GURUH RAHBARINING SHAXS VA JAMOANI O‘RGANISHI VA TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKILLIASHTIRISHI YO‘LLARI VA USULLARI

Yuklangan vaqt

2025-01-26

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

46,5 KB


GURUH RAHBARINING SHAXS VA JAMOANI O‘RGANISHI VA TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKILLIASHTIRISHI YO‘LLARI VA USULLARI. Reja: 3.1..Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalashga qo‘yilgan talablar. 3.2. Guruh jamoasini o‘rganish va uni dasturini ishlab chiqish 3.3. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash ishini rejalashtirish. 3.4. Guruh jamoasi bilan ishlash va unga rahbarlik qilish. Jamoa nazariyasi koidalariga muvofik, uni yaratish metodikasi ishlab chikilgan. Uning umumiy asoslari kuyidagilardan iborat: talablar kuyish, faollarni tarbiyalash, ukuv, mexnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istikbollarni tashkil etish, soglom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analarni yaratish va kupaytirish. Ta’riflangan bu koidalar har kanday jamoa (ta’lim muassasasi, guruh jamoasi, ta’lim muassasasidan tashkari talabalar birlashmasi va xokazolar)ni shakllantirish va rivojlantarish uchun kullanma xisoblanadi. Mazkur bobda gap guruh jamoasini barpo etish va rivojlantirish, guruh rahbarining shu yunalishdagi ishi xakida boradi. Tarbiya metodlarini tanlashda ularning jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi muvaffakiyatning muhim sharti xisoblanadi. Shuning uchun har bir pedagog tarbiyaviy ishni guruhdagi jamoa munosabatlarining rivojlanishi darajasi (boskichi, davri)ni aniklashdan boshlaydi. Pedagogning esa yangi guruh bilan kup marta ish boshlashiga tug‘ri keladi: o‘z mexnat faoliyatining dastlabki yilida, guruhni navbatdagi bitirib chikish mavsumidan keyin, ba’zan esa ta’lim muassasasida vujudga kelgan vaziyat taqozosi bilan. Guruh rahbari uzining metodlari jamoaning rivojlanishiga tuskinlik kilmasligi uchun shunday keyingi ishlari davomida vakti vakti bilan jamoaning rivojlanish darajasini anglab turadi. GURUH RAHBARINING SHAXS VA JAMOANI O‘RGANISHI VA TARBIYAVIY ISHLARNI TASHKILLIASHTIRISHI YO‘LLARI VA USULLARI. Reja: 3.1..Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalashga qo‘yilgan talablar. 3.2. Guruh jamoasini o‘rganish va uni dasturini ishlab chiqish 3.3. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash ishini rejalashtirish. 3.4. Guruh jamoasi bilan ishlash va unga rahbarlik qilish. Jamoa nazariyasi koidalariga muvofik, uni yaratish metodikasi ishlab chikilgan. Uning umumiy asoslari kuyidagilardan iborat: talablar kuyish, faollarni tarbiyalash, ukuv, mexnat, ijtimoiy-siyosiy va ommaviy-madaniy faoliyatdagi istikbollarni tashkil etish, soglom jamoatchilik fikrini shakllantirish, ijobiy an’analarni yaratish va kupaytirish. Ta’riflangan bu koidalar har kanday jamoa (ta’lim muassasasi, guruh jamoasi, ta’lim muassasasidan tashkari talabalar birlashmasi va xokazolar)ni shakllantirish va rivojlantarish uchun kullanma xisoblanadi. Mazkur bobda gap guruh jamoasini barpo etish va rivojlantirish, guruh rahbarining shu yunalishdagi ishi xakida boradi. Tarbiya metodlarini tanlashda ularning jamoaning rivojlanish darajasiga mosligi muvaffakiyatning muhim sharti xisoblanadi. Shuning uchun har bir pedagog tarbiyaviy ishni guruhdagi jamoa munosabatlarining rivojlanishi darajasi (boskichi, davri)ni aniklashdan boshlaydi. Pedagogning esa yangi guruh bilan kup marta ish boshlashiga tug‘ri keladi: o‘z mexnat faoliyatining dastlabki yilida, guruhni navbatdagi bitirib chikish mavsumidan keyin, ba’zan esa ta’lim muassasasida vujudga kelgan vaziyat taqozosi bilan. Guruh rahbari uzining metodlari jamoaning rivojlanishiga tuskinlik kilmasligi uchun shunday keyingi ishlari davomida vakti vakti bilan jamoaning rivojlanish darajasini anglab turadi. Nazariyada jamoa rivojlanishining uch yoki turtta darajasi ajratib kursatiladi («Pedagogika» darsligining tegishli bobiga karang). Boshlangich daraja pedagogning kuch-gayrati natijasida guruhda o‘rnatilgan muayyan darajadagi tartib, intizom bilan, tarbiyalanuvchilarning uncha katta bo‘lmagan qismi guruh rahbarining harakatlarini qo‘llab-quvvatlashi bilan izoxlanadi. Tarbiya jarayoni o‘z – o‘zini tarbiyalash jarayoniga o‘tganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim talabalar va umuman jamoa uz faoliyatini mustakil rejalashtiradi va tashkil etadi, o‘ziga va bir-biriga talablar kuyadi va o‘z-o‘zini nazorat kiladi. Guruh rahbari va talabalar jamoasi o‘y-niyatlari va ishlarida birgadirlar. Past darajadan yuqori darajagacha boradigan yul uzoq bo‘lib, muayyan qiyiichiliklarni bartaraf etish bilan kechadi. Ayni paytda jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishlar juda qiziqarlidir. Bu guruh rahbarining asosiy ishidir. Umuman ta’lim muassasasi tarbiyachisining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o‘tishiga borlik bo‘ladi. Agar talabalar jamoasi barpo etilmagan bo‘lsa, talaba ta’lim muassasasini hech afsuslanmay tark etadi, hatto keyinchalik o‘qigan yillarini eslamaydi xam. Talabalar jamoasini inoq jamoaga birlashtnrgan moxir guruh rahbari qo‘lida tarbiyalangan odam baxtlidir. Ulg‘ayayotgan kishi, fukaroning xayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning xayot yulini belgilashda o‘z vazifasini anglash guruh rahbarining tarbiyalanuvchilar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boradigan faol va qat’iy faoliyatining zarur sharti xisoblanadi. Jamoa shakllanish bosqichlari. Jamoaning rivojlanish darajasini belgilash metodikasi ko‘p. Uning moxiyati u yoki bu rivojlanish darajasidagi jamoa normativ ta’rifini aniq jamoa ta’rifi bilan taqqoslashdan iboratdir ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadning, pedagoglar bilan talabalarning birgalikdagi har tomonlama sobitqadam faoliyatining, o‘zaro mas’uliyatli munosabatlarning mavjudligi; o‘z- o‘zini boshqarish organlarining faoliyati va xokazo. Talabalarning jamoa turmush normalari va qoidalarining, intizomning buzilishiga munosabatlarini kuzatib, jamoaning tashkiliy tuzilishi ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichida talabalar tarqoq bo‘lib, ularda yakdil fikr va guruh rahbari tayanishi mumkin bo‘lgan ta’sirchan faollar bo‘lmaydi. Shuning uchun bunday jamoada salbiy xodisalar ochik Nazariyada jamoa rivojlanishining uch yoki turtta darajasi ajratib kursatiladi («Pedagogika» darsligining tegishli bobiga karang). Boshlangich daraja pedagogning kuch-gayrati natijasida guruhda o‘rnatilgan muayyan darajadagi tartib, intizom bilan, tarbiyalanuvchilarning uncha katta bo‘lmagan qismi guruh rahbarining harakatlarini qo‘llab-quvvatlashi bilan izoxlanadi. Tarbiya jarayoni o‘z – o‘zini tarbiyalash jarayoniga o‘tganda yuksak darajaga erishiladi. Ayrim talabalar va umuman jamoa uz faoliyatini mustakil rejalashtiradi va tashkil etadi, o‘ziga va bir-biriga talablar kuyadi va o‘z-o‘zini nazorat kiladi. Guruh rahbari va talabalar jamoasi o‘y-niyatlari va ishlarida birgadirlar. Past darajadan yuqori darajagacha boradigan yul uzoq bo‘lib, muayyan qiyiichiliklarni bartaraf etish bilan kechadi. Ayni paytda jamoani shakllantirish yuzasidan olib boriladigan ishlar juda qiziqarlidir. Bu guruh rahbarining asosiy ishidir. Umuman ta’lim muassasasi tarbiyachisining asosiy natijalari bu ish qanchalik muvaffaqiyatli o‘tishiga borlik bo‘ladi. Agar talabalar jamoasi barpo etilmagan bo‘lsa, talaba ta’lim muassasasini hech afsuslanmay tark etadi, hatto keyinchalik o‘qigan yillarini eslamaydi xam. Talabalar jamoasini inoq jamoaga birlashtnrgan moxir guruh rahbari qo‘lida tarbiyalangan odam baxtlidir. Ulg‘ayayotgan kishi, fukaroning xayotdagi mavqeini shakllantirishda, uning xayot yulini belgilashda o‘z vazifasini anglash guruh rahbarining tarbiyalanuvchilar jamoasini barpo etish yuzasidan olib boradigan faol va qat’iy faoliyatining zarur sharti xisoblanadi. Jamoa shakllanish bosqichlari. Jamoaning rivojlanish darajasini belgilash metodikasi ko‘p. Uning moxiyati u yoki bu rivojlanish darajasidagi jamoa normativ ta’rifini aniq jamoa ta’rifi bilan taqqoslashdan iboratdir ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan maqsadning, pedagoglar bilan talabalarning birgalikdagi har tomonlama sobitqadam faoliyatining, o‘zaro mas’uliyatli munosabatlarning mavjudligi; o‘z- o‘zini boshqarish organlarining faoliyati va xokazo. Talabalarning jamoa turmush normalari va qoidalarining, intizomning