1
HAVONING HARORAT REJIMI
REJA:
1. Havoning isishi va sovishi jarayonlari.
2. Havo haroratini o‘lchash.
3. Havo haroratining balandlik bo‘yicha o‘zgarishi.
4. Havo haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishi.
5. Joylarning harorat rejimi tavsiflari.
6. O‘simliklarning issiqlikka talabi.
7. Havoharoratining o‘simliklar uchun ahamiyati.
Atmosfera havosining harorati taqsimotining xususiyati va uning o‘zgarishini
havoning issiqlik rejimi deb yuritiladi. Atmosferaning issiqlik rejimi asosan uning
yerdagi faol yuza va kosmik fazo bilan issiqlik almashinishi bilan aniqlanadi.
Atmosfera quyosh radiatsiyasini bevosita yutishi natijasida juda kam, aniqrog‘i 0,5°
chamasida isiydi. Atmosferaning yuqori qatlamlari quyosh radiatsiyasini pastki
qatlamlaridan kuchliroq yutadi. Atmosferaning eng pastki qatlami – troposferaning,
ayniqsa uning pastki qatlamlari isishining asosiy manbai, ularning yer faol sirtidan
olgan issiqligidir. Kunduzi faol yuzaning radiatsion balansi musbat bo‘lgan
soatlarda, ya’ni faol yuzaga tushuvchi quyosh radiatsiyasi oqimlari, faol yuzadan
qaytgan va faol yuzaning chiqargan nurlanish oqimlaridan katta bo‘lganida quruqlik
yuzasi isiydi. Uning harorati havo haroratidan yuqori bo‘lib qoladi. Shuning uchun
issiqlik havoga uzatiladi.
Kechasi esa faol yuza samarali (effektiv) nurlanish sababli havoga nisbatan
ko‘proq soviydi. Natijada issiqlik havodan faol yuzaga uzatiladi, oqibatda havoning
2
o‘zi ham soviydi.
Faol yuza bilan atmosfera orasida, shuningdek atmosferaning o‘zida issiqlikning
ko‘chishi quyidagi jarayonlar yordamida ro‘y beradi:
1. Molekulyar issiqlik o‘tkazuvchanlik. Yer sirti, o‘ziga tushgan quyosh nuri
energiyasining bir qismini yutib isiydi va yutgan energiyasining bir qismini havoga
uzatadi, boshqacha aytganda havo qatlamlari bevosita faol yuzaning issiqlik ta’sirida
bo‘ladi. Tushgan quyosh radiatsiyasining bir qismini yutgan faol yuza harorati
ortadi, natijada unga yondoshgan ustki havo qatlami ham isiydi va bu qatlam o‘z
navbatida o‘zidan yuqoridagi qatlamga molekulalarning issiqlik harakati yordamida
issiqlik uzatadi. Bu tarzdagi issiqlik uzatish troposfera qatlamlarining ancha
qismigacha etib boradi.
Molekulyar issiqlik o‘tkazuvchanlik deb yuritiladigan is-siqlik uzatishning bu
turi sababli atmosferaning erga yaqin qatlamlarigina yaxshi isiydi. Havoning issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsientining qiymati juda oz bo‘lganidan atmosferaning yuqori
qatlamlari bu usulda juda ham kam isiydi.
Demak, havo ochiq kuni (shamol esmayotganda) yer yuzidan balandlik oshgan
sari havoning harorati pasayib borishi kerak.
2. Issiqlik konveksiyasi. Atmosferaning yuqori qatlamlariga issiqlik uzatishda
issiqlik konveksiyasi jarayoni muhim ahamiyatga ega.
Kunduzi yer sirtining barcha qismlari bir xil isimaydi, ya’ni ba’zi yerlar ko‘proq
isiydi, boshqalari esa kamroq isiydi. Masalan, shudgor (haydalgan yer) maydoni bir
tomonidan qalin daraxtzor va ikkinchi tomonidan katta suv havzasi bilan
chegaralangan bo‘lsin. Kunduzi shudgor suv havzasi va daraxtzordan ko‘p isiydi.
Natijada uning ustidagi havo ham qo‘shni maydonlar ustidagi havodan ko‘proq
isiydi. Shudgor ustidagi ko‘p isigan havo kengayadi. Kengayayotgan havoning
zichligi atmosferadagi sovuqroq (yoki sovuq) havo zichligidan kam bo‘ladi, shuning
uchun issiq engil havo tik yo‘nalishda yuqoriga ko‘tariladi. Uning o‘rniga atrofdagi
sovuq havo bostirib kiradi, o‘z navbatida u ham isib yuqoriga ko‘tariladi. Tik
yo‘nalishda ko‘tarilayotgan issiq havo massalari qancha balandlikka ko‘tarilsa,
o‘sha qatlamlardagi havoni isitadi. Jarayon shunday bo‘lib o‘tadiki, issiq havo
3
massalari yuqoriga ko‘tariluvchi oqimni tashkil qilsa, atrofdagi sovuq havo
massalari pastga yo‘nalgan sovuq havo oqimini tashkil qiladi. Yuqoriga ko‘tarilgan
havo atrofidagi sovuq havoga o‘z issiqligini uzatib soviydi.
Qulay sharoitlarda issiqlik konveksiyasi troposferaning butun qalinligi bo‘ylab
tarqalishi mumkin.
Quruqlik ustida issiqlik konveksiyasi kunduzgi soatlarda vujudga keladi, dengiz
ustida esa kechasi suv sirtining harorati, unga yondoshgan (tutashgan) havo
haroratidan yuqori bo‘lgan hollarda vujudga keladi.
