HALQUM FUNKSIONAL VA TOPOGRAFIK ANATOMIYASI. KLETCHATKA BO‘SHLIQLARI. PIROGOV LIMFOEPITELIAL HALQASI. QIZILO‘NGACH: FUNKSIONAL VA TOPOGRAFIK ANATOMIYASINING XUSUSIYATLARI. QORIN BO‘SHLIG‘IDA JOYLASHGAN A’ZOLARNING UMUMIY OBZORI. ME’DANING FUNKSIONAL VA KLINIK ANATOMIYASI Xalqum Xalqum - pharynx - hazm a’zolarini va nafas a’zolarini o`zaro kesishgan qismi bo`lib hisoblanadi. Xalqum kalla suyagi asosidan boshlanib VI-VII bo`yin umurtqalari sohasigacha davom etadi. Xalqum og`iz bo`shlig`i va hiqildoqlarning orasida joylashadi. SHu sababdan xalqumni uch qismga bo`lishimiz mumkin: burun qismi - pars nasalis; og`iz qismi - pars oralis; hiqildoq qismi - pars laryngea. Xalqumning kalla asosiga to`g`ri kelgan qismiga xalqum gumbazi - fornix pharyngis deyiladi. Xalqumning burun qismi - kalla asosi bilan yumshoq tanglay sohasi orasida joylashgan. Xalqumning bu qismiga burun bo`shlig`ining davomi bo`lib hisoblangan xoanalar ochiladi. O`rta quloq bo`shlig`idan boshlanadigan tubae auditivae – eshituv nayi yoki YEvstaxiy nayi ham xalqumning burun qismi sohasiga ochiladi va bu teshikga ostium pharyngeum tubae deyiladi. Bu teshik atrofidagi shilliq qavatda limfo - epitelial to`qimalar yig`ilgan bo`lib - nay murtagi - tonsilla tubaria deyiladi. SHunday murtak xalqum gumbazi sohasidagi shilliq qavatda ham uchraydi va xalqum murtagi - tonsilla pharyngea deyiladi. Murtaklardagi chuqurchalarga fossulae tonsillae, ulardagi tirqishlarga cryptae tonsillae deyiladi. Bu murtaklar xususiy og`iz bo`shlig`i devoridagi tanglay murtaklari - tonsilla palatinae va til murtagi - tonsilla lingualis lar bilan birgalikda limfo-epitelial xalqani tashkil etadi. Eshituv nayining teshigi sohasidagi shilliq qavatda ikkita burma: plica salpingopharyngea – nay – xalqum burmasi va plica salpingopalatina – nay – tanglay burmasi va eshituv nayi bo`rtiq maydoni – torus tubarius ko`rinadi. Xalqumning burun qismidagi yana bir bo`rtiq maydoncha tanglayni ko`taruvchi mushakdan tashkil topib torus levatorius deyiladi. Xalqumning og`iz qismidagi xiqildoq usti tog`ayi sohasidagi chuqur vallecula epiglottica, bu tog`ay va til orasida lateral burma – plica glossoepiglottica lateralis va medial burma – plica glossoeiglottica mediana ko`rinadi. Og`iz bo`shlig`i va xalqum (sagittal kesimida). 1 - concha nasalis inferior; 2 - concha nasalis media; 3 - concha nasalis superior; 4 - tonsilla pharyngealis; 5 - ostium pharyngeum tubae auditivae; 6 - tonsilla palatina; 7 - arcus palatopharyngeus; 8 - esophagus; 9 - trachea; 10 - larynx; 11 - tonsilla lingualis; 12 - arcus palatoglossus. Xalqumning xiqildoq qismida noksimon cho`ntaklar recessus piriformis ko`rinadi. Xalqumning qizilo`ngachga o`tish sohasi toraygan bo`lib constrictio pharyngoesophagealis deyiladi. Xalqumning asosini fibroz to`qima qavati tashkil etadi. Bu qavat ichki tarafdan shilliq qavat bilan, tashqi tarafdan esa mushak qavat bilan qoplangan bo`ladi. O`z navbatida mushak qavati tashqi tarafdan fassiya bilan o`ralgan bo`ladi. Xalqum ichki yuzasidagi shilliq qavat burun sohasida kiprikli epiteliy bilan qoplangan. Qolgan qismlarda shilliq qavat ko`p qavatli yassi epiteliy va shilliq bezlari bilan qoplangan bo`ladi. Xalqumning mushaklari ko`ndalang - targ`il tolalardan tuzilgan bo`lib, bo`ylama va qisuvchi guruhlarga bo`linadi. Qisuvchi mushaklar 3 qavat shaklda joylashib: m. constrictor pharyngis superior, m. constrictor pharyngis medius, m. constrictor pharyngis inferior deyiladi. 