buzilishiga munosabatlarini kuzatib, jamoaning tashkiliy tuzilishi ta’sirchanligiga ishonch hosil qilish mumkin. Jamoa rivojlanishining dastlabki bosqichida talabalar tarqoq bo‘lib, ularda yakdil fikr va guruh rahbari tayanishi mumkin bo‘lgan ta’sirchan faollar bo‘lmaydi. Shuning uchun bunday jamoada salbiy xodisalar ochik muhokama qilinmaydi, mustaqil jamoa qarori qabul qilinmaydi va hokazo. Agar jamoa rivojlashishning ikkinchi bosqichida bo‘lsa, nomigagina emas, balki pedagogning harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydigan hqqiqiy harakat qiluvchn faollar bo‘lsa, uning ayrim talabalar va jamoa oldiga muayyan talablar kuyishini kuzatish mumkin. Jamoaning rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilardan biri — talabalarning birgalikdagi faoliyatga ishtiyoqi chiqindi qog‘oz yoki metallom tuplash, kechaga tayyorgarlik kurish kabi ta’lim muassasalari tajribasida muntazam uchrab turadigan ishlarda kuzga tashlanadi. Guruh rahbari jamoaning rivojlanish darajasini belgilash uchun talabalarda ularnipg hozirgi va bo‘lajak xayotlarida ijtimoiy axamiyatga molik maqsadlari mavjudligiii bilishi muhim, ya’ni jamoaning xayotiy faoliyati istiqbollarini barcha yoki ayrim talabalar qabul qilishini va bu istikbollarning xususiyati kandayligini bilib olish zarur. Agar bulajak shanbalik yoki bayram kechasi talabalar uchun faoliyatga undovchi voqea bo‘lsa va bu yaqin istiqbol faqat ayrim talabalar va faollar uchun ahamiyatli bo‘lsa, jamoa rivojlanishining ikkinchi boskichi xakida gapirish mumkin.1 Jamoaning rivojlanish darajasini aniklashda talabalarning fakat guruhdan tashkari faoliyatida namoyon buladigan munosabatlarni taxlil etish bilangina cheklanib bulmaydi. Guruh rahbari ishining uziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy talabalar jamoasini emas, balki talabalar jamoasini shakllantiradi. talabalarning asosiy vazifasi ukishdan iborat. Shuning uchun guruh rahbari dastavval talabalarning ukishga kanday munosabatda ekanliklarini, uzlarini darsda kanday tutishlarini, uy vazifalarini sidkidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniklaydi. Va, nixoyat, eng muhimi — ularning ukishdagi muljallari nimalardan iborat, bu muljallar ijtimoiy moxiyatga molik yoki molik emasligi xisoblanadi. IKP - 51 guruhda shpargalkalar, aytib turishlar, kuchirib yozishlar avj olgan edi. talabalar buni tan olishdan xam uyalishmas, bunday xolni uziga xos dustlik, jamoatchilik deb xisoblashardi. Anketa savollariga javob olishda «Sen shpargalkaga kanday munosabatdasan?» degan savolga fakat bir talaba — Madina bunday deb yozdi: «Aytib turishni va aytib turishdan foydalanishni uzimga ep kurmayman». 1 Ражабова С. «Касб - ҳунар коллежи ўқитувчисининг касбий маҳоратини оширишнинг ташкилий педагогик асослари» номзодлик диссертацияси.Т., 2004. muhokama qilinmaydi, mustaqil jamoa qarori qabul qilinmaydi va hokazo. Agar jamoa rivojlashishning ikkinchi bosqichida bo‘lsa, nomigagina emas, balki pedagogning harakatlarni qo‘llab-quvvatlaydigan hqqiqiy harakat qiluvchn faollar bo‘lsa, uning ayrim talabalar va jamoa oldiga muayyan talablar kuyishini kuzatish mumkin. Jamoaning rivojlanish darajasidan dalolat beradigan muhim belgilardan biri — talabalarning birgalikdagi faoliyatga ishtiyoqi chiqindi qog‘oz yoki metallom tuplash, kechaga tayyorgarlik kurish kabi ta’lim muassasalari tajribasida muntazam uchrab turadigan ishlarda kuzga tashlanadi. Guruh rahbari jamoaning rivojlanish darajasini belgilash uchun talabalarda ularnipg hozirgi va bo‘lajak xayotlarida ijtimoiy axamiyatga molik maqsadlari mavjudligiii bilishi muhim, ya’ni jamoaning xayotiy faoliyati istiqbollarini barcha yoki ayrim talabalar qabul qilishini va bu istikbollarning xususiyati kandayligini bilib olish zarur. Agar bulajak shanbalik yoki bayram kechasi talabalar uchun faoliyatga undovchi voqea bo‘lsa va bu yaqin istiqbol faqat ayrim talabalar va faollar uchun ahamiyatli bo‘lsa, jamoa rivojlanishining ikkinchi boskichi xakida gapirish mumkin.1 Jamoaning rivojlanish darajasini aniklashda talabalarning fakat guruhdan tashkari faoliyatida namoyon buladigan munosabatlarni taxlil etish bilangina cheklanib bulmaydi. Guruh rahbari ishining uziga xos xususiyati shundan iboratki, u oddiy talabalar jamoasini emas, balki talabalar jamoasini shakllantiradi. talabalarning asosiy vazifasi ukishdan iborat. Shuning uchun guruh rahbari dastavval talabalarning ukishga kanday munosabatda ekanliklarini, uzlarini darsda kanday tutishlarini, uy vazifalarini sidkidildan bajarishlari yoki bajarmasliklarini aniklaydi. Va, nixoyat, eng muhimi — ularning ukishdagi muljallari nimalardan iborat, bu muljallar ijtimoiy moxiyatga molik yoki molik emasligi xisoblanadi. IKP - 51 guruhda shpargalkalar, aytib turishlar, kuchirib yozishlar avj olgan edi. talabalar buni tan olishdan xam uyalishmas, bunday xolni uziga xos dustlik, jamoatchilik deb xisoblashardi. Anketa savollariga javob olishda «Sen shpargalkaga kanday munosabatdasan?» degan savolga fakat bir talaba — Madina bunday deb yozdi: «Aytib turishni va aytib turishdan foydalanishni uzimga ep kurmayman». 1 Ражабова С. «Касб - ҳунар коллежи ўқитувчисининг касбий маҳоратини оширишнинг ташкилий педагогик асослари» номзодлик диссертацияси.Т., 2004. Anketa savollarga javob qaytarish natijalarini muxokama kilish chogida kupchilik Madinaning tutgan kat’iy yulidan gazablanishdi: «Karanglar, kaiday magrurlanib ketib-di! Kadr-kimmat bizda xam bor, lekii u algebra buyicha kontrol ishga nisbatan ancha muhimrok, ishlarda namoyon buladi». Guruh rahbariga bu guruhda ishlash juda kiyin edi. Bu yerda kupgina kobiliyatli va yaxshi uzlashtiradigan, ayni paytda kolok ukishda juda katta kiyinchiliklarga duch kelayotgan talabalar xam bor edi. Darsdan tashkari paytlarda turli tadbirlar — kechalar, uchrashuvlar, ekskursiyalar utkazilardi. Lekin bularning xammasi eng muhim narsaga — talabalarning ta’lim jarayoniga munosabatiga va bu jarayondagi uzaro munosabatiga ta’sir kursatmasdi. Kupchilik ikkinsi kurs talabalari o‘qish — xap bir kishining shaxsiy ishi, degan prinsnpga amal kilardi. Yukorida 'bayon etilgan vaziyat guruh jamoasi rivojlanish darajasining pastligidan dalolat beradi. Jamoaning tarbiyaviy ta’siri. Pedagog guruh bilan ishlashning dastlabki boskichida turli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Guruhda xakikiy jamoa munosabatlari bulmasligi mumkin, bunda pedagog ishni boshidan boshlashiga tugri keladi. Kupincha bunday xolat yangi shakllangan, «yigma» guruhlarda, yangi kurilgan ta’lim muassasalarida bulishi mumkin. Tugri, boshka xollarda xam shunday bulishi, avvalgi guruh rahbarining kuch-gayrati muvaffakiyat keltirmagan bulishi, tarkibi uzgarmagan jamoa yuqori kursdagi guruhlarda xam shakllanmasligi mumkin. Ikkinchi tomondan, guruh rahbari guruh bilan ish boshlar ekan, har doim jamoa rivojlanishining boshlangich davri bilan ish kuradi, deb muljallab bulmaydi. Boshlangich o‘qish darvlarida kupincha yaxshi guruh jamoalari shakllanadi. Pedagog bunday xolda jamoa faoliyatining avvalgi tajribasini taxlil etadi va uning ancha yukori rivojlanish darajasiga mos keladigan tarbiya metodlarini kullaydi. Kuyidagilarni ta’kidlash zarur. Jamoaning rivojlanish darajasini aniklashning eng ishonchli usuli — talabalarni ular bilan darsda, darsdan tashkarida, ta’lim muassasalarida, ta’lim muassasalaridan tashkarida uzaro faol xamkorlik qilish jarayonida kuzatishdan iboratdir. Maxsus diagnostik usullar, masalan, anketa tarkatish, pedagogii vaziyatlarni vujudga keltirish va boshkalardan xam foydalanish mumkin. Lekin bu usullar guruhini juda exgiyotkorlik bilan, katta pedagoglik odobi bilan kullash lozim. talabalarni urganishning har bir usuli ayni vaktda tarbiya usuli Anketa savollarga javob qaytarish natijalarini muxokama kilish chogida kupchilik Madinaning tutgan kat’iy yulidan gazablanishdi: «Karanglar, kaiday magrurlanib ketib-di! Kadr-kimmat bizda xam bor, lekii u algebra buyicha kontrol ishga nisbatan ancha muhimrok, ishlarda namoyon buladi». Guruh rahbariga bu guruhda ishlash juda kiyin edi. Bu yerda kupgina kobiliyatli va yaxshi uzlashtiradigan, ayni paytda kolok ukishda juda katta kiyinchiliklarga duch kelayotgan talabalar xam bor edi. Darsdan tashkari paytlarda turli tadbirlar — kechalar, uchrashuvlar, ekskursiyalar utkazilardi. Lekin bularning xammasi eng muhim narsaga — talabalarning ta’lim jarayoniga munosabatiga va bu jarayondagi uzaro munosabatiga