3. Turbulentlik. Havoning jadal ravishda isishiga sabab bo‘ladigan omillardan
yana biri havoning juda ham harakatchanligidan vujudga keladigan turbulentlik
jarayonidir. Havo juda kam hollardagina tinch (osoyishta) bo‘ladi, ko‘pincha esa
gorizontal yo‘nalishda harakatda bo‘lib shamol esadi. Uning uncha katta bo‘lmagan
hajmiy qismlarining harakati tartibsiz (xaotik) xususiyatga ega. Bunday harakatni
turbulent aralashish yoki qisqacha turbulentlik deb yuritiladi. Atmosferaning
turbulent aralashib ketishi natijasida issiq qatlamlardan sovuq qat-lamlarga issiqlik
ancha jadal ravishda ko‘chadi.
Havoning yerga tegib turgan eng pastki qatlami bilan yer sirti orasida ishqalanish
kuchlari mavjud bo‘lgani uchun eng pastki havo qatlami kamroq tezlik bilan
harakatlanadi. Undan yuqoridagi qatlam esa pastki qatlam havosidan tezroq
harakatlanadi. Natijada bunday ikki havo qatlami orasida ishqalanish kuchlari hosil
bo‘ladi. Bundan tashqari shamolning umumiy oqimida uning ayrim hajmlari turli
sabablarga ko‘ra har xil tezlik bilan ko‘chadi. Tezlik katta bo‘lganida shamolning
umumiy oqimi ichida turli yo‘nalishlarda, shu jumladan tik yo‘nalishda tarqaluvchi
uyurmaviy oqimlar vujudga keladi. Pastki issiq qatlamlardan ko‘tarilayotgan issiq havo
oqimlari yuqori qatlamlarning sovuq havosi bilan aralashib ketib ularni ham isitadi.
Havo massalari harakati vaqtida do‘ngliklarni, turlicha to‘siqlar (binolar,
daraxtlar va h.k.) ni o‘tishida ham uning ichida yuqoriga yo‘nalgan uyurmalar paydo
bo‘ladi. Pastdan ko‘tarilayotgan issiq havo uyurmalari sovuq havo bilan aralashib
ularni isitadi.
Natijada turbulentlik vositasida atmosferaning yuqori qatlamlari ham isiydi.
4
4. Atmosferada suv bug‘ining kondensatsiyasi va sublimatsiyasi. Yer
sirtidan troposferaning yuqori qatlamlariga ko‘tarilayotgan suv bug‘lari borgan sari
sovib boradi va qandaydir balandlikda to‘yinadi, ya’ni tomchiga aylanadi. Fizika
kursidan ma’lumki, suv bug‘ining qaytadan tomchiga aylanish hodisasini
kondensatsiya hodisasi deyiladi. Suv bug‘ining kondensatsiyasida atrofga issiqlik
ajraladi va atrofdagi sovuq havoni oz bo‘lsada isitadi.
Suv bug‘ining to‘g‘ridan-to‘g‘ri qattiq (muz) holatga o‘tishini sublimatsiya
hodisasi deyiladi. Suv bug‘ining sublimatsiyasida ham issiqlik ajraladi va u ham
atrofdagi havoning isishiga sarflanadi.
5. Radiatsion issiqlik o‘tkazuvchanlik. Tuproqdan atmosferaga issiqlik
uzatishda yerdagi faol yuzaning uzun to‘lqinli nurlanishi ham ma’lum darajada
ahamiyatga ega.
Yerdagi faol yuza nurlanishini atmosferaning pastki qatlamlari yutadi. Bu
qatlamlar ozgina isib, uzun to‘lqinli nurlanishi sababli yuqoridagi qatlamlarni isitadi.
Tuproq yuzasi soviganida esa radiatsion nurlanish oqimi atmosferaning yuqo-ri
qatlamlaridan pastga yo‘nalgan bo‘ladi. Quruqlik ustida radiatsion nurlanish
oqimining pastga yo‘nalishi asosan kechasi ro‘y beradi. Chunki kechasi issiqlik
konveksiyasi ro‘y bermaydi, turbulentlik esa juda kuchsiz bo‘ladi.
6. Adveksiya. Biror aniq joy ustidagi havoning harorati gorizontal yo‘nalishda
ko‘chayotgan boshqa havo massasi bilan aralashishi natijasida ham o‘zgarishi
mumkin. Havo massasining gorizontal yo‘nalishda ko‘chishini adveksiya deyiladi.
Issiq adveksiyada biror joyga, shu joy havosi haroratidan yuqori haroratli issiq havo
bostirib kiradi va olingan joyning havosini isitadi.
Yuqoriga qaralgan havoning isish jarayonlari orasida eng muhimlari issiqlik
konveksiyasi va turbulentlikdir.
Endi havoning sovishiga olib keladigan jarayonlarga to‘xtalamiz. Havoni
sovishga olib keladigan jarayonlardan biri, havo massalarining atmosferada
yuqoriga ko‘tarilishidir.
Agar katta havo massasi tez ko‘tarilayotgan havo massasi bo‘lsa, u holda tez
ko‘tarilayotgan havo massasi bilan atrofdagi muhit orasida issiqlik almashinishi
5
deyarli ro‘y bermaydi.
Isigan havo massasi yuqoriga ko‘tarilgan sari kamroq atmosfera bosimi ta’sirida
bo‘ladi va tashqi atmosfera bosimiga qarshi yo‘nalishda kengayishda ichki
energiyasi hisobiga ish bajaradi, bu esa uning ichki energiyasining kamayishiga
ya’ni sovishiga olib keladi.
