya jarayonini tashkil etish va uning mazmuni, metodlari haqidagi keng bilimlarni qamrab oladi. Bu bilimlar umumiy pedagogik madaniyani tashkil etadi, pedagog, tarbiyachi bu madaniyatni egallamasa, hech vaqt o‘z ishining chinakam ustasi bo‘la olmaydi, eski usuldan, bir qolipdagi tayyor andazalarni ishlatishdan nariga o‘tmaydi. Biroq zamonaviy guruh rahbariga birgina umumiy madaniyatning o‘zi kifoya qilmaydi – maxsus bilimlar va malakalar: talabalarni kuzatish, ularning o‘sishidagi
muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash, turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usullarining o‘zaro bir – biriga o‘tish dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo‘ladi. Guruh rahbari yangi tajribalarni o‘rganar ekan, o‘zining hayotiy bilmini, his etgan va anglagan narsalarini, o‘z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Guruh rahbarni keng va dadil tajribachilik ishlariga yo‘llash zarur. 2.5.Guruh rahbarining tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan faoliyati Guruh rahbari noxoyatda ma’sulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U guruhdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, talabalarning murabbiysi, guruhni tashkil etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. So‘nggi yillarda guruh rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o‘quv yurtining guruh rahbariga xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar ko‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir guruh rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida guruh birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida guruh jamoalari ko‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan guruh rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shuning uchun o‘quv yurti direktorlari guruh rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Guruh rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu talabaning o‘qishga bo‘lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo‘lgan
muhim narsalarni aniqlay olish, bu muhim narsalarni jamiyatda vujudga kelgan asosiy ijtimoiy g‘oyalar bilan taqqoslash, ularni rivojlantirish yo‘llari va usullarini aniqlash, turli vositalar, tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish usullarining o‘zaro bir – biriga o‘tish dialektikasini chuqur tahlil qilish, pedagogik izlanishlar va yutuqlarni ilmiy jihatdan bir sistemaga solish malakalari zarur bo‘ladi. Guruh rahbari yangi tajribalarni o‘rganar ekan, o‘zining hayotiy bilmini, his etgan va anglagan narsalarini, o‘z tajribasini aslo kamsitmasligi kerak. Guruh rahbarni keng va dadil tajribachilik ishlariga yo‘llash zarur. 2.5.Guruh rahbarining tarbiyaviy ishlarni rivojlantirishga yo‘naltirilgan faoliyati Guruh rahbari noxoyatda ma’sulyatli va murakkab vazifani bajaradi. U guruhdagi tarbiyaviy ishlar tashkilotchisi, talabalarning murabbiysi, guruhni tashkil etadi xamda kamolot tashkilotchilari, o‘qituvchilar, oila, keng jamoatchilik ahli bilan birga ish olib boradi. So‘nggi yillarda guruh rahbarining faoliyati turli shakl va metodlar bilan boyitildi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil etish va o‘tkazishda o‘quv yurti jamoat tashkilotlarining roli tobora oshirildi. Ushbu ishni tayyorlashdan maqsad o‘quv yurtining guruh rahbariga xozirgi vaqtda mamlakatda uzluksiz ta’limning yagona tizimini yaratish borasidagi ish uslublarini har tomonlama keng joriy qilish va metodik yordam ko‘rsatishdan iboratdir. Ideologik muassasalar sifatida o‘quv yurti oldiga muhim tarbiyaviy vazifalar ko‘yilgan, bu esa ayni vaqtda har bir guruh rahbarining asosiy vazifalarni xisoblanadi, shunday qilib. Alohida guruh birlashib o‘quv yurtini tashkil etadilar. Aloxida guruh jamoalari ko‘lga kiritgan ta’lim va tarbiya borasidagi muvaffaqiyatlar butun o‘quv yurti jamoasining muvaffaqiyatini ta’minlaydi. Shu nuqtai nazardan guruh rahbarining ma’suliyati jamiyat oldida rahbarlik ma’suliyatidan kam emas. Shuning uchun o‘quv yurti direktorlari guruh rahbari vazifasiga tajribali, tashkilotchi, mexnatsevar, maxoratli, yosh avlodni sevadigan o‘qituvchilarni tayinlab, ular bilan muntazam ish olib boradilar. Guruh rahbarining muhim vazifalaridan biri-bu talabaning o‘qishga bo‘lgan havasi, e’tiqodi va bilim, qobilyatini rivojlantirish, kasb-xunarga bo‘lgan