ta’sir kursatmasdi. Kupchilik ikkinsi kurs talabalari o‘qish — xap bir kishining shaxsiy ishi, degan prinsnpga amal kilardi. Yukorida 'bayon etilgan vaziyat guruh jamoasi rivojlanish darajasining pastligidan dalolat beradi. Jamoaning tarbiyaviy ta’siri. Pedagog guruh bilan ishlashning dastlabki boskichida turli vaziyatlarga duch kelishi mumkin. Guruhda xakikiy jamoa munosabatlari bulmasligi mumkin, bunda pedagog ishni boshidan boshlashiga tugri keladi. Kupincha bunday xolat yangi shakllangan, «yigma» guruhlarda, yangi kurilgan ta’lim muassasalarida bulishi mumkin. Tugri, boshka xollarda xam shunday bulishi, avvalgi guruh rahbarining kuch-gayrati muvaffakiyat keltirmagan bulishi, tarkibi uzgarmagan jamoa yuqori kursdagi guruhlarda xam shakllanmasligi mumkin. Ikkinchi tomondan, guruh rahbari guruh bilan ish boshlar ekan, har doim jamoa rivojlanishining boshlangich davri bilan ish kuradi, deb muljallab bulmaydi. Boshlangich o‘qish darvlarida kupincha yaxshi guruh jamoalari shakllanadi. Pedagog bunday xolda jamoa faoliyatining avvalgi tajribasini taxlil etadi va uning ancha yukori rivojlanish darajasiga mos keladigan tarbiya metodlarini kullaydi. Kuyidagilarni ta’kidlash zarur. Jamoaning rivojlanish darajasini aniklashning eng ishonchli usuli — talabalarni ular bilan darsda, darsdan tashkarida, ta’lim muassasalarida, ta’lim muassasalaridan tashkarida uzaro faol xamkorlik qilish jarayonida kuzatishdan iboratdir. Maxsus diagnostik usullar, masalan, anketa tarkatish, pedagogii vaziyatlarni vujudga keltirish va boshkalardan xam foydalanish mumkin. Lekin bu usullar guruhini juda exgiyotkorlik bilan, katta pedagoglik odobi bilan kullash lozim. talabalarni urganishning har bir usuli ayni vaktda tarbiya usuli xam ekanligi pedagoglar uchun konun bulib kolishi kerak. Extiyotsizlik bilan utkazilgan anketa tarkatish, ayniksa uning natijalarini muxokama kilish talabalarni jipslashtirish urniga ularning orasi buzilib ketishiga olib kelishi mumkin. Keltirilgan misolda anketalarni muxokama kilish pedagog tomonidan puxta tayyorlangan, ukdan «portlash» usuli sifatida foydalanildi va boshka choralar bilan mustaxkamlandiki, ular tagida kuyirokda suz yuritiladi. shaxslar, ayniksa katta usmirlar uzlarini «urganishlarini» xush kurmaydilar. Shuning uchun turli xil anketalarni oshkora va samimiy javoblar olishga umid kilgandagina kullash tavsiya etiladi. Pedagog jamoaning kuchli va zaif tomonlarini anglash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo‘llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, talaba kamchiliklarini xammaning urtasida yorkin namoyish etish uni ma’naviy xalok etishi, kalbini jaroxatlashi mumkin. Shunday vaziyatlarni vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir shaxsda odatdagi sharoitda boshkalardan yashiringan ijobny tomonlarni xam ochib bersin.2 Guruh rahbari jamoa rivojlanishining aniklangan darajasiga karab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda pedagoglarning yosh xususiyatlarini xisobga olish kushimcha shart xisoblanadi. Bu xakda gapirmasa xam bulardi, chunki bu shart pedagogik prinsiplardan biridir. Shu bilan birga, ishni endi boshlagan pedagog, ayniksa guruh rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda uz tarbiyalanuvchilari yoshini xisobga olishi muhimdir. Bunda bir xil usullar — talablar, topshiriklar va xokazolar turlicha izoxlanadi. Kuyi guruhlarda kupgina talablar, koidalarni tushuntirish, xatto ayrim «zerikarli» vazifalarni bajarishga urgatish kupincha uyin shaklida utkaziladi. kichik guruhlarda tarbiya shakllari ancha jiddiy, amaliy tus oladi, lekin imkoni boricha ularga usmirlarda ishtiyok uygotishga kodir bulgan romantik tus beriladn. Yukori guruhlarda chukur tushuntirish ishlari olib borish, xatto ma’naviy talablarni falsafiy asoslab berish talab etiladi. Jamoani shakllantnrishning dastlabki boskichida guruh rahbaridan ayiiksa kup shaxsiy kuch-gayrat sarf etish talab etiladi. Bunda, yukorida ta’kidlab o‘tilganidek, vaziyat shunday bo‘lishi xam mumkin, ya’ni guruh yangi emas, talabalar bir necha 2 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004. xam ekanligi pedagoglar uchun konun bulib kolishi kerak. Extiyotsizlik bilan utkazilgan anketa tarkatish, ayniksa uning natijalarini muxokama kilish talabalarni jipslashtirish urniga ularning orasi buzilib ketishiga olib kelishi mumkin. Keltirilgan misolda anketalarni muxokama kilish pedagog tomonidan puxta tayyorlangan, ukdan «portlash» usuli sifatida foydalanildi va boshka choralar bilan mustaxkamlandiki, ular tagida kuyirokda suz yuritiladi. shaxslar, ayniksa katta usmirlar uzlarini «urganishlarini» xush kurmaydilar. Shuning uchun turli xil anketalarni oshkora va samimiy javoblar olishga umid kilgandagina kullash tavsiya etiladi. Pedagog jamoaning kuchli va zaif tomonlarini anglash uchun pedagogik vaziyatlar vujudga keltirishni qo‘llaydi. Lekin bunda shuni esda tutish kerakki, talaba kamchiliklarini xammaning urtasida yorkin namoyish etish uni ma’naviy xalok etishi, kalbini jaroxatlashi mumkin. Shunday vaziyatlarni vujudga keltirish kerakki, ular salbiy tomonlarni emas, har bir shaxsda odatdagi sharoitda boshkalardan yashiringan ijobny tomonlarni xam ochib bersin.2 Guruh rahbari jamoa rivojlanishining aniklangan darajasiga karab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda pedagoglarning yosh xususiyatlarini xisobga olish kushimcha shart xisoblanadi. Bu xakda gapirmasa xam bulardi, chunki bu shart pedagogik prinsiplardan biridir. Shu bilan birga, ishni endi boshlagan pedagog, ayniksa guruh rahbari tarbiya usullarini emas, balki shakllarini tanlashda uz tarbiyalanuvchilari yoshini xisobga olishi muhimdir. Bunda bir xil usullar — talablar, topshiriklar va xokazolar turlicha izoxlanadi. Kuyi guruhlarda kupgina talablar, koidalarni tushuntirish, xatto ayrim «zerikarli» vazifalarni bajarishga urgatish kupincha uyin shaklida utkaziladi. kichik guruhlarda tarbiya shakllari ancha jiddiy, amaliy tus oladi, lekin imkoni boricha ularga usmirlarda ishtiyok uygotishga kodir bulgan romantik tus beriladn. Yukori guruhlarda chukur tushuntirish ishlari olib borish, xatto ma’naviy talablarni falsafiy asoslab berish talab etiladi. Jamoani shakllantnrishning dastlabki boskichida guruh rahbaridan ayiiksa kup shaxsiy kuch-gayrat sarf etish talab etiladi. Bunda, yukorida ta’kidlab o‘tilganidek, vaziyat shunday bo‘lishi xam mumkin, ya’ni guruh yangi emas, talabalar bir necha 2 А.Б.Исимова “Дарсдан ташқари таълим – тарбия жараёнида ўқувчиларда соғлом турмуш тарзини шакллантиришнинг педагогик шарт шароитлари” номзодлик диссертацияси. Т., 2004. yildan buen birga ukishlari, jamoa esa tarkib topmagan yoki «sochilib ketgan» bulishi mumkin. Pedagog har kanday xolda xam uz utmishdoshlarining xatolarini takrorlamaslik uchun vujudga kelgan vaziyatni taxlil etadi va buning pedagogik sabablarini aniklaydi. Kuyilgan vazifalarni xal etish istikbollarni olga surishdan boshlanadi. Jamoa kanday boskichda turmasin, uning oldida bir vaktning o‘zida yaqin, urta va uzoq istikbollar bulishi kerak. Tajribaning kursatishicha, talabalarning shaxslararo munosabatlari jamoa tusini olmagan boshlangnch boskichlarda guruh rahbari talabalarning shaxsiy manfaatlariga daxl kiladigan yakin istikbollarni urtaga kuyish va ruyobga chikarish tugrisida uylashiga tugri keladi. Yakin istikbol sifatida odatda kup tayerkgarlikni talab kilmaydigan, lekin shu bilan birga kiska muddatli amaliy muomala: ekskursiya, madaniy yurish, shahar tashkarisiga sayrdan xursandchilik yetkazadigan kizikarli ishlar tanlanadi. Bu kichik tadbirlarni tayyorlash talabalarning faol pedagogik yerdam ostida muayyai kuch-rayrat sarflashlarini va tashkilotchilik fazilatlarini namoyon etishlarini talab kiladi. Bunday jamoa tadbirlarini utkazish chogida faol talabalar aniklanadi. Shuni yodda tutish muhimki, istikbollar (yakin, urta, uzok istikbollar) jamoa xaet faoliyatining barcha: ukuv, ijtnmoiy-siyosiy, mexnat va ommaviy-madaniy soxalarini kamrab olgan bulishi kerak. Bunday yendashuv fakat «kungilochar» istikbollarni olga surish yulidan borish xavfidan xalos bulishga yordam beradi. 