Havo nurlanishi sababli yoki sovuq yer yuzasiga tekkanda ham sovib, issiqlik
yo‘qotadi. Olingan joydagi havoga, u yerdagidan past haroratli havo oqimi bostirib
kirsa, uni sovuq adveksiya deb yuritiladi.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishi uchun bahorgi va kuzgi sovuq adveksiyalar
xavflidir, chunki bunday paytlarda ekinlar ustidagi havo harorati keskin pasayib
ekinlarni sovuq urishi mumkin.
2. Havo haroratini o‘lchash
Havo haroratini turli xil termometrlar yordamida o‘lchanadi. Meteorologik
stansiyalarda kuzatish paytidagi havo haroratini o‘lchash uchun muddatli
psixrometrik termometrlar, havoning kuzatish muddatlari orasidagi eng yuqori
haroratini o‘lchash uchun maksimal termometr TM-1, havoning kuzatish muddatlari
orasidagi eng past haroratini o‘lchash uchun minimal termometr TM-2 ishlatiladi.
Barcha termometrlarni psixrometrik budkaga joylashtiriladi. Psixrometrik budka
termometrlarni to‘g‘ri va qaytgan radiatsiyaning ta’siridan, yerning nurlanishidan,
shamollardan va yog‘inlardan saqlaydi.
Termometrlarni budkadagi metall shtativga o‘rnatiladi. 2 ta psixrometrik
termometrlarni, tik ravishda rezervuarlarini yer yuzasidan 2 m baland qilib
o‘rnatiladi. Maksimal termometrni deyarlik gorizontal, rezervuari tomon ozgina
qiyalatib o‘rnatiladi, minimal termometrni esa aniq gorizontal qilib joylashtiriladi.
Bunda termometrlarning rezervuarlarini sharqqa qaratilib joylashtiriladi.
Qish davrida havo harorati -20°C dan past bo‘lganda quruq psixrometrik
termometr yoniga etil spirtli termometr o‘rnatiladi. Chunki simob -38,9°C da qotadi,
shuning uchun -36°C dan past haroratlarni o‘lchashda hisoblarni spirtli termometr
yordamida olib boriladi.
6
Termometrlar ko‘rsatishi bo‘yicha hisoblarni olib borishda kuzatuvchining ko‘zi
simob meniski sathida bo‘lishi kerak. Oldin graduslarning o‘nlik ulushlarini, keyin
butun graduslarni hisob qilinadi.
Havo haroratining vaqtga nisbatan uzluksiz o‘zgarishlarini uzluksiz yozib borish
uchun termograf M-16A qo‘llaniladi. Termografni o‘ziyozgich asbob uchun
mo‘ljallangan yog‘och pardali qafascha (jalyuziy budka) ga joylashtiriladi.
Dala sharoitida havo haroratini aspiratsion psixrometr yordamida o‘lchanadi.
Ekinlar orasidagi havo haroratini ham aspiratsion psixrometr yordamida
o‘lchash mumkin.
Turli xil termometrlar bilan o‘lchash tartibi va termograf lentasidagi yozuvlarni
o‘rganish uchun agrometeorologiyadan laboratoriya mashg‘ulotlarini o‘tkazishga
mo‘ljallangan o‘quv qo‘llanmalar bilan tanishishni tavsiya qilamiz.
3.Havo haroratining balandlik bo‘yicha o‘zgarishi. Havo harorati
inversiyalari
Havoning isishi yer yuzidan boshlanadi va troposferaning yuqori qatlamlariga
turlicha jarayonlar yordamida issiqlik uzatiladi. Demak, yer yuzidan balanlik oshgan
sari havo harorati pasayib borishi kerak.
Ko‘p marta o‘tkazilgan kuzatishlar troposfera havosi haroratining balandlik
bo‘yicha yuqorida aytganimizdek taqsimlanishini tasdiqlaydi.
Havo haroratining har 100 m balandlikda o‘zgarishini haroratning tik
(vertikal) gradienti deb aytiladi.
Haroratning vertikal gradientini harfi bilan belgilaylik. Havo haroratining
vertikal gradienti ni quyidagicha formula bo‘yicha aniqlanadi:
100
n
ю
ю
n
t
h
t
t
,
(5.1)
bu erda: (tn - tyu) pastki va yuqori sathlardagi havo haroratlarining ayirmasi (°C
larda), (hyu - hn)- yuqori va pastki sathlarning balandliklari ayirmasi (metrlarda), -
haroratning vertikal gradienti °C/100 m larda ifodalanadi.
7
Agar tyu<tn bo‘lsa, havoning harorati balandlik oshgan sari kamayadi va ning
qiymati musbat bo‘ladi. Troposferada odatda havo haroratining xuddi shunday
taqsimoti mavjud, ya’ni troposferada balandlik oshgan sari havo harorati pasaya
boradi.
Agar tyu>tn bo‘lsa, balandlik oshgan sari havo harorati ham orta boradi. Bu holda
harorat inversiyasi ro‘y beradi va ning qiymati manfiy bo‘ladi. Havo haroratining
balandlik bo‘yicha ortib borishini harorat inversiyasi deyiladi. Agar tyu=tn bo‘lsa,
=0C/100 m ga teng.
Bu holda balandlik bo‘yicha havo harorati o‘zgarmaydi, shuning uchun bunday
holni izotermiya deb yuritiladi.
Agar pastki sathdagi harorat va haroratning vertikal gradienti ma’lum bo‘lsa,
yuqoridagi istalgan sathdagi haroratni quyidagicha aniqlanadi:
h
t
t
n
ю
,
(5.2)
bu yerda:
n
ю
h
h
h
yuqoridagi sathning pastki sathdan balandligi.