1). M. constrictor pharyngis superior – quyidagi qismlarga bo`linadi: a) pars pterygopharyngea – qanotsimon – xalqum qismi - asosiy suyakning qanotsimon o`simtalaridan boshlanadi; b) pars buccopharyngea – lunj – xalqum qismi; qanot – pastki jag` boylamidan boshlanadi; v) pars mylopharyngea – pastki jag` – xalqum qismi; pastki jag` suyagining linea mylochyoidea chizig`idan boshlanadi; g) pars glossopharyngea – til – xalqum qismi tilning yon sohasidan boshlanadi. 2). M. constrictor pharyngis medius – quyidagi qismlardan tashkil topgan: a) pars chondropharyngea – til osti suyaginig tanasidan boshlanib, xalqumga birikadi; b) pars ceratopharyngea – til osti suyagining shoxlaridan boshlanib, xalqumga birikadi. 3). M. constrictor pharyngis inferior til osti suyagining lateral yuzasidan, qalqonsimon va uzuksimon tog`aylardan boshlanadi. – quyidagi qismlarga bo`linadi: a) pars thyropharyngea – qalqonsimon tog`aydan boshlanadi; b) pars cricopharyngea – uzuksimon tog`aydan boshlanadi. Xalqumning qisuvchi mushaklari xalqum devoridagi chok sohasiga birikadi. Vazifasi: luqmani yutish jarayonida ishtirok etib, xalqumni toraytiradi, ko`taradi va xalqumni uzunligini kamaytiradi. Innervatsiyasi: n. glossopharybgeus (IX); n. vagus (m. constrictor pharynx inferior). Xalqumning bo`ylama mushaklariga quyidagilar kiradi: 1) m. stylopharyngeus – bigizsimon – xalqum mushagi – chakka suyagining bigizsimon o`simtasidan boshlanib, xalqumga birikadi. 2) M. salpingopharyngeus – nay – xalqum mushagi. xalqumning burun qismidagi eshituv nayi teshigi sohasida boshlanib, xalqumga birikadi. Vazifasi: xalqumni ko`taradi. Innervatsiyasi: n. glossopharyngeus (IX). 3) m. palatopharyngeus – tanglay - xalqum mushagi – yumshoq tangalaydan, qanotsimon o`simtaning ilmog`i hamulus pterygoideus dan boshlanib xalqum devoriga birikadi. Xalqum mushaklari (orqa tomondan). 1 - dorsum sellae, 2 - clivus, 3 - ala minor ossis sphenoidalis, 4 - meatus acusticus internus, 5 - os temporale, 6 - os occipitale, 7 - processus mastoideus, 8 - fascia pharyngobasilaris, 9 - processus styloideus, 10 - ramus mandibulae, 11 - raphe pharyngis, 12 - m. digastricus (venter posterior), 13 - angulus mandibulae, 14 - basis mandibulae, 15 - m. constrictor pharyngis medius, 16 - m. salpyngopharyngeus, 17 - trachea, 18 - oesophagus, 19 - m. constrictor pharyngis inferior, 20 - lig. thyrohyoideum, 21 - cornu majus ossis hyoidei, 22 - m. stylohyoideus, 23 - m. pterygoideus medialis, 24 - m. stylopharyngeus, 25 - m. constrictor pharyngis superior, 26 - fascia pharyngobasilaris, 27 - arcus zygomaticus, 28 - foramen jugulare. Murtaklar - tonsillae xalqumning shilliq qavatida limfa to`qimasining yig`indisidan tashkil topadi. Xalqumdagi Pirogov-Valdeyer murtaklar xalqasi quyidagi murtaklardan hosil bo`ladi: juft - tonsillae palatinae, tonsilla tubariae; toq - tonsillae pharyngea, tonsillae lingualis. Tanglay murtagi - tonsillae palatinae xalqumning og`iz qismining shilliq qavatidagi chuqurcha - fossa tonsillares sohasida joylashadi. Bu chuqurcha ikki ravoq: arcus palatoglossus va arcus palatopharyngeus orasida joylashadi. Xalqum murtagi - tonsillae pharyngea - xalqum shilliq qavatining burun qismining yuqori devori sohasida joylashadi. Nay murtaklari - tonsillae tubariae - xalqumning burun qismidagi shilliq qavatida - eshituv naylarining boshlanish sohasida joylashadi. Til murtagi - tonsillae lingualis - til ildizining shilliq qavatida joylashadi. Qizilo`ngach - esophagus Qizilo`ngach - esophagus - xalqumning davomi bo`lib, me’dagacha davom etadi. Qizilo`ngachning joylashish sohasi VI bo`yin umurtqa sohasidan XI ko`krak umurtqa sohasigacha davom etadi va o`rtacha 23-25 sm tashkil etadi. Qizilo`ngachda bo`yin qismi - partes cervicalis, ko`krak qismi - partes thoracica va qorin qismi - partes abdominalis bo`ladi. Qizilo`ngachning bo`yin qismi - bo`yin umurtqalari sohasiga to`g`ri keladi. Ko`krak qismi diafragmagacha davom etsa, diafragma ostida qizilo`ngachning qorin qismi joylashadi. Qizilo`ngach bo`shlig`i hamma sohada ham bir xil diametrga ega emas. Qizilo`ngachning ba’zi joylarda torayma sohalari bo`ladi. Qizilo`ngachning anatomik toraymalari quyidagi sohalarda joylashadi: 1) xalqumning qizilo`ngachga o`tish sohasida – xalqum toraymasi – constrictio pharyngooesophagealis; 2) bronxial torayma – traxeyaning asosiy bronxlarga bo`linish sohasida, qizilo`ngachning bronxlarni hosil bo`lishi sohasida – constrictio bronchialis; 3) diafragmal torayma – qizilo`ngachning diafragmadan o`tish sohasida – constrictio phrenica. Qizilo`ngachda fiziologik toraymalar ham bo`ladi: 1) aortal torayma – qizilo`ngachning aorta bilan kesishish sohasida; 2) kardial torayma - qizilo`ngachning oshqozonga o`tish sohasida joylashadi. Qizilo`ngach devori 4 qavatdan tashkil topadi va quyidagi qavatlari bo`ladi: 1) shilliq qavat - tunica mucosa - qizilo`ngachning ichki yuzasida bo`lib, shilliq ishlab chiqaruvchi bezlar – glandulae oesophageae ga boy qavatdir; 2) shilliq osti qavat – tela submucosa - bu qavat hisobiga shilliq qavatda burmalar hosil bo`ladi; 3) mushak qavat – tunica muscularis – yuqori qismida ko`ndalang targ`il tolalardan tashkil topgan bo`lib, pastki qismida silliq mushak tolalariga davom etadi. Mushak qavati ikki guruhdan - tashqi bo`ylama yo`nalgan tolalardan va ichki – xalqasimon yo`nalgan mushak tolalaridan hosil bo`ladi. Qizilo`ngayaning mushak qavatida quyidagi mushaklarni ajratish mumkin: a) tendo cricooesophageus – xiqildoqning uzuksimon tog`ayidan boshlanadigan mushak payi; b) m. bronchooesophageus – broxlardan boshlanadigan mushak; v) m. pleurooesophageus – plevralarda boshlanadigan mushak. 4) Qizilo`ngachning tashqi yuzasi - tunica abventitia - qo`shuvchi to`qima bilan qoplangan. Qizilo`ngachning pars abdominalis qismi tashqi tarafdan qorin parda bilan o`ralgan bo`ladi. Qizilo`ngach. 