3.2. Guruh jamoasini o‘rganish va uni dasturini ishlab chiqish 1. Talabalar to‘g‘risida umumiy ma’lumot * talaba qaerda yashaydi; * ota-onasini kasbi va ish joyi; * oila a’zolari va ularnin moddiy ta’minlanganligi; * oilada ota-onasining o‘zaro munosabati; * talaba rejimi; * oilaning xo‘jalik ishlarida talabaning ishtiroki; * talabaning hayotida eng muhim voqealar; * talaba sog‘ligi to‘g‘risida ma’lumot 2. Yoshlar taraqqiyotining umumiy holati yildan buen birga ukishlari, jamoa esa tarkib topmagan yoki «sochilib ketgan» bulishi mumkin. Pedagog har kanday xolda xam uz utmishdoshlarining xatolarini takrorlamaslik uchun vujudga kelgan vaziyatni taxlil etadi va buning pedagogik sabablarini aniklaydi. Kuyilgan vazifalarni xal etish istikbollarni olga surishdan boshlanadi. Jamoa kanday boskichda turmasin, uning oldida bir vaktning o‘zida yaqin, urta va uzoq istikbollar bulishi kerak. Tajribaning kursatishicha, talabalarning shaxslararo munosabatlari jamoa tusini olmagan boshlangnch boskichlarda guruh rahbari talabalarning shaxsiy manfaatlariga daxl kiladigan yakin istikbollarni urtaga kuyish va ruyobga chikarish tugrisida uylashiga tugri keladi. Yakin istikbol sifatida odatda kup tayerkgarlikni talab kilmaydigan, lekin shu bilan birga kiska muddatli amaliy muomala: ekskursiya, madaniy yurish, shahar tashkarisiga sayrdan xursandchilik yetkazadigan kizikarli ishlar tanlanadi. Bu kichik tadbirlarni tayyorlash talabalarning faol pedagogik yerdam ostida muayyai kuch-rayrat sarflashlarini va tashkilotchilik fazilatlarini namoyon etishlarini talab kiladi. Bunday jamoa tadbirlarini utkazish chogida faol talabalar aniklanadi. Shuni yodda tutish muhimki, istikbollar (yakin, urta, uzok istikbollar) jamoa xaet faoliyatining barcha: ukuv, ijtnmoiy-siyosiy, mexnat va ommaviy-madaniy soxalarini kamrab olgan bulishi kerak. Bunday yendashuv fakat «kungilochar» istikbollarni olga surish yulidan borish xavfidan xalos bulishga yordam beradi. 3.2. Guruh jamoasini o‘rganish va uni dasturini ishlab chiqish 1. Talabalar to‘g‘risida umumiy ma’lumot * talaba qaerda yashaydi; * ota-onasini kasbi va ish joyi; * oila a’zolari va ularnin moddiy ta’minlanganligi; * oilada ota-onasining o‘zaro munosabati; * talaba rejimi; * oilaning xo‘jalik ishlarida talabaning ishtiroki; * talabaning hayotida eng muhim voqealar; * talaba sog‘ligi to‘g‘risida ma’lumot 2. Yoshlar taraqqiyotining umumiy holati * umumiy taraqqiyot ( nutq madaniyati, dunyoqarash, harakteri, kino, teatr, muzey, stadionlarga borish); * o‘qishga bo‘lgan munosabati; * talabaning davomati; * talabaning jismoniy mehnatga munosabati; * talabaning intizomi, xulqi, tirishqoqligi; * talabaning qiziqishi (o‘qishga, sportga). 3. Talabaning jamoat ishlariga ishtiroki * guruhning jamoat hayotida ishtirok qilish; * jamoat ishlarining bajarilishi harakteri; * talabaning guruhda obro‘i va mavqei. 4. Talaba shaxsining asosiy xususiyatlari * jamoatchilik, dunyoqarash; * talabaning madaniy sifatlari, Vatanni sevish, do‘stlik, insoniylik, baynalminallik; * irodalik harakteri va xususiyatlari ( maqsadi bo‘lish, faollik, botirlik, tashkilotchilik, mustaqillik, intizomlilik, mardlik, kamtarlik va hokazo); * talaba mijozining xususiyatlari va uning ruhiy jarayoni (nutq, diqqat,xotira, xayol, ruhiy holatlar). 5. Talabani o‘rganish asosida guruh rahbari quyidagi chora-tadbirlarni tuzadi. * talabalarni qaysi sifatlarini tarbiyalab rivojlantirish lozim; * talaba axloqidagi kamchiliklarni bartaraf qilish uchun nimalar qilish kerak; V. Guruh jamoasini o‘rganishining namunaviy dasturi 1. Guruh hayoti. * guruhdagi talabalarning yoshi, ruhiy, fiziologik va gigenik holatlari; * talabalarning shaxsiy taraqqiyoti, ma’rifatlilik jihatlari; * guruhdagi jamoatchilik ishlari. 2. Guruhning hamjihatliligi va uyushqoqligi. * talabalarning o‘zaro munosabati; * talabalarning birgalikda mehnat qilishlari va uning vaqti; * qizlar va ug‘il bolalarning do‘stligi hamda hamfikrligi; * jamoa a’zolarini himoya qilish; * umumiy taraqqiyot ( nutq madaniyati, dunyoqarash, harakteri, kino, teatr, muzey, stadionlarga borish); * o‘qishga bo‘lgan munosabati; * talabaning davomati; * talabaning jismoniy mehnatga munosabati; * talabaning intizomi, xulqi, tirishqoqligi; * talabaning qiziqishi (o‘qishga, sportga). 3. Talabaning jamoat ishlariga ishtiroki * guruhning jamoat hayotida ishtirok qilish; * jamoat ishlarining bajarilishi harakteri; * talabaning guruhda obro‘i va mavqei. 4. Talaba shaxsining asosiy xususiyatlari * jamoatchilik, dunyoqarash; * talabaning madaniy sifatlari, Vatanni sevish, do‘stlik, insoniylik, baynalminallik; * irodalik harakteri va xususiyatlari ( maqsadi bo‘lish, faollik, botirlik, tashkilotchilik, mustaqillik, intizomlilik, mardlik, kamtarlik va hokazo); * talaba mijozining xususiyatlari va uning ruhiy jarayoni (nutq, diqqat,xotira, xayol, ruhiy holatlar). 5. Talabani o‘rganish asosida guruh rahbari quyidagi chora-tadbirlarni tuzadi. * talabalarni qaysi sifatlarini tarbiyalab rivojlantirish lozim; * talaba axloqidagi kamchiliklarni bartaraf qilish uchun nimalar qilish kerak; V. Guruh jamoasini o‘rganishining namunaviy dasturi 1. Guruh hayoti. * guruhdagi talabalarning yoshi, ruhiy, fiziologik va gigenik holatlari; * talabalarning shaxsiy taraqqiyoti, ma’rifatlilik jihatlari; * guruhdagi jamoatchilik ishlari. 2. Guruhning hamjihatliligi va uyushqoqligi. * talabalarning o‘zaro munosabati; * talabalarning birgalikda mehnat qilishlari va uning vaqti; * qizlar va ug‘il bolalarning do‘stligi hamda hamfikrligi; * jamoa a’zolarini himoya qilish; * yutuq va muvaffaqiyatsizligini anglay bilish; * o‘quv yurti tomonidan ko‘rilgan chora-tadbirlarda guruh talabalarining ishtiroqi; * millatlararo munosabat. 3. Guruhning tashkilotchiligi. * jamoa bo‘lib qiladigan ishlarni talabalar o‘zlari mustaqil ravishda qila oladilarmi yoki yuqmi; * vazifa topshiriqlarni talabalar o‘zaro taqsimlay oladilarmi, yuqmi; * talabalarning guruh majlisida qabul qilingan qarorlarga itoat qiladilarmi yoki yuqmi. 4. Guruhda hamkorlik. * talabalar o‘z o‘rtoqlarining qaysi odatlarini ma’qul ko‘radilar va qaysi noma’qul deb hisoblaydilar; * rag‘batlantirish va chora ko‘rishni talabalar qanday tushunadilar; * guruhda qabul qilingan chora-tadbirlarni amaliyotda qo‘llash orasida farq bormi; * guruhda tanqid va o‘z-o‘zini tanqid qilish mavjudmi. 5. Guruhda do‘stlik aloqalarining harakteri. * talabalarning o‘quv yurti va undan tashqarida o‘zaro do‘stlik munosabatlari qanday; * talabalar bir-biriga nisbatan sezgirlik, kuzatuvchanlik xususiyatlariga egami; * o‘rtoqlariga nisbatan talabachanligi; * o‘rtoqlarining kamchiliklarini ko‘ra biladimi, yuqmi; * guruhning a’lochilar, zukko, ishbilarmon talabalarning darsdan ketib qoladigan, o‘zlashtirmoqchi talabalarga munosabatlari qanday; * jismoniy jihatdanzaif bo‘lgan bolalarga qanday yordamlar beriladi, 6. Guruh faollari. * faollar hayati; * ularning guruhdagi obro‘lari; * faollarning o‘rtoqlariga nisbatan munosabatlari; * faollar guruhdan ajratib turadilarmi, guruhdagilar ularni hurmat qiladilarmi yoki yuqmi. * yutuq va muvaffaqiyatsizligini anglay bilish; * o‘quv yurti tomonidan ko‘rilgan chora-tadbirlarda guruh talabalarining ishtiroqi; * millatlararo munosabat. 3. Guruhning tashkilotchiligi. * jamoa bo‘lib qiladigan ishlarni talabalar o‘zlari mustaqil ravishda qila oladilarmi yoki yuqmi; * vazifa topshiriqlarni talabalar o‘zaro taqsimlay oladilarmi, yuqmi; * talabalarning guruh majlisida qabul qilingan qarorlarga itoat qiladilarmi yoki yuqmi. 4. Guruhda hamkorlik. * talabalar o‘z o‘rtoqlarining qaysi odatlarini ma’qul ko‘radilar va qaysi noma’qul deb hisoblaydilar; * rag‘batlantirish va chora ko‘rishni talabalar qanday tushunadilar; * guruhda qabul qilingan chora-tadbirlarni amaliyotda qo‘llash orasida farq bormi; * guruhda tanqid va o‘z-o‘zini tanqid qilish mavjudmi. 5. Guruhda do‘stlik aloqalarining harakteri. * talabalarning o‘quv yurti va undan tashqarida o‘zaro do‘stlik munosabatlari qanday; * talabalar bir-biriga nisbatan sezgirlik, kuzatuvchanlik xususiyatlariga egami; * o‘rtoqlariga nisbatan talabachanligi; * o‘rtoqlarining kamchiliklarini ko‘ra biladimi, yuqmi; * guruhning a’lochilar, zukko, ishbilarmon talabalarning darsdan ketib qoladigan, o‘zlashtirmoqchi talabalarga munosabatlari qanday; * jismoniy jihatdanzaif bo‘lgan bolalarga qanday yordamlar beriladi, 6. Guruh faollari. * faollar hayati; * ularning guruhdagi obro‘lari; * faollarning o‘rtoqlariga nisbatan munosabatlari; * faollar guruhdan ajratib turadilarmi, guruhdagilar ularni hurmat qiladilarmi yoki yuqmi. 