Havo haroratining vertikal gradienti ning qiymatlari juda o‘zgaruvchan. Uning
qiymatlari faqat balandlikkagina bog‘liq bo‘lmasdan, balki quyidagi omillarga ham
bog‘liq:
1. Yil fasllariga. ning qiymati yozda katta, qishda esa kichik bo‘ladi.
2. Kun (sutka) vaqtlariga. Kunduzgi vaqtda ning qiymati katta, kechasi esa
kichik bo‘ladi.
3. Atmosferada havo massalarining joylashishiga. Agar biror balandlikka sovuq
havo qatlami ustiga issiq havo qat-lami joylashsa, o‘z ishorasini o‘zgartiradi.
Troposferada ning o‘rtacha qiymati = 0,6°C/100 m ga teng. Ammo ayrim
paytlarda yer yuzasiga bevosita tutashgan atmosfera qatlamida ning qiymati,
o‘rtacha qiymatidan o‘n, yuz va ming martadan oshiq bo‘lishi mumkin.
Masalan, faol sirtdan 5 sm balandda harorat 25,8°C ga, 50 sm balandlikda esa
24,2°C ga teng bo‘lsin. U holda ning qiymati (100 m balandlik uchun) 355°C/100m
ga teng bo‘ladi. YOki yozda tush paytda tuproq yuzasining harorati 2 m balanddagi
8
erga tutashgan havo qatlami haroratidan 10°C gacha oshiq bo‘ladi, bu holda
haroratning vertikal gradienti = 500°C/100 m ga teng (100 m ga nisbatan).
Atmosferaning erga tutashgan qatlamida ning qiymatlari kun (sutka)
vaqtlariga, ob-havo va taglik sirtning turiga bog‘liq.
Kunduzi har doim, ayniqsa yozda quruqlik ustida musbat bo‘ladi. Ob-havoning
ga ta’siri kunning olingan vaqtiga bog‘liq. Masalan, bulutlar kunduzi havoning
isishini kamaytiradi, kechasi esa faol sirtning sovishiga qarshilik ko‘rsatadi. Bunga
bog‘liq ravishda ham kamayadi. Shuning uchun ning eng katta qiymatlari havo
ochiq va bulut kam bo‘lganida erishiladi.
Shamol ning qiymatini kamaytiradi, chunki havo aralashib ketganda turli
balandlikdagi havoning haroratlari tenglashadi. Haroratning tik gradientiga
bulutlardan tashqari yog‘inlar ham ta’sir qiladi. Nam tuproqda atmosferaning erga
tutashgan qatlamida keskin kamayadi.
Yuqorida aytganimizdek erga tutashgan havo qatlamida balandlik bo‘yicha
haroratning taqsimlanishiga faol sirtning turi ham ta’sir qiladi. Masalan, o‘simlik
qoplami ni kamaytiradi, chunki bu holda faol yuza tuproq bo‘lmay, balki o‘simlik
qoplamining sirti bo‘lib qoladi.
Yalang tuproq ustida ning qiymati ekinlar ustidagi qiymatlaridan ortiq bo‘ladi.
Atmosferaning yerga tutashgan qatlamida qishda qor qoplami ustida ning
qiymati kichik, ko‘pincha manfiy bo‘ladi.
Balandlik ortishi bilan taglik sirt va ob-havoning ga ta’siri zaiflashadi. Natijada
o‘zining yerga tutashgan qatlamdagi qiymatidan kamayib ketadi.
Atmosferaning turlicha balandlikdagi qatlamida ning qiymati har xil bo‘ladi.
Masalan, 1,5 dan 5-6 km balandliklarda ning qiymati 0,5-0,6°C/100m ga, 6-9 km
balandlikda 0,65-0,75°C/100m ga teng bo‘ladi. Troposferaning yuqori qatlamida
ning qiymatlari 0,5-0,2°C/100 m gacha kamayadi. Bahor va kuzda kechasi ning
manfiy bo‘lishi qora sovuqlar bo‘lish imkoniyatlari borligini ko‘rsatadi.
Atmosferaning turli qatlamlaridagi haroratning tik gradienti haqidagi
ma’lumotlar ob-havo bashoratlarini tuzishda, reaktiv samolyotlarga meteorologik
9
xizmat ko‘rsatishda, sun’iy yo‘ldoshlarni orbitaga chiqarishda foydalaniladi.
Biz yuqorida havo haroratining balandlik bo‘ylab ortishini inversiya deb atadik.
Inversiya atmosferaning erga tutashgan qatlamida va erkin atmosferada ro‘y beradi.
Agrometeorologiya nuqtai nazaridan yerga tutashgan qatlamdagi inversiya, ya’ni
faol yuzadan boshlanadigan inversiya ahamiyatga ega.
Vujudga kelish sharoitlariga qarab yerga tutashgan havo qatlamida radiatsion va
advektiv inversiyalar mavjud.
Radiatsion inversiya yerdagi faol sirtga tutashgan havo qatlamining sovishidan
paydo bo‘ladi.
Faol sirt nur chiqarib soviganda, o‘ziga bevosita tutashib turgan havo qatlamini
ham sovitadi. Faol sirtdan yuqoriga ko‘tarilgan sari havoning harorati orta boradi.
Bunday inversiyalar yozda kechasi, qishda esa kunduzi ro‘y beradi. Shuning
uchun radiatsion inversiyalar yozgi (tungi) va qishki turlarga ajraladi.
Yozgi (tungi) inversiyalar havo ochiq kuni kechqurun vujudga kela boshlaydi.