1 - pars laryngea pharyngis, 2 - yuqori torayma, 3 - pars cervicalis, 4 - pars thoracica, 5 - o`rta torayma, 6 - pars thoracica, 7 - diaphragma, 8 - pastki torayma, 9 - pars cardiaca ventriculi, 10 - pars abdominalis. Katta yoshdagi odamlarda qizilo`ngachning uzunligi 23-25 sm bo`ladi. Kesuv tishlar sohasidan qizilo`ngachgacha 15-17 sm masofa borligi hisoblansa: kesuv tishlardan me’dagacha bo`lgan masofa 40-42 sm ni tashkil etadi. Qorin bo`shlig`i to`g`risida umumiy ma’lumot Qorin bo`shlig`i - cavitas abdominis ning yuqori devorini diafragma, oldingi devorini qorin mushaklari, orqa devorini umurtqa pog`anasi, bel mushaklari tashkil etadi. Qorin bo`shlig`i pastki sohada chanoq bo`shlig`iga davom etadi. Qorin bo`shlig`ining devorlari va bo`shliqdagi a’zolar seroz parda - qorin parda bilan o`ralgan bo`ladi. Qorin parda a’zolarni hamma tarafdan o`rab olsa - introperitoneal a’zolar deyiladi, a’zolar uch tarafdan o`ralsa - mezoperitoneal a’zolar, faqat bir tarafdan o`ralsa - ekstroperetoneal a’zolar deyiladi. Me’da. Me’da - ventriculus seu gaster - qorin bo`shlig`ining yuqori qavatidagi a’zo bo`lib, ko`p qismi chap sohada joylashadi. Me’dada oldingi devori – paries anterior va orqa devori paries posterior bo`ladi. Me’daning qizilo`ngach bilan tutashish sohasi pars cardiaca deyilib, qizilo`ngachning me’daga o`tish teshigi ostium cardiacum deyiladi. Me’daning 12 barmoqli ichakga o`tish sohasini pars pylorica, shu sohadagi teshik esa ostium pyloricum deyiladi. Me’daning chap tarafga yo`nalgan, gumbaz shaklidagi qismi - me’daning tubi - fundus yoki gumbazi fornix deyiladi. Me’daning gumbaz qismidan uning chiqish sohasigacha bo`lgan qismi - me’daning tanasi - corpus ventriculi deyiladi. Me’daning pars pylorica qismining tanaga yaqin sohasi kengayib antrum pyloricum va 12 barmoqli ichakga davom etadigan qismiga canalis pyloricus deyiladi. Me’daning yuqori va o`ng tarafidagi kichik egriligiga curvatura ventriculi minor, qabariq holdagi pastga va o`ng tarafga yo`nalgan katta egriligiga - survatura ventriculi major deyilada. Me’da tanasining pilorik qismiga o`tish sohasida kichik va katta egriliklar o`zaro qo`shilib, burchak hosil etadi va bu sohani angulus ventriculi deyiladi. Bu sohaning kichik egrilik tugash qismida o`yma bo`lib - incesura angularis deyiladi. Me’da shilliq qavati. 1 - incisura cardiaca ventriculi, 2 - fundus ventriculi, 3 - plicae gastricae, 4 - tunica mucosa, 5 - tela submucosa ventriculi, 6 - tunica muscularis ventriculi, 7 - ostium pyloricum, 8 - m. sphincter, 9 - pars pylorica, 10 – incisura angularis, 11.12 – plicae gastricae, 13 - ostium cardiacum, 14 – oesophagus. Me’daning devori 4 qavatdan iborat. 1. Ichki yuzasida shilliq qavat - tunica mucosa burmalar plica gastricae ni hosil etadi. Me’da shirasi saccus gastricus ni ishlab chiqadigan bezlar ham shilliq qavatda joylashadi. Bu bezlar joylashiga ko`ra bir necha guruhga bo`linadi: a) me’daning kirish qismida joylashgan bezlar - glandulae cardiacae; b) me’daning tanasi va gumbaz qismidagi xususiy bezlar - glandulae gastricae propriae - ikki turkumdagi hujayralardan tashkil topgan: asosiy xujayralar pepsinogen fermentini; qo`shimcha hujayralar xlorid kislotasini ishlaydi. v) me’daning 12