7. Guruhning o‘quv yurti bilan aloqasi. * o‘quv yurtida bo‘lgan hodisalardan, boshqa guruhlardan guruhning xabari bormi; * o‘quv yurtining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi uchun guruh o‘quvchilari takliflar kiritib turadilarmi; * o‘quv yurti talablarini guruh qanday bajaradi; * guruhning boshqa guruh talabalari bilan kanday aloqasi bor; * o‘quv yurti tadbiriy choralarini rejalashtirishda guruh talabalari qanday ishtirok etadilar. Talabalar jamoasining yuqorida ko‘rsatilgan usullar bilan holatini o‘rganish o‘qituvchiga ko‘p imkoniyatlar beradi. Tajribali o‘qituvchilar hamma vaqt biror guruhning rahbarligini olishdan avval, oldin guruhni batafsil o‘rganadilar, bu esa keyinchalik guruh rahbariga vaqtni tejashga, aniq ish rejalarini tuzishda va o‘z faoliyatini o‘quv yili davomida belgilangan tarzda amalga oshirishga yordam beradi. 3.3. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash ishini rejalashtirish. Guruh rahbari ishini rejalashtirishda o‘quv yurti umumiy ish rejasidan kelib chiqib aniq guruh rejasini tuzishda parallel guruhlarda ko‘riladigan chora-tadbirlarni hisobga olish juda muhimdir. O‘quv yurtining tarbiyaviy ish rejasining o‘quv yilining boshida pedagogik jamoa majlisida tasdiqlanib olinadi. Har bir guruh rahbari o‘z guruhi tarbiyaviy ish rejasini o‘quv yurti tarbiyaviy ish rejasida ko‘rsatilgan chora-tadbirlarni o‘z guruhida taaluqli bo‘lgan qismlarini kiritib reja tuzadi. Talabalarni tarbiyaviy ishni o‘quv yurtining taxminiy tarbiyaviy ishlar mazmuniga muvofiq bir guruh yoki parallel guruhning rahbarlari majlisida talabani yoshiga, ruhiy, fiziologik xususiyatlariga mos keladigan tarbiyaviy chora-tadbirlar bajarilishi rejaga kiritilib, tasdiqlanib olinadi. 1. Guruh tavsiyanomasi. guruh rahbari tarbiyaviy ish rejasining asosi hisoblanadi. Amalda guruh rahbarining kiritiladigan tarbiyaviy ishlari xilma-xildir. Mamlakatimizning turli tumanlarida, shahar va qishloqlarda joylashgan o‘quv yurtlarining o‘ziga xos tarbiyaviy an’analarini hisobga olmasak, tarbiyaviy ish rejalariga kiritiladigan masalalar bir-biriga juda o‘xshab ketadi. 7. Guruhning o‘quv yurti bilan aloqasi. * o‘quv yurtida bo‘lgan hodisalardan, boshqa guruhlardan guruhning xabari bormi; * o‘quv yurtining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi uchun guruh o‘quvchilari takliflar kiritib turadilarmi; * o‘quv yurti talablarini guruh qanday bajaradi; * guruhning boshqa guruh talabalari bilan kanday aloqasi bor; * o‘quv yurti tadbiriy choralarini rejalashtirishda guruh talabalari qanday ishtirok etadilar. Talabalar jamoasining yuqorida ko‘rsatilgan usullar bilan holatini o‘rganish o‘qituvchiga ko‘p imkoniyatlar beradi. Tajribali o‘qituvchilar hamma vaqt biror guruhning rahbarligini olishdan avval, oldin guruhni batafsil o‘rganadilar, bu esa keyinchalik guruh rahbariga vaqtni tejashga, aniq ish rejalarini tuzishda va o‘z faoliyatini o‘quv yili davomida belgilangan tarzda amalga oshirishga yordam beradi. 3.3. Guruh jamoasini tashkil etish va tarbiyalash ishini rejalashtirish. Guruh rahbari ishini rejalashtirishda o‘quv yurti umumiy ish rejasidan kelib chiqib aniq guruh rejasini tuzishda parallel guruhlarda ko‘riladigan chora-tadbirlarni hisobga olish juda muhimdir. O‘quv yurtining tarbiyaviy ish rejasining o‘quv yilining boshida pedagogik jamoa majlisida tasdiqlanib olinadi. Har bir guruh rahbari o‘z guruhi tarbiyaviy ish rejasini o‘quv yurti tarbiyaviy ish rejasida ko‘rsatilgan chora-tadbirlarni o‘z guruhida taaluqli bo‘lgan qismlarini kiritib reja tuzadi. Talabalarni tarbiyaviy ishni o‘quv yurtining taxminiy tarbiyaviy ishlar mazmuniga muvofiq bir guruh yoki parallel guruhning rahbarlari majlisida talabani yoshiga, ruhiy, fiziologik xususiyatlariga mos keladigan tarbiyaviy chora-tadbirlar bajarilishi rejaga kiritilib, tasdiqlanib olinadi. 1. Guruh tavsiyanomasi. guruh rahbari tarbiyaviy ish rejasining asosi hisoblanadi. Amalda guruh rahbarining kiritiladigan tarbiyaviy ishlari xilma-xildir. Mamlakatimizning turli tumanlarida, shahar va qishloqlarda joylashgan o‘quv yurtlarining o‘ziga xos tarbiyaviy an’analarini hisobga olmasak, tarbiyaviy ish rejalariga kiritiladigan masalalar bir-biriga juda o‘xshab ketadi. Guruhning mufassal pedagogik tavsiyanomasida aniq ko‘rsatilgan tadbiriy choralar qaysi tartibda berilishida qaramasdan tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari doimiyligicha qoladi. Masalan, guruh rahbarining ish rejasiga quyidagi boblarni tavsiya etish mumkin: g‘oyaviy-siyosiy dunyoqarashni shakllantirish; o‘rta maxsus ta’limni amalga oshirish; axloqiy tarbiya, jamoani tashkil etish; talabalarning tahliliga yordam ko‘rsatish; ijtimoiy foydali mehnat va kasb tanlash; ekologik va tejamkorlik ruhida tarbiyalash; ijtimoiy kamolot, darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar; ota-onalar bilan ishlash va hokazolar kiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan tavsiyalar qator yillar davomida ish jarayonida amalda sinalgan bo‘lib, guruh rahbarining ish doirasida muhim o‘rinni egallaydi. Rejaga kiritilgan chora-tadbirlarning aniqligi, har bir bajaradigan tarbiyaviy ishning aniq va tushunarli tashkil etilishi, rejadagi har bir bajaradigan ishlarning aniq va ravshan ko‘rsatilishi, chora-tadbirlarni tayyorllash. Ularni o‘tkazish natijalarini yakunlash va shunga o‘xshashlar tarbiyaviy ishlar rejasining asosiy mohiyatini tashkil etadi. Guruh rahbarining ish rejasi odatda bir o‘quv yili uchun yarim yillik yoki choralik muddatlariga mo‘ljallanib, o‘quv yurti rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Tarbiyaviy ish rejalarini esa qisqa muddatlarga tuzish maqsadga muvofiqdir. Guruh rahbari tarbiyaviy ish rejasini tuzishda guruh faollari, talabalar, ota- onalarni jalb qiladi. Guruh tarbiyaviy ish rejasida ko‘rsatilgan chora-tadbirlar takror bo‘lmasligi uchun o‘quv yurti, jamoatchiligining ish rejalari bilan solishtirilishi lozim. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda talabalarning yoshi, kundalik rejimi, yil fasllarining kunlari, ob-havo nazarda tutiladi va belgilanganidan ortiq darsdan tashqari ishlar, ortiqcha jamoat ishlarini rejaga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi o‘quv yurtining muhim hujjati hisoblanadi. Guruh tarbiyaviy ish rejasini tuzish va uni amalga oshirishda guruh rahbari ma’muriyat va o‘quv yurti organlari oldida javobgar shaxsdir. Guruh rahbarining nizomida uqtirib ko‘rsatilganidek, guruh rahbari,albatta, yarim yillik, bir choralik tarbiyaviy reja asosida ish olib borishi kerak. Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, tarbiyaviy ish rejalari choraklik yoki yarim yillikni tartibli Guruhning mufassal pedagogik tavsiyanomasida aniq ko‘rsatilgan tadbiriy choralar qaysi tartibda berilishida qaramasdan tarbiyaviy ishlarning maqsad va vazifalari doimiyligicha qoladi. Masalan, guruh rahbarining ish rejasiga quyidagi boblarni tavsiya etish mumkin: g‘oyaviy-siyosiy dunyoqarashni shakllantirish; o‘rta maxsus ta’limni amalga oshirish; axloqiy tarbiya, jamoani tashkil etish; talabalarning tahliliga yordam ko‘rsatish; ijtimoiy foydali mehnat va kasb tanlash; ekologik va tejamkorlik ruhida tarbiyalash; ijtimoiy kamolot, darsdan tashqari tarbiyaviy ishlar; ota-onalar bilan ishlash va hokazolar kiradi. Yuqorida ko‘rsatilgan tavsiyalar qator yillar davomida ish jarayonida amalda sinalgan bo‘lib, guruh rahbarining ish doirasida muhim o‘rinni egallaydi. Rejaga kiritilgan chora-tadbirlarning aniqligi, har bir bajaradigan tarbiyaviy ishning aniq va tushunarli tashkil etilishi, rejadagi har bir bajaradigan ishlarning aniq va ravshan ko‘rsatilishi, chora-tadbirlarni tayyorllash. Ularni o‘tkazish natijalarini yakunlash va shunga o‘xshashlar tarbiyaviy ishlar rejasining asosiy mohiyatini tashkil etadi. Guruh rahbarining ish rejasi odatda bir o‘quv yili uchun yarim yillik yoki choralik muddatlariga mo‘ljallanib, o‘quv yurti rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Tarbiyaviy ish rejalarini esa qisqa muddatlarga tuzish maqsadga muvofiqdir. Guruh rahbari tarbiyaviy ish rejasini tuzishda guruh faollari, talabalar, ota- onalarni jalb qiladi. Guruh tarbiyaviy ish rejasida ko‘rsatilgan chora-tadbirlar takror bo‘lmasligi uchun o‘quv yurti, jamoatchiligining ish rejalari bilan solishtirilishi lozim. Tarbiyaviy ishlarni rejalashtirishda talabalarning yoshi, kundalik rejimi, yil fasllarining kunlari, ob-havo nazarda tutiladi va belgilanganidan ortiq darsdan tashqari ishlar, ortiqcha jamoat ishlarini rejaga kiritilishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi o‘quv yurtining muhim hujjati hisoblanadi. Guruh tarbiyaviy ish rejasini tuzish va uni amalga oshirishda guruh rahbari ma’muriyat va o‘quv yurti organlari oldida javobgar shaxsdir. Guruh rahbarining nizomida uqtirib ko‘rsatilganidek, guruh rahbari,albatta, yarim yillik, bir choralik tarbiyaviy reja asosida ish olib borishi kerak. Tajribalar shuni ko‘rsatmoqdaki, tarbiyaviy ish rejalari choraklik yoki yarim yillikni tartibli olib borish ma’suliyatli ish bo‘lib, u guruh o‘quvchilari va faollarning orasida muhokama qilinishi lozim. 