Kechasi bilan kuchayib ertalab eng katta qiymatiga erishadi. Quyosh chiqqandan
keyin faol sirt, unga tutashgan havo qatlami qiziydi va buning oqibatida harorat
inversiyasi yo‘qoladi.
Tungi inversiyalar qatlami qalinligi havoning sovish muddatining ko‘p-ozligiga
va havoning turbulentlik jarayoni sababli aralashish jadalligiga bog‘liq. Tungi
inversiya ro‘y bergan havo qatlamlarining qalinligi 10-15 dan 200-400 m gacha etishi
mumkin. Bulutlar inversiyani zaiflashtiradi, tezligi 2,5-3 m/s dan ortiq bo‘lgan
shamollar inversiyani buzib yuboradi.
Bahorda va kuzda tuproq yuzasining manfiy haroratlargacha sovishida vujudga
keladigan tungi radiatsion inversiyalar (qora sovuqlar) ekinlarni sovuq urish xavfini
yuzaga keltiradi.
Qishda havo ochiq kunlari faol sirtning kun sayin sovib borishidan vujudga
keladigan qishki inversiyalar bir necha kun yoki bir necha hafta saqlanishi mumkin.
Bunday inversiyalar kunduzi biroz bo‘shashib, kechasi esa yana kuchayib davom
etadi. Qishki kunduzgi inversiyalar qatlami qalinligi bir necha yuz metrga etishi
mumkin.
10
1) Advektiv inversiyalar issiq havo adveksiyasida, ya’ni sovuq faol sirt ustiga
issiq havoning bostirib kirishida pay-do bo‘ladi. Bunda faol sirtga bevosita tutashgan
qatlamlar o‘z issiqligining bir qismini sovuq faol sirtga berib soviydi, natijada faol
sirt ustidagi havo qatlamida inversiya vujudga keladi. Bahorda qor qoplami ustiga
harorati 0°C dan yuqori bo‘lgan iliq havo bostirib kirganda ham vujudga keladigan
bahorgi (yoki qorli) inversiyani ham advektiv inversiya guruhiga qo‘shish mumkin.
Bunda qor bilan qoplangan joy ustiga bostirib kirgan issiq havo qatlamining
pastki qismi o‘z issiqligining ancha qismini qorni eritishga sarflaydi, natijada
olingan joyga bostirib kirgan havo oqimi pastki qismlarining harorati 0°C gacha
pasayadi, baland qatlamlarda esa ancha yuqori harorat mavjud bo‘ladi.
4. Havo haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishi.
Havo harorati ob-havo sharoitini va iqlimni belgilaydigan asosiy meteorologik
kattaliklardan biridir.
Havoning isishi va sovishi faol sirtning issiqlik rejimiga bog‘liq. Faol sirtning
yutgan issiqligining bir qismi tuproq (yoki suv havzasi) ichki qatlamlariga uzatiladi,
qolgan qismi esa havoning erga tutashgan qatlamiga uzatiladi, bu qatlam ham isib
o‘zidan yuqoridagi qatlamga issiqlikni uzatadi. Shu tarzdagi issiqlik uzatish
atmosferaning yuqori qatlamlarigacha tarqaladi. Atmosferaning har bir nuqtasida
vaqt o‘tishi bilan havo harorati uzluksiz o‘zgarib boradi.
Havo haroratining sutka davomida o‘zgarishining borishini uning sutkalik
o‘zgarishi deyiladi.
Yerga tutashgan havo qatlamida havo haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishini
yer yuzidan 2 m balandlikda aniqlanadi.
2 m balandlikda havoning minimal harorati quyosh chiqishi oldidan kuzatiladi.
Quyoshning ufqdan balandligi ortgan sari havo harorati 2-3 soat mobaynida tezroq
ortadi va so‘ngra haro-ratning ortishi sekinlashadi. Havo haroratining maksimal
qiymati tushki paytdan 2-3 soat o‘tgach kuzatiladi.
So‘ngra havo harorati oldin sekinroq, keyin esa tez kamaya boradi.
Havo haroratining sutkalik o‘zgarishidagi maksimal va minimal qiymatlari
11
ayirmasini havo haroratining sutkalik o‘zgarishi amplitudasi deyiladi.
Havo haroratining yil davomida o‘zgarishidagi maksimal va minimal
qiymatlari ayirmasini havo haroratining yillik o‘zgarishi amplitudasi deyiladi.
Havo haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishi hamda yillik o‘zgarish
xususiyatlari
ko‘p
yillik
kuzatishlar
natijalarining
o‘rtacha
qiymatlarini
hisoblaganda ochiq ko‘rinib qoladi. Bunday o‘rtachalashtirilganda issiq yoki sovuq
havo massalarining bostirib kirishi bilan bo‘lgan sutkalik o‘zgarishning bo-rishidagi
ayrim chetlanishlarni chiqarib tashlanadi. Chunki bunday chetlanishlar haroratning
sutkalik o‘zgarishini buzadi. Masalan, kunduzi sovuq havo oqimi bostirib kirganda
ba’zi punkt-lar ustidagi havo harorati ortish o‘rniga pasayadi.
Kechasi issiq havo massasi bostirib kirsa, harorat ko‘tarilishi mumkin. Quruqlik
ustidagi havo haroratining sutkalik o‘zgarishi amplitudasi tuproq yuzasi haroratining
sutkalik o‘zgarish amplitudasidan har doim kichik bo‘ladi.
Havo haroratining sutkalik o‘zgarish amplitudasi olingan joyning geografik
kengligiga, fasllarga, faol sirtning turiga, bulutlikka, joyning relefiga, shuningdek,
joyning dengiz sathidan balandligiga bog‘liq. Bu fikrimizni tasdiqlash uchun ba’zi
omillarning havo haroratining sutkalik o‘zgarish amplitudasiga ta’sirini qaraylik.