layoqatini, yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi xayoti rejalarini amalga oshirish, talabalarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning guruh jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, o‘z vaqtida ularga tegishli yordam ko‘rsatish guruh rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Shuningdek,guruh rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi.Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o‘zi keng ma’noga ega. Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish guruh rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funksiyasi bir necha elementlarga bog‘liqdir: A. O‘tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Guruhda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xaakterga ega bo‘lib, ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va guruh rahbari turli tarbiy ishlarni o‘tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. D. Guruh rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga yetishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa qo‘ya bilish lozim. Ye. Guruh rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va talabalarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o‘tazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimligini aniqlash lozim. F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to‘g‘ri taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota-onalar, talabalar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim. Guruh rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi. 1. har bir talabani shaxs sifatida o‘rganish. 2. Talabalarning guruhda tarbiyalashni tashkil etish. 3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Guruhda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish. 5. Fan o‘qituvchilarning tarbiyaviy ishlarni ( koordinatsiyalash) irlashtirish. 6. Talabalarning oa-onalari bilan ishlash.
layoqatini, yosh va ruxiy xususiyatlar asosida rivojlantirish, har bir o‘quvchining bo‘lg‘usi xayoti rejalarini amalga oshirish, talabalarning salomatligini muxofaza qilishdan iborat. Faollarga ishonish, ularning guruh jamoasi orasida obro‘sini ko‘tarish, o‘z vaqtida ularga tegishli yordam ko‘rsatish guruh rahbarining bevosita asosiy vazifasidir. Shuningdek,guruh rahbarining tashkilotchilik funksiyasi tarbiya jarayonida muhim vosita sanaladi.Chunki, tashkilotchilik tushunchasining o‘zi keng ma’noga ega. Maxsus bir maqsadni ko‘zlab u yoki bu ishni tadbiriy choralarnitashkil etish guruh rahbaridan katta malaka va maxsus mahoratni talab qiladi. Tashkilotchilik funksiyasi bir necha elementlarga bog‘liqdir: A. O‘tgan ishlarni tashkil qilish, uning muvaffaqiyati yoki muvaffaqiyatsizligi sabablarini belgilab olish. B. Guruhda o‘tkaziladigan barcha ishlar tarbiyaviy xaakterga ega bo‘lib, ma’lum maqsadni ko‘zlab o‘tkazilishi va guruh rahbari turli tarbiy ishlarni o‘tkazishda oldin shu ishning modelini tuza bilish lozim. D. Guruh rahbari oldiga qo‘yilgan maqsadga yetishish uchun o‘z oldiga aniq vazifa qo‘ya bilish lozim. Ye. Guruh rahbari har bir tarbiriy choralarni amalga oshirishda o‘qituvchi va talabalarning qobiiliyatlariga qarab, vazifalarni taqsimlash, ma’lum reja asosida tarbiyaviy tadbirlarning o‘tazish o‘rni, vaqti, soati, javobgar shaxslar va tizimligini aniqlash lozim. F. Ma’lumki tarbiyaviy ish bajarishda bajaruvchi kishilarni to‘g‘ri taqsimlash, ishga boshqa o‘qituvchilarni, ota-onalar, talabalar, otalik tashkilotlari va ish obektini aniqlash lozim. Guruh rahbarining asosiy faoliyati esa quyidagilarni bilishni talab etadi. 1. har bir talabani shaxs sifatida o‘rganish. 2. Talabalarning guruhda tarbiyalashni tashkil etish. 3. Talablarning bilim-tarbiyasini oshirish va ularning tartib intizomini mustahkamlash. 4. Guruhda darsdan tashqari ishlarni tashkil etish va o‘tkazish. 5. Fan o‘qituvchilarning tarbiyaviy ishlarni ( koordinatsiyalash) irlashtirish. 6. Talabalarning oa-onalari bilan ishlash.