2. Tarbiyaviy rejalarni tuzishda qo‘yiladigan asosiy talablar. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi haqiqiy hujjat bo‘lishi uchun u bir qator pedagogik psixologik talablarga javob berishi lozim. Bu talablar quyidagilardan iboratdir: A. Rejaning ma’lum maqsadli bo‘lishi lozim. Tarbiyaviy ish rejasi agar o‘z g‘oyaviyligi jihatidan maqsadli va mukammal bo‘lsa, asosli va to‘g‘ri deb hisoblanadi. Rejaning qismida g‘oyaviy-siyosiy ishlarga va ijtimoiy foydali mehnatga o‘quvchilarni jalb qilish diqqat markazida bo‘lishi lozim. B. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejalari shakli, metodlari va mundarijalari aksariyat bir xil mazmunga ega. Bu o‘xshashliklar ko‘pincha quyidagilardir: seminarlar, siyosiy axborotlar, yuqori kurslarga sirtdan sayohat va boshqalar tarbiyaviy ish rejalarida keng aks ettiriladi. V. Talabalarni ketma-ket tizimli tarbiyalashini ta’minlash. Guruh tarbiyaviy ish rejasiga kiritilgan chora-tadbirlar tarbiya jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Har bir ijro etilgan chora-tadbirlar oldindan rejalashtirilgan chora-tadbirlar bilan uzviy boglangan bo‘lishi lozim. O‘quv choraklarida tuzilgan rejalar, qishki va yozgi ta’tillarda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar aks yettiriladi. Ikkinchi yarim yilda talabalarning yozgi dam olish vaqtlarida bajaradigan tarbiyaviy ishlarini oldindan qayd etish lozim. G. Rejaning real bo‘lishi. Rejani tartibga solishda unga ijro etilishi qiyin bo‘ladigan masalalar kiritilmasligi lozim. Reja aniq va ijro qilib bo‘ladigan bo‘lsin. Masalan, guruh rahbaridan biri, birinchi yarim yillik uchun tarbiyaviy ish rejasida quyidagi chora-tadbirlarni o‘tkazish: talabalar orasida do‘stlik va o‘rtoqlik tarbiyasini amalga oshirish uchun ijtimoiy foydali mehnatni birgalikda o‘tkazish, jamoa bo‘lib sayohatlar uyushtirish; guruh devoriy gazetasini birgalikda siqarib o‘zaro uyushtirish, san’at havaskorlarning kechalarini o‘tkazish, do‘stlik va o‘rtoqlik mavzusidagi davra suhbatlari o‘tkazish kabilarni amalga oshirish talabalarni bir- biriga yaqinlashtiradi, o‘z navbatida ular o‘rtasida do‘stlik va o‘rtoqlikni mustahkamlaydi. olib borish ma’suliyatli ish bo‘lib, u guruh o‘quvchilari va faollarning orasida muhokama qilinishi lozim. 2. Tarbiyaviy rejalarni tuzishda qo‘yiladigan asosiy talablar. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi haqiqiy hujjat bo‘lishi uchun u bir qator pedagogik psixologik talablarga javob berishi lozim. Bu talablar quyidagilardan iboratdir: A. Rejaning ma’lum maqsadli bo‘lishi lozim. Tarbiyaviy ish rejasi agar o‘z g‘oyaviyligi jihatidan maqsadli va mukammal bo‘lsa, asosli va to‘g‘ri deb hisoblanadi. Rejaning qismida g‘oyaviy-siyosiy ishlarga va ijtimoiy foydali mehnatga o‘quvchilarni jalb qilish diqqat markazida bo‘lishi lozim. B. Guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejalari shakli, metodlari va mundarijalari aksariyat bir xil mazmunga ega. Bu o‘xshashliklar ko‘pincha quyidagilardir: seminarlar, siyosiy axborotlar, yuqori kurslarga sirtdan sayohat va boshqalar tarbiyaviy ish rejalarida keng aks ettiriladi. V. Talabalarni ketma-ket tizimli tarbiyalashini ta’minlash. Guruh tarbiyaviy ish rejasiga kiritilgan chora-tadbirlar tarbiya jarayonining asosiy qismi hisoblanadi. Har bir ijro etilgan chora-tadbirlar oldindan rejalashtirilgan chora-tadbirlar bilan uzviy boglangan bo‘lishi lozim. O‘quv choraklarida tuzilgan rejalar, qishki va yozgi ta’tillarda amalga oshirilishi lozim bo‘lgan ishlar aks yettiriladi. Ikkinchi yarim yilda talabalarning yozgi dam olish vaqtlarida bajaradigan tarbiyaviy ishlarini oldindan qayd etish lozim. G. Rejaning real bo‘lishi. Rejani tartibga solishda unga ijro etilishi qiyin bo‘ladigan masalalar kiritilmasligi lozim. Reja aniq va ijro qilib bo‘ladigan bo‘lsin. Masalan, guruh rahbaridan biri, birinchi yarim yillik uchun tarbiyaviy ish rejasida quyidagi chora-tadbirlarni o‘tkazish: talabalar orasida do‘stlik va o‘rtoqlik tarbiyasini amalga oshirish uchun ijtimoiy foydali mehnatni birgalikda o‘tkazish, jamoa bo‘lib sayohatlar uyushtirish; guruh devoriy gazetasini birgalikda siqarib o‘zaro uyushtirish, san’at havaskorlarning kechalarini o‘tkazish, do‘stlik va o‘rtoqlik mavzusidagi davra suhbatlari o‘tkazish kabilarni amalga oshirish talabalarni bir- biriga yaqinlashtiradi, o‘z navbatida ular o‘rtasida do‘stlik va o‘rtoqlikni mustahkamlaydi. D. Guruh tarbiyaviy ish rejasining o‘quv yurti tarbiyaviy ish rejasi bilan muvofiqligi. Guruh tarbiyaviy ish rejasini tuzishdan oldin guruh rahbari guruhning tarbiyaviy ish rejasi bilan tanishib chiqish lozim. Ye. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, guruh tarbiyaviy ish rejalariturli tartibda tuzilgandir, chunki har bir guruh turli xil sharoitlarda ishlaydilar. O‘quv yurti ish tajribalarini o‘rganib, ularni umumlashtirish asosida guruh rahbarini tarbiyaviy ish rejalarining taxminiy chizmasini tavsiya qilishni lozim topdik. Tavsiya etayotgan guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi respublikamizning oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tavsiya etilgan buyruqlar va tavsiyalar asosida tuzilgandir. 3.4. Guruh jamoasi bilan ishlash va unga rahbarlik qilish. Guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalarning bevosita ta’lim tarbiya jarayoni, ya’ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar. Guruhdagi barcha talabalarni qobiliyatiga qarab tugaraklarga jalb etish kerak. Guruhdagi talabalarning soni nechta bo‘lishidan qat’iy nazar ularga ma’naviyat daftarini tuttirish kerak. Haftada bir marta o‘tkaziladigan ma’naviyat soatlarini to‘g‘ri tashkil etib, unga haqqoniy yondoshish shartdir. Tarbiyachi qanday sharoitda ishlamasin, u qanday guruhda ishlashidan qat’iy nazar, talaba shaxsini kamol toptirishi kerak. Guruh rahbarligi odatda guruhni va alohida har qaysi talabani o‘rganishda boshlanadi. Ma’naviyati boy bo‘lgan guruh rahbari talabalar bilan alohida – alohida ishlashni amalga oshirishi, talabalarga o‘z ta’siri, metodlarini mohirlik bilan qo‘llash kerak. Agar guruh rahbari talabalar faolligini yanada oshirishga harakat qilsa ota – onalar bilan aloqani mustahkamlashi lozim bo‘ladi. Qaysiki guruh rahbari ota – ona bilan yaqindan aloqada bo‘lsa, uning guruhidagi talabalarining faolligi oshadi. O‘zbekistonimizning «Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunini talabalar, ota – onalar o‘rtasida o‘ranib ishlab chiqishi kerak. O‘quv maskanida ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’lim metodlarini yagilash borasida ko‘p ishlar qilindi va qilinmoqda. Trabiyachi talabalarda bilim olishga bo‘lgan ishtiyoq va ehtiyojini uyg‘otishga harakat qiladi. Agar guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalar o‘rtasida hurmat qozona olsa, talabani fikrlashga o‘rgatsin. D. Guruh tarbiyaviy ish rejasining o‘quv yurti tarbiyaviy ish rejasi bilan muvofiqligi. Guruh tarbiyaviy ish rejasini tuzishdan oldin guruh rahbari guruhning tarbiyaviy ish rejasi bilan tanishib chiqish lozim. Ye. Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, guruh tarbiyaviy ish rejalariturli tartibda tuzilgandir, chunki har bir guruh turli xil sharoitlarda ishlaydilar. O‘quv yurti ish tajribalarini o‘rganib, ularni umumlashtirish asosida guruh rahbarini tarbiyaviy ish rejalarining taxminiy chizmasini tavsiya qilishni lozim topdik. Tavsiya etayotgan guruh rahbarining tarbiyaviy ish rejasi respublikamizning oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tomonidan tavsiya etilgan buyruqlar va tavsiyalar asosida tuzilgandir. 