Joyning geografik kengligi ortishi bilan havo haroratining sutkalik o‘zgarish
amplitudasi kamaya boradi.
Eng katta amplituda subtropik kengliklarda kuzatiladi. Tropik kengliklarda havo
harorati sutkalik o‘zgarish amplitudasi yil uchun o‘rta hisobda 12°C ga yaqin,
mo‘tadil kengliklarda 8-9°C ga, qutb doirasida 3-4°C ga teng.
O‘zbekiston hududi shimoliy yarim sharning 37°111 bilan 45°361 kengliklari
orasida joylashgan. Respublikamiz tekisliklarida qishning eng sovuq oyi yanvarda
sutkalik amplituda 7-11°C ga, yozning eng issiq oyi iyulda esa 14-19° ga teng.
Havo haroratining sutkalik o‘zgarishiga joyning relefi ham birmuncha ta’sir
ko‘rsatadi.
Botiq shaklli relef (yopiq vodiy, botiqlik, chuqurlik) larda havo taglik sirtning
eng katta yuzasiga yondoshadi. Bunday botiq relefli joylar ichida havo kunduzi tinch
turib qoladi va ko‘p isiydi. Kechasi esa yonbag‘irlar ustidagi havo sovib, botiqlik
12
tagiga oqib tushadi. Demak, botiq joylarda kechasi havoning sovishi ancha kuchli
darajada o‘tadi.
Botiq relefli joylar ichidagi havo, tekis erlar ustidagi havoga nisbatan kunduzi
ko‘proq isiydi va kechasi esa ko‘proq soviydi. Shuning uchun botiq releflarda havo
haroratining sutkalik o‘zgarish amplitudasi kuchayadi. Qavariq relef (tog‘, tepalik,
do‘nglik) larda esa havo taglik sirtning eng kam yuzasi bilan yondoshadi, havo
ularning ustida to‘xtab qolmaydi va kunduzi kam isiydi. Demak, bunday releflarda
faol sirtning havo harora-tiga ta’siri kamayadi. Shunday qilib, botiq shakldagi relef
ustidagi havoning sutkalik o‘zgarish amplitudasi, tekisliklar ustidagi havoning
o‘zgarish amplitudasidan katta bo‘ladi.
Qavariq releflar ustidagi havoning sutkalik o‘zgarish amplitudasi tekisliklar
ustidagi havonikidan kam bo‘ladi.
Faol sirtning turiga qarab ular ustidagi havoning sutkalik o‘zgarish amplitudasi
ham turlicha bo‘ladi. Masalan, o‘simliklar ustidagi amplituda, quruq yalang tuproq
ustidagi amplitudadan kichik bo‘ladi, havoning sutkalik o‘zgarishi amplitudasi suv
havzasi ustida yana ham kam bo‘ladi.
Eng katta sutkalik o‘zgarish amplitudalari tropik va subtropik sahrolar ustida
kuzatiladi, bu yerlarda sutkalik amplituda yil davomida 30°C gacha etadi.
Mo‘tadil kengliklarda amplitudaning eng katta qiymati yoz oylariga va eng oz
qiymati qish oylariga to‘g‘ri keladi.
Havo ochiq kunlari amplituda havo bulutli kundagidan ancha oshiq, o‘simliklar
orasida havo haroratining sutkalik o‘zgarish amplitudasi kamayadi. Yer yuzidan
balandlik oshgan sari havo haroratining sutkalik o‘zgarish amplitudasi tez kamayadi,
1,5-2 km balandlikda havo haroratining sutkalik o‘zgarishi butunlay so‘nadi. Havo
haroratining yillik o‘zgarish amplitudasi eng issiq va eng sovuq oylarning o‘rtacha
oylik havo haroratlarining ayirmasi tarzida aniqlanadi.
Yil davomidagi havo haroratining absolyut maksimumi va absolyut
minimumi, ya’ni yil davomida kuzatilgan eng yuqori va eng past havo haroratlari
ayirmasini absolyut yillik o‘zgarish amplitudasi deb aytiladi.
Olingan joydagi havo haroratining yillik o‘zgarish amplitudasi joyning
13
geografik kengligiga, yer sirtining fizikaviy xossalariga (quruqlik, okean) atmosfera
holatiga (namlik, bulutlik) va joyning dengiz sathidan balandligiga bog‘liq.
Eng sovuq, qahraton qishda O‘zbekiston Respublikasining shimolida havo
haroratining absolyut minimumi -40°C gacha pasayadi. Respublikaning janubida
Termiz tumanida havo harora-tining absolyut minimumi–20°C dan pastga tushgani
kuzatilmagan. Termizda qish ko‘pincha nisbatan issiqroq bo‘ladi, havo harorati –
10°C dan pasaymaydi. O‘zbekiston hududidagi cho‘llarda havo haroratining
absolyut maksimumi 48-50°C gacha etadi. Surxondaryo viloyatidagi Termiz va
Sherobodda havoning absolyut maksimal harorati 47°C gacha etgan yillar bo‘lgan.
Toshkent viloyatida havo haroratining absolyut minimumi-28-35°C gacha,
absolyut maksimumi esa 43-47°C ga etadi. Bu misolda havo haroratining absolyut
yillik amplitudasi esa 71-82°C gacha etadi.