7. Guruh rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar qo‘ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko‘tarishda muhim rol o‘ynaydi. 8. Demak yuqoridagilarga tayangan holda guruh rahbarining faoliyatiga nisbatan qo‘yilgan talablar quyidagilardan iborat.. 1.Yuqori g‘oyafiylik va onglilik. 2 Guruh rahbari katta obro‘ga ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi 3 Pedagogik mahorat 4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi 5 Pedagogie odibga ega bo‘lish 6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtirom bo‘lish 7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bqlish 8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish 9 Guruh rahbari kasbini yuqoriga ko‘tarish mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga guruh rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo‘lsa ham biz quyida guruh rahbarining vazifalarini aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Guruh rahbarining vazifalari: 1.Anatomik, fiziologik va psixologik xususviyatlarini o‘rganish. 2.Talabalarning kundalik davomati odob, xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish. 3.Talabalarning rejimga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish. 4.Guruhda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlis o‘tkazish 5.Darsda talabalarning davomatini ta’minlash, guruhda va o‘quv yurtida navbatchilikni tashkil etish , xonani jihozlash, xonadagi o‘quv asboblarini saqlashga o‘rtgatish, talabalarning qiyinchiliklarini nazorat qilib ular bilan suhbat o‘tkazish 6.Guruh majlichlarini tizimli va tartibli o‘tkazish 7.«Kamolot» tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqvari ishlarini tashkil etish.
7. Guruh rahbari fan o‘qituv ishlariga nisbatan tarbiyaning ko‘p qirrali muhim vazifalarini bajaradi. Shuning uchun uning oldiga juda katta pedagogik va psixologik talablar qo‘ygan, bu talablar tarbiyaviy ishlarni yuqori darajaga ko‘tarishda muhim rol o‘ynaydi. 8. Demak yuqoridagilarga tayangan holda guruh rahbarining faoliyatiga nisbatan qo‘yilgan talablar quyidagilardan iborat.. 1.Yuqori g‘oyafiylik va onglilik. 2 Guruh rahbari katta obro‘ga ehtiromga va hurmatga ega bo‘lishi 3 Pedagogik mahorat 4 Madaniy qobiliyatning mavdudligi 5 Pedagogie odibga ega bo‘lish 6 Yosh avlodga nisbatan hurmat va ehtirom bo‘lish 7 Tashkilotchilik malakasi va mahoratiga ega bqlish 8 Tarbiya ishlariga nisbatan ijodiy munosabatda bo‘lish 9 Guruh rahbari kasbini yuqoriga ko‘tarish mustaqil bilim olish qobiliyatiga ega bo‘lish. Rasmiy hujjatlarga guruh rahbarining vazifalari qisman bayon qilingan bo‘lsa ham biz quyida guruh rahbarining vazifalarini aniq tarzda ko‘rsatishni zarur deb bildik. Guruh rahbarining vazifalari: 1.Anatomik, fiziologik va psixologik xususviyatlarini o‘rganish. 2.Talabalarning kundalik davomati odob, xulqi va jamoat ishlariga qatnashishini tekshirib borish. 3.Talabalarning rejimga rioya qilishlari va uyga berilgan vazifalarni tayyorlab borishlarini kuzatish. 4.Guruhda ishlaydigan fan o‘qituvchilari bilan majlis o‘tkazish 5.Darsda talabalarning davomatini ta’minlash, guruhda va o‘quv yurtida navbatchilikni tashkil etish , xonani jihozlash, xonadagi o‘quv asboblarini saqlashga o‘rtgatish, talabalarning qiyinchiliklarini nazorat qilib ular bilan suhbat o‘tkazish 6.Guruh majlichlarini tizimli va tartibli o‘tkazish 7.«Kamolot» tashkiloti bilan ish rejalariga muvofiq darsdan tashqvari ishlarini tashkil etish.