3.4. Guruh jamoasi bilan ishlash va unga rahbarlik qilish. Guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalarning bevosita ta’lim tarbiya jarayoni, ya’ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar. Guruhdagi barcha talabalarni qobiliyatiga qarab tugaraklarga jalb etish kerak. Guruhdagi talabalarning soni nechta bo‘lishidan qat’iy nazar ularga ma’naviyat daftarini tuttirish kerak. Haftada bir marta o‘tkaziladigan ma’naviyat soatlarini to‘g‘ri tashkil etib, unga haqqoniy yondoshish shartdir. Tarbiyachi qanday sharoitda ishlamasin, u qanday guruhda ishlashidan qat’iy nazar, talaba shaxsini kamol toptirishi kerak. Guruh rahbarligi odatda guruhni va alohida har qaysi talabani o‘rganishda boshlanadi. Ma’naviyati boy bo‘lgan guruh rahbari talabalar bilan alohida – alohida ishlashni amalga oshirishi, talabalarga o‘z ta’siri, metodlarini mohirlik bilan qo‘llash kerak. Agar guruh rahbari talabalar faolligini yanada oshirishga harakat qilsa ota – onalar bilan aloqani mustahkamlashi lozim bo‘ladi. Qaysiki guruh rahbari ota – ona bilan yaqindan aloqada bo‘lsa, uning guruhidagi talabalarining faolligi oshadi. O‘zbekistonimizning «Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonunini talabalar, ota – onalar o‘rtasida o‘ranib ishlab chiqishi kerak. O‘quv maskanida ta’lim mazmunini takomillashtirish, ta’lim metodlarini yagilash borasida ko‘p ishlar qilindi va qilinmoqda. Trabiyachi talabalarda bilim olishga bo‘lgan ishtiyoq va ehtiyojini uyg‘otishga harakat qiladi. Agar guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalar o‘rtasida hurmat qozona olsa, talabani fikrlashga o‘rgatsin. O‘quv maskanida olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasini to‘g‘ri va bevosita guruhda o‘zlashtirshni ko‘tarishga ta’sir etadi. Guruh rahbari talabalar bilan hamkorlikda tarbiyalanuvchilarni o‘qishga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi., talabalarning o‘qishga nazorat qiladi. Darslarga kiradi, kuzatadi va o‘z guruhidagi talabalar bilan birgalikda guruhda o‘quv ishlari sifatini oshirish chora – tadbirlarini belgilaydi. Guruh xonasining jixozi va ko‘rinishi talabalarning estetik tarbiyasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun talabalarga guruh burchagini qanday jixozlash kerakligini aytib berish kerak. Guruh rahbari ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish, talabalarning darsdan bo‘sh vaqtlaridan foydalanish tarbiyalanuvchilar ijodiy qobiliyatlarini o‘strishda, ularni har tomonlama kamol toptirishga yordam beradi. Darsdan bo‘sh vaqtlarida talabalarning jamoat topshiriqlarni, tugaraklarda ishtirok etishini nazorat qilish kerak. Tarbiyalanuvchilarni sevish va hurmat qilish tarbiyaviy ish samaradorligini oshirishning zarur shartidir. Agar pedagog tarbiyalanuvchilarni sevmasa u tarbiyalanuvchilarning haqiqiy tarbiyachisi, murabbiyi bo‘la olmaydi. Hozirgi kunda tarbiyaviy ishlar usulubiyoti fanining eng mu him vazifasi bu – kelajagimiz poydevorini kuruvchi va yuksaltiruvchi, bozor iktisodiyoti sharoitida mustakil ishlash – ma’naviy kadriyatlarimizni va umumbashariy kadriyatlarni uzida mujassamlashtirgan mutaxassis kadrlarni tayyorlashdir. Buning uchun esa zamonaviy va jaxonning ilgor ta’lim texnologiyalari bilan ta’minlangan ukuv – uslubiy adabiyotlar majmualarini yaratish, ta’lim tizimini tubdan uzgartirish uning mazmuniga milliy ru h singdirish, samarali an’anaviy uslublarni saklab kolgan holda ilgor uslublarni yaratish va ularni amaliyotda kullash lozim. Shu maqsadda so‘ngi yillarda pedogogik olim va amaliyotchilar tomonidan ilmiy asoslangan hamda O‘zbekistonning ijtimoiy-pedogogik sharoitiga moslashgan ta’lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim – tarbiya amaliyotida qo‘llash yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Dars jarayonida yuqori samardorlikka erishish uchun quydagi metod va uslullardan foydalanish mumkin: ba hslar, tadqiqot, muzyorar, ishbilarmonlik o‘yinlari, loyhalash, kitob bilan ishlash, suhbatlar, pinbord, boshqalarni o‘qitish, davra suhbatlaridir. Ushbu metodlarni dars O‘quv maskanida olib boriladigan tarbiyaviy ishlar sistemasini to‘g‘ri va bevosita guruhda o‘zlashtirshni ko‘tarishga ta’sir etadi. Guruh rahbari talabalar bilan hamkorlikda tarbiyalanuvchilarni o‘qishga ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi., talabalarning o‘qishga nazorat qiladi. Darslarga kiradi, kuzatadi va o‘z guruhidagi talabalar bilan birgalikda guruhda o‘quv ishlari sifatini oshirish chora – tadbirlarini belgilaydi. Guruh xonasining jixozi va ko‘rinishi talabalarning estetik tarbiyasiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun talabalarga guruh burchagini qanday jixozlash kerakligini aytib berish kerak. Guruh rahbari ko‘rgazmali qurollardan samarali foydalanish, talabalarning darsdan bo‘sh vaqtlaridan foydalanish tarbiyalanuvchilar ijodiy qobiliyatlarini o‘strishda, ularni har tomonlama kamol toptirishga yordam beradi. Darsdan bo‘sh vaqtlarida talabalarning jamoat topshiriqlarni, tugaraklarda ishtirok etishini nazorat qilish kerak. Tarbiyalanuvchilarni sevish va hurmat qilish tarbiyaviy ish samaradorligini oshirishning zarur shartidir. Agar pedagog tarbiyalanuvchilarni sevmasa u tarbiyalanuvchilarning haqiqiy tarbiyachisi, murabbiyi bo‘la olmaydi. Hozirgi kunda tarbiyaviy ishlar usulubiyoti fanining eng mu him vazifasi bu – kelajagimiz poydevorini kuruvchi va yuksaltiruvchi, bozor iktisodiyoti sharoitida mustakil ishlash – ma’naviy kadriyatlarimizni va umumbashariy kadriyatlarni uzida mujassamlashtirgan mutaxassis kadrlarni tayyorlashdir. Buning uchun esa zamonaviy va jaxonning ilgor ta’lim texnologiyalari bilan ta’minlangan ukuv – uslubiy adabiyotlar majmualarini yaratish, ta’lim tizimini tubdan uzgartirish uning mazmuniga milliy ru h singdirish, samarali an’anaviy uslublarni saklab kolgan holda ilgor uslublarni yaratish va ularni amaliyotda kullash lozim. Shu maqsadda so‘ngi yillarda pedogogik olim va amaliyotchilar tomonidan ilmiy asoslangan hamda O‘zbekistonning ijtimoiy-pedogogik sharoitiga moslashgan ta’lim texnologiyalarini yaratish va ularni ta’lim – tarbiya amaliyotida qo‘llash yo‘lga qo‘yilmoqda. O‘qitishning zamonaviy metodlarini qo‘llash o‘qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Dars jarayonida yuqori samardorlikka erishish uchun quydagi metod va uslullardan foydalanish mumkin: ba hslar, tadqiqot, muzyorar, ishbilarmonlik o‘yinlari, loyhalash, kitob bilan ishlash, suhbatlar, pinbord, boshqalarni o‘qitish, davra suhbatlaridir. Ushbu metodlarni dars jarayoniga qo‘llash uchun esa ta’limning kichik guruhlar bilash ishlash shaklidan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida «Ta’lim beruvchi – t’lim oluvchi” diiologidan voz kechishni va “ta’lim beruvchi – guruh – ta’lim oluvchi” ko‘rinishidagi uch tomonlama o‘zaro munosabatga o‘tishni taqozo etadi. Shu tufayli pedagog bilan talaba o‘rtasida mustahkam kontakt o‘rnatiladi, shaxsiy va bir vaqtning o‘zida ta’lim jarayonida jamoaviy ruhiy holat kuchayadi.3 Quyida biz sizlarning e’tiboringizga “Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” nomli mavzudagi roli o‘yinni ko‘rib chiqamiz. Mavzu: «Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” rolli o‘yini . I. Mashg‘ulot maqsadi: Talabalarni qanday jamoa tuzishga o‘rgatish, jamoani tashkil etishda nimalarga ahamiyat qilish, Jamoaning tarbiyaviy ta’siri haqida tushuncha va tassavvurlarini shakllantirish. II. Mashg‘ulot natijalari:  talabalarda darsga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish;  roli o‘yin orqali talabalarning mavzuni o‘zlashtirishi;  jamoa bo‘lib mulohaza yuritish;  talabalarni qandaydir real vaziyatlarni ijro etish orqali hayotga tayyorlash: III. Talab etiladigan vaqt 1 soat 15 minut. IV. Zarur bo‘ladigan materiallar:  texnik vositalar: Kodoskop  Tarqatma materiallar: tablichka 4 dona, qog‘oz 20 dona  ko‘rgazmali materiallar: slaydlar 2 dona. V. Mashg‘ulot tafsiloti: Mashg‘ulot bosqichlari Ta’lim beruvchi faoliyati Ta’lim oluvchi faoliyati 3 Б.Чориев “Таълим самарадорлигини оширишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш йўллари” Т., 2005. (Б.М.