5. Joylarning harorat rejimi tavsiflari.
Qishloq xo‘jaligi maqsadlari uchun katta hududlarning yoki ayrim joyning
harorat rejimini baholashda quyidagilarga ahamiyat beriladi:
1. O‘rtacha sutkalik, o‘rtacha oylik va o‘rtacha yillik haroratlar.
2. Maksimal va minimal haroratlar. Havo haroratining sutkalik va yillik
o‘zgarishi amplitudalari.
Havoning o‘rtacha sutkalik haroratini aniqlash uchun havo haroratini bir sutkada 8
marta, ya’ni har 3 soatda o‘lchab boriladi, 8 marta o‘lchash natijalarini o‘zaro qo‘shib,
8 ga bo‘linadi. Boshqacha aytganda havoning o‘rtacha harorati 1 sutkada o‘tkazilgan 8
ta o‘lchash natijalarining o‘rtacha arifmetik qiymatidir. O‘rtacha oylik harorat oy
davomidagi o‘rtacha sutkalik haroratlarning yig‘indisini oydagi kunlar soniga
taqsimlab aniqlanadi. O‘rtacha yillik havo haroratini esa, o‘rtacha oylik haroratlar
yig‘indisini yildagi oylar soniga, ya’ni 12 ga taqsimlab aniqlanadi.
Havoning o‘rtacha yillik harorati issiqlikning umumiy miqdori haqida tasavvur
bersada, u haroratning yil davomida o‘zgarishini ko‘rsatmaydi.
O‘rtacha oylik va o‘rtacha dekadalik haroratlarni alohida davrlardagi harorat
sharoitini tavsiflash uchun foydalaniladi. Ammo barcha o‘rtacha qiymatlar haroratning
sutkalik va yillik o‘zgarishining borishi haqida to‘la tasavvur bermaydi. O‘simlik-
14
larning o‘sishi va rivojlanishi uchun esa havo haroratining sutkalik va yillik
o‘zgarishining borishi muhim ahamiyatga ega.
Issiqlik sharoitini to‘laroq tavsiflash uchun yuqoridagilardan tashqari havoning
maksimal, minimal haroratlarini ham bilish kerak. Masalan, alohida oylardagi
minimal haroratni bilish orqali kuzgi ekinlar va mevali daraxtlarning qishlovi
sharoitlari haqida fikr yuritish mumkin.
Yozda esa maksimal harorat haqidagi ma’lumotlar eng issiq kunlar sonini
ko‘rsatadi.
Havo haroratining sutkalik va yillik o‘zgarishi amplitudasi iqlimning
kontinentalligini belgilaydi.
Masalan, O‘zbekiston okean va dengizlardan uzoqda, Yevrosiyo materigining
ichkarisida joylashgani uchun kontinental iqlimga ega bo‘lib, havo haroratining
sutkalik o‘zgarish amplitudasi 15-20°C ga teng, bu esa qishloq xo‘jalik dalalarining
issiqlik rejimining muhim ko‘rsatkichidir.
6. O‘simliklarning issiqlikka talabi
O‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun asosiy hayot omillaridan biri
issiqlik ekanini bilamiz. Turli turdagi o‘simliklarning issiqlikka talabi har xil
bo‘ladi. Ba’zi turdagi o‘simliklar issiqlikka juda talabchan bo‘lsa, boshqa turlari esa
kamroq talabchan bo‘ladi.
Agrometeorologiyada berilgan joyning issiqlik sharoitlarini baholash uchun
haroratlar yig‘indisi tushunchasi keng tarqalgan. Bu tushuncha berilgan joyda aniq
davrdagi issiqlik miqdorini tavsiflovchi ko‘rsatkich sifatida keng qo‘llaniladi.
Olingan joyning harorat sharoitlarini belgilash uchun bunday uslubni birinchi
marta Reomyur o‘zining 1734-35 yillarda o‘tkazilgan kuzatishlari asosida kiritgan.
U kuzatishlar natijasida aniq davrdagi haroratlar yig‘indisi yildan-yilga o‘zgarishini
va unga bog‘liq ravishda hosil miqdori ham o‘zgarishini payqagan.
G.T. Selyaninov iqlimning termik resurslarini qishloq xo‘jalik maqsadlarida
baholash uchun faol haroratlar yig‘indisidan foydalangan.
Faol haroratlar yig‘indisi qishloq xo‘jalik ekinlarining faol vegetatsiya davrida
15
issiqlik bilan ta’minlanligi ko‘rsatkichi sifatida ishlatiladi.
Faol haroratlar yig‘indisi havoning 10°C dan yuqori bo‘lgan o‘rtacha sutkalik
haroratlari yig‘indisi tarzida aniqlanadi. Agrometeorologiyada faol haroratlar
yig‘indisi tushunchasidan tashqari samarali (effektiv) haroratlar yig‘indisi
tushunchasi ham keng yoyilgan.
Har qaysi turdagi o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi uchun havo harorati
ma’lum aniq qiymatlardan past bo‘lmasligi kerak. O‘simlik rivojlanadigan bunday
eng oz haroratni biologik minimum deb yuritiladi.
Haroratning biologik minimumidan boshlab hisoblangan o‘rtacha sutkalik
haroratni samarali harorat deyiladi.
O‘simliklarning rivojlanishi uchun zarur haroratning biologik minimumidan
boshlab hisoblangan o‘rtacha sutkalik haroratlar yig‘indisini samarali haroratlar
yig‘indisi deb yuritiladi. Masalan, bir oydagi 10°C dan yuqori samarali haroratlar
yig‘indisini aniqlash uchun oydagi har bir kun uchun o‘rtacha sutkalik haroratdan
10°C ni ayirib, so‘ngra qolgan natijalarni qo‘shib chiqish zarur.
Samarali haroratni o‘rtacha sutkalik havo haroratidan o‘simlikning rivojlanishi
uchun eng past (biologik minimum) haroratni ayirib topiladi.