И.) jarayoniga qo‘llash uchun esa ta’limning kichik guruhlar bilash ishlash shaklidan foydalanilsa maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bu esa o‘z navbatida «Ta’lim beruvchi – t’lim oluvchi” diiologidan voz kechishni va “ta’lim beruvchi – guruh – ta’lim oluvchi” ko‘rinishidagi uch tomonlama o‘zaro munosabatga o‘tishni taqozo etadi. Shu tufayli pedagog bilan talaba o‘rtasida mustahkam kontakt o‘rnatiladi, shaxsiy va bir vaqtning o‘zida ta’lim jarayonida jamoaviy ruhiy holat kuchayadi.3 Quyida biz sizlarning e’tiboringizga “Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” nomli mavzudagi roli o‘yinni ko‘rib chiqamiz. Mavzu: «Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” rolli o‘yini . I. Mashg‘ulot maqsadi: Talabalarni qanday jamoa tuzishga o‘rgatish, jamoani tashkil etishda nimalarga ahamiyat qilish, Jamoaning tarbiyaviy ta’siri haqida tushuncha va tassavvurlarini shakllantirish. II. Mashg‘ulot natijalari:  talabalarda darsga bo‘lgan qiziqishni o‘stirish;  roli o‘yin orqali talabalarning mavzuni o‘zlashtirishi;  jamoa bo‘lib mulohaza yuritish;  talabalarni qandaydir real vaziyatlarni ijro etish orqali hayotga tayyorlash: III. Talab etiladigan vaqt 1 soat 15 minut. IV. Zarur bo‘ladigan materiallar:  texnik vositalar: Kodoskop  Tarqatma materiallar: tablichka 4 dona, qog‘oz 20 dona  ko‘rgazmali materiallar: slaydlar 2 dona. V. Mashg‘ulot tafsiloti: Mashg‘ulot bosqichlari Ta’lim beruvchi faoliyati Ta’lim oluvchi faoliyati 3 Б.Чориев “Таълим самарадорлигини оширишда янги педагогик технологиялардан фойдаланиш йўллари” Т., 2005. (Б.М.И.) I.bosqic h. Tayyorl ov O‘quv mashg‘ulotining maqsad va natijalari aniqlanadi, ta’lim oluvchining baholash mezonlari aniqlanadi. Texnologik haritasini tuzadi, zaruriy o‘quv materiallar tayyorlanadi. II. bosqich. O‘yinga kirish Talabalarga “Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” rolli o‘yin qatnashchilari bo‘lishlarini e’lon qilinadi. Ushbu t’lim usulining ma’nosini tushuntiriladi. Maqsad va natijalarini aytib beriladi. Ta’lim oluvchilarni 4 – guruhga bo‘lib chiqiladi. Har bir guruhning sardori bo‘ladi. Har bir sardorning oldiga ismi va lavozimi yozilgan tablichkalar qo‘yib chiqiladi. Talabalar mavzuning nomini va o‘quv mashg‘ulot- ning maqsad va natijalarini slaydlar orqali ko‘rib turadilar. Talabalar guruhlarga guruh sardorlari tomonidan bo‘linadi. III. bosqich Asosiy Endi har bir guruh o‘zi tuzgan jamoa nima bilan shug‘illanishini, guruh sardori ushbu guruhni tuzishda nimalarga ahamiyat qilganligini, guruhdagi ishni nimadan boshlab nimada yakunlashi kerakligi tushuntiriladi. Buning uchun vaqt ajratiladi.Ushbu vaqt ichida guruhning har bir a’zosiga vazifa berilish kerak bo‘ladi. Ya’ni har bir Ta’lim oluvchi o‘qituvchisi beragan vazifalarni bajarish uchun guruhlarga bo‘linadi. Guruh sardoriga bo‘ysingan holda guruhdagi o‘z vazifasini bajarishga kirishadi. O‘zining takliflarini kiritadi. I.bosqic h. Tayyorl ov O‘quv mashg‘ulotining maqsad va natijalari aniqlanadi, ta’lim oluvchining baholash mezonlari aniqlanadi. Texnologik haritasini tuzadi, zaruriy o‘quv materiallar tayyorlanadi. II. bosqich. O‘yinga kirish Talabalarga “Men qanday jamoa tuzushni hohlayman” rolli o‘yin qatnashchilari bo‘lishlarini e’lon qilinadi. Ushbu t’lim usulining ma’nosini tushuntiriladi. Maqsad va natijalarini aytib beriladi. Ta’lim oluvchilarni 4 – guruhga bo‘lib chiqiladi. Har bir guruhning sardori bo‘ladi. Har bir sardorning oldiga ismi va lavozimi yozilgan tablichkalar qo‘yib chiqiladi. Talabalar mavzuning nomini va o‘quv mashg‘ulot- ning maqsad va natijalarini slaydlar orqali ko‘rib turadilar. Talabalar guruhlarga guruh sardorlari tomonidan bo‘linadi. III. bosqich Asosiy Endi har bir guruh o‘zi tuzgan jamoa nima bilan shug‘illanishini, guruh sardori ushbu guruhni tuzishda nimalarga ahamiyat qilganligini, guruhdagi ishni nimadan boshlab nimada yakunlashi kerakligi tushuntiriladi. Buning uchun vaqt ajratiladi.Ushbu vaqt ichida guruhning har bir a’zosiga vazifa berilish kerak bo‘ladi. Ya’ni har bir Ta’lim oluvchi o‘qituvchisi beragan vazifalarni bajarish uchun guruhlarga bo‘linadi. Guruh sardoriga bo‘ysingan holda guruhdagi o‘z vazifasini bajarishga kirishadi. O‘zining takliflarini kiritadi. talaba qaysi vazifada bo‘lishiga qarab jamoaning o‘sha qismini himoya qilish kerak bo‘ladi. So‘ngra butun bir jamoa bo‘lib o‘zining gruhi sha’nini himoya qiladi. Ivbosqi ch Taklif o‘zi – o‘zini baholash Bilim oluvchilarga Jamoani tashkil qilish faoliyatini tahlil qilish va o‘z- o‘zini baholashni amalga oshirishni taklif qilish. O‘z – o‘zini baholashni amalga oshiradi. V. Muhokam Xulosalash Ta’lim oluvchilarga savol berish. 1 – savol. Jamoa tuzishda nimalarga e’tibor berish kerak? 2 – savol. Jamoani shakllantirish uchun qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? 3 – savol. Sizlarda ushbu dars qanday ta’surot qoldirdi? Ta’lim oluvchilar berilgan savollarga javob beradilar. Ta’lim beruvchining yakunini eshitadi va o‘zlari uchun xulosalar chiqaradilar. Xulosa. Jamoa – bu odamlarning biror bir muayyan ijtimoiy ahamiyati bo‘lgan faoliyat asosida birlashuvlarining tashkiliy formasidir. Tarbiyalovchi jamoa pedagoglar uchun tarbiya ob’ekti bo‘lib, pedagogik ishlarning butun mohiyati jamoalarning tashkiliy jixatdan shakllantirish, tarbiyalanuvchilarni tegishli intizom doirasida saqlashdan iborat bo‘lmay, balki talabalarning mazmunli hayotini tashkil etishdan, chinakam boy ijtimoiy va jamoa munosabatlarini shakllantirishdan iboratdir. Jamoa a’zolari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro nazorat, o‘zaro ma’suliyatdan iborat muayyan munosabatlar tarkib topadi. Guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalarning bevosita ta’lim tarbiya jarayoni , ya’ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar. talaba qaysi vazifada bo‘lishiga qarab jamoaning o‘sha qismini himoya qilish kerak bo‘ladi. So‘ngra butun bir jamoa bo‘lib o‘zining gruhi sha’nini himoya qiladi. Ivbosqi ch Taklif o‘zi – o‘zini baholash Bilim oluvchilarga Jamoani tashkil qilish faoliyatini tahlil qilish va o‘z- o‘zini baholashni amalga oshirishni taklif qilish. O‘z – o‘zini baholashni amalga oshiradi. V. Muhokam Xulosalash Ta’lim oluvchilarga savol berish. 1 – savol. Jamoa tuzishda nimalarga e’tibor berish kerak? 2 – savol. Jamoani shakllantirish uchun qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? 3 – savol. Sizlarda ushbu dars qanday ta’surot qoldirdi? Ta’lim oluvchilar berilgan savollarga javob beradilar. Ta’lim beruvchining yakunini eshitadi va o‘zlari uchun xulosalar chiqaradilar. Xulosa. Jamoa – bu odamlarning biror bir muayyan ijtimoiy ahamiyati bo‘lgan faoliyat asosida birlashuvlarining tashkiliy formasidir. Tarbiyalovchi jamoa pedagoglar uchun tarbiya ob’ekti bo‘lib, pedagogik ishlarning butun mohiyati jamoalarning tashkiliy jixatdan shakllantirish, tarbiyalanuvchilarni tegishli intizom doirasida saqlashdan iborat bo‘lmay, balki talabalarning mazmunli hayotini tashkil etishdan, chinakam boy ijtimoiy va jamoa munosabatlarini shakllantirishdan iboratdir. Jamoa a’zolari o‘rtasida o‘zaro bog‘liqlik, o‘zaro nazorat, o‘zaro ma’suliyatdan iborat muayyan munosabatlar tarkib topadi. Guruh rahbari o‘z guruhidagi talabalarning bevosita ta’lim tarbiya jarayoni , ya’ni darslar davomida hamda darsdan keyingi faoliyatini nazorat qilishga mas’uldirlar. Tayanch iboralar. Jamoa, jamoa orqali tarbiyalash, pedagogik rahbarlik, insonparvarlik, banalminallik, mehir – oqibat, shakllantirish, rivojlantirish, ibrat, shaxsiy namuna, guruh rahbari, o‘zaro hurmat, oqibat, ma’suliyat. Nazorat uchun savollar. Jamoada shaxsni tarbiyalashning qanday shakllarini bilasiz? Shaxsning shakllanishida guruh rahbarining roli qanday ? Hozirgi kunda guruh rahbarlarining oldiga qo‘yilayotgan vazifalar nimalardan iborat? Guruh rahbarlarining ota-onalari bilan qilgan hamkorliklari natijasida nimalarga erishish mumkin? jamoada tarbiya individual shaklda olib borishning qanday afzalliklari bor? Ijobiy harakterga ega bo‘lgan chora tadbirlarning amaliy ahamiyati qanday? Guruh bilan ishlash va unga rahbarlik qilishda nimalarga ahamiyat qilish kerak? Guruh rahbari ma’naviyatining boyligi talabalar tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatadimi? Tayanch iboralar. Jamoa, jamoa orqali tarbiyalash, pedagogik rahbarlik, insonparvarlik, banalminallik, mehir – oqibat, shakllantirish, rivojlantirish, ibrat, shaxsiy namuna, guruh rahbari, o‘zaro hurmat, oqibat, ma’suliyat. Nazorat uchun savollar. Jamoada shaxsni tarbiyalashning qanday shakllarini bilasiz? Shaxsning shakllanishida guruh rahbarining roli qanday ? Hozirgi kunda guruh rahbarlarining oldiga qo‘yilayotgan vazifalar nimalardan iborat? Guruh rahbarlarining ota-onalari bilan qilgan hamkorliklari natijasida nimalarga erishish mumkin? jamoada tarbiya individual shaklda olib borishning qanday afzalliklari bor? Ijobiy harakterga ega bo‘lgan chora tadbirlarning amaliy ahamiyati qanday? Guruh bilan ishlash va unga rahbarlik qilishda nimalarga ahamiyat qilish kerak? Guruh rahbari ma’naviyatining boyligi talabalar tarbiyasiga ta’sir ko‘rsatadimi?