Masalan, makkajo‘xori uchun biologik minimum 10°C ga teng. O‘rtacha
sutkalik harorat 22°C ga teng bo‘lsa, samarali harorat 22°-10°C=12°C ga teng
bo‘ladi. O‘rtacha sutkalik harorat biologik minimumdan yuqori bo‘lgandagina
o‘simlik rivojlanaoladi. Turli turdagi o‘simliklar uchun haroratning biologik
minimumi ham turlichadir. Masalan, bahori va kuzgi bug‘doylar uchun biologik
minimum 5°C ga, loviya uchun 12°C ga, pomidor o‘simligi uchun 12°C ga, g‘o‘za
uchun 13°C (g‘o‘zaning janubiy navlari uchun 15°C) ga teng.
Odatda samarali haroratlar yig‘indisi dekada, oy, o‘simlikning rivojlanishi
fazalari yoki butun vegetatsiya davri uchun hisoblanadi.
Biror turdagi ekin uchun turli yillarda rivojlanish fazalari orasidagi davrning
davomiyligi har xil bo‘lishi mumkin, ammo berilgan davr oralig‘i (bir fazadan
ikkinchi fazaga o‘tishi) uchun samarali haroratlar yig‘indisi har doim o‘zgarmasdan
qoladi. Boshqacha aytganda o‘simlik rivojlanishining bir fazasidan keyingisiga
16
o‘tish uchun biror aniq samarali haroratlar yig‘indisini to‘plashi kerak, shundan
keyingina navbatdagi rivojlanish fazasi boshlanadi.
Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlarining ko‘pchiligi uchun butun vegetatsiya
davriga zarur samarali haroratlar yig‘indisidan tashqari rivojlanishning asosiy
fazalarini o‘tishiga kerak bo‘lgan samarali haroratlar yig‘indisi ham hisoblangan.
Masalan, A.Q. Abdullaev ma’lumotlari bo‘yicha turli xil g‘o‘za navlari uchun
ayrim rivojlanish fazalarini o‘tish uchun zarur bo‘lgan samarali haroratlar yig‘indisi
(10°C dan yuqori) quyidagi 5.1-jadvalda keltirilgan.
5.1-jadval
G‘o‘za turli navlarining rivojlanish davrlari bo‘yicha samarali haroratlar
yig‘indisi.
5.1-jadvaldan ko‘rinadiki, g‘o‘zaning turli navlari uchun chigit ekishdan toki 1-
ko‘saklarning ochilishigacha 1730 dan 2200°C gacha samarali haroratlar yigindisi
G‘o‘za navi
Davrlar bo‘yicha samarali haroratlar
yig‘indisi
Ekish-
gullas
h
SHonal
ash-
gullash
Gullash-
1
ko‘saklar
ning
ochilishi
Ekish-1
ko‘saklar
ning
ochilishi
S-4727
970
480
760
1730
Toshkent
guruhi
1000
500
850
1850
AN Bayaut-2
1010
430
740
1750
Buxoro-6
1050
430
890
2040
S-6030,
S-
6037
1030
550
1000
2030
S-6524
970
450
865
1865
Termiz-14,16 1060
530
1060
2120
17
kerak.
Shunday qilib, o‘rtacha sutkalik havo haroratning 5°C, 10°C lardan turg‘un
o‘tishi qishloq xo‘jalik ekinlarining faol vegetatsiyasi boshlanishining asosiy
shartlaridan biridir. Bunda, albatta, o‘simlikka zarur boshqa omillar, masalan tuproq
namligi etarli bo‘lishi kerak.
O‘zbekiston Respublikasi hududlarida bahorda bunday o‘rtacha sutkalik havo
haroratlarining qachon boshlanishi va kuzda 10°C, 5°C lardan pasayish muddatlarini
bilish qishloq xo‘jaligi xodimlari uchun ahamiyatga ega. Bu haqidagi ma’lumotlarni
5.2-jadvaldan ko‘rish mumkin.
72
5.2.-jadval
O‘rtacha sutkalik havo haroratining bahorda va kuzda 5, 10, 12, 15°C lardan turg‘un o‘tishi vavegetatsiya davri
davomiyligining ko‘p yillik o‘rtacha sanalari (F.A. Mo‘minov, H.M. Abdullaev bo‘yicha)
Respubli
ka,
viloyat
Stansi
ya
nomi
Havo haroratining... °С lardan o‘tish muddatlari
Harorati
quyidagilardan
yuqori bo‘lgan davr (kunlar)
davomiyligi
5°
10°
12°
15°
15°
12
°
10
°
5°
Bahorda
Kuzda
5°
10°
12°
15°
Qoraqal
poqiston
Respubli
kasi
Qo‘ng
‘irot
Nukus
22.II
I
19.II
I
11.IV
2.IV
14.I
V
11.I
V
25.I
V
19.I
V
28.I
X
30.I
X
8.X
14.
X
17.
X
21.
X
8.XI
11.X
I
230
236
189
198
178
184
156
164
Navoiy
Nurota
Navoi
y
4.II
15.II
I
28.III
23.III
5.IV
31.II
I
18.I
V
12.I
V
6.X
8.X
21.
X
23.
X
1.X
I
31.
X
27.X
I
3.XI
268
283
218
225
197
207
171
179
Toshken
t
YAngi
yo‘l
Dalvar
11.II
I
25.II
25.III
20.III
31.II
I
29.II
14.I
V
9.IV
5.X
8.X
19.
X
27.
31.
X
1.X
25.X
I
21.X
268
279
221
230
203
212
173
183
