Hayvonlar fiziologiyasi fani, vazifasi, maqsadi va rivojlanish tarixi. Reja: 1.Hayvonlar fiziologiyasi fanining vazifalari, maqsadi va boshqa fanlar bilan aloqasi. 2.Fiziologiya fanining rivojlanish tarixi. 3.Organizm va muhit. Organizm hayotiy jarayonlarini neyrogumoral boshqarilishi. TAYaNCh IBORALAR. Fiziologiya, organ, to‘qima, hujayra, qonuniyatlar, sistemalar, umumiy, xususiy fiziologiya, eksperiment, sut, go‘sht, jun, nazariya va amaliyot, odam, hayvon, o‘simlik, mikroorganizm, ekologiya, Gippokrat, Arestotel, Klavdiy Golen, Avitseno, Ibn-an Nafis, Kopernik, Nyuton, A.Vezaliy, Servet, V.Gorvey, A.Levenguk, Rene-Dekart, Stenson, F.Majandi, Ioganes Myuller, Volt, Galvani, dyu Bua Reyman, Charliz Darvin, V.Yu.Chagaves, G.Gelmogls, K.Lyudvig, K.Bernar, Yan Purkine, A.M.Filomatiskiy, V.A.Basov, A.I.Babuxin, N.D.Mislovskiy, Sion, Kulyabko, I.M.Sechenov, V.V.Pashutin, N.E.Vvedenskiy, B.F.Verigo, N.P.Kravkov, A.F.Samoylov, Shaternikov, I.P.Pavlov, L.A.Orbeli, A.G.Ginesinskiy, A.V.Tonkix, I.P.Razenkov, I.T.Kursin, P.K.Anoxin, A.M.Uglev, A.N.Seversev, X.S.Koshtoyans, A.D.Slonim, D.A.Bryukova, Ye.M.Kreps, nerv, tashqi muhit, refleks, gomeastaz, qon, limfa, to‘qima oraliq suyuqlik, tiriklik, o‘lik, evolyusiya, o‘simlik, hayvonot, qurg‘qchilik, namlik, havo, retseptorlar, bosh va orqa miya. 1.Fiziologiya ikkita so‘zdan iborat bo‘lib, Phizis lotincha tabiat, Logos fan dnmakdir. Fiziologiya fani tirik organizmda kechayotgan hayotiy jarayonlarni o‘rgatadigan fandir. Fiziologiya fani biologik fanlarining bir qismi bo‘lib, organizmning va uning organ, to‘qima va ho‘jayralarida sodir bo‘layotgan hayotiy jarayonlarni, ularning asosida yotadigan qonuniyatlarni o‘rganadi, bu qonuniyatlar orasidagi bog‘lanishlarni tekshiradi. Fiziologiya organlar, sistemalar faoliyatini o‘zora bog‘liq deb, organizmning faoliyatini yaxlit, tashqi muhit bilan bog‘liq holatda kechadi deb tushintiradi. Fiziologiya fani zoologik silsilaning turli bosqichlarida turadigan hayvonlar organizmida kechadigan hayotiy jarayonlarning mazmunini, boshqarilish mexanizmlarini tushuntirishga va hayvonot olamining turli vakillariga xos xususiyatlarni ochishga yordam beradi. Fiziologiya fanini ikki qismga ya’ni umumiy va xususiy qismlarga bo‘lib o‘rganiladi: a). Fiziologiya fanining umumiy qismida organizmdagi barcha hujayralar, to‘qimalar va organlar uchun xos bo‘lgan umumiy hayotiy hodisalardan: moddalar almashinuvi, ta’sirlanish, ko‘payish, o‘sish va rivojlanish o‘rganilsa; b) Fiziologiyaning xususiy qismida organizmning ayrim organ va sistemalarida kechadigan hayotiy jarayonlarni faqat o‘sha organ va sistemalarga xos tomonlarini ya’ni qon aylanish, ovqat hazm qilish, nafas olish, qon, ayiruv, va boshqa organlar faoliyatini o‘rgatadi. Demak organizmda qancha sistema bo‘lsa fiziologiyaning xususiy qismi ham shunchadir. Fiziologiyaning sohalari juda ko‘p bo‘lib odamlar, hayvonlar, o‘simliklar, mikroorganizmlar va boshqa turdagi fiziologiyalar farq qilinadi. Funksiyalar, organizmning yashasha sharoiti-ekologiya, tarixiy taraqqiyoti- evolyusiyasi, yoshiga va boshqalarga qarab o‘zgaradi. Demak, fiziologiya organizm funksiyalarining o‘zgarishiga qarab tur va individlar funksiyalarining filogenez va ontogenez rivojlanishini, ularni o‘zaro farq qilishini solishtirma fiziologiya, zoologik silsilaning turli bosqichlarida turadigan hayvonlar organizmining funksiyalarini evolyusion taraqqiyotini evolyusion fiziologiya, turli ekologik sharoitlarda yashaydigan hayvonlar funksiyalarining iqlim sharoitiga qarab o‘zgarishini rivojlanishini ekologik fizioloiya o‘rgatadi. Fiziologiya fani turli fanlar bilan aloqada bo‘lib, jumladan fizika, ximiya fanlari bilan bog‘langan bo‘lib, organizmda kechadigan jarayonlar asosida fizika va ximiyaviy qonuniyatlar yotadi. Hozirgi kunda organizmdagi hayotiy jarayonlarni o‘rgatadigan soha bo‘lib biokimyo va biofizika fanlari mustaqil fan bo‘lib shakllandi. Organizmdagi xo‘jayra, to‘qima organlar faoliyatini tuzilishi, strukturasidan ajratib alohida o‘rganib bo‘lmaydi. Har qanday funksiya asosida muayyan struktura tuzilish, shakl yotganligi tufayli fiziologiya anatomiya, gistologiya, sitologiya kabi morfologik fanlar bilan bog‘iqdir. Organizm funksiyalarini o‘rganishda fiziologiya patofiziologiya fani bilan aloqada bo‘ladi, chunki fiziologiya sog‘lom organizm funksiyalarini normal sharoitda o‘rgansa, patofiziologiya kasal organizm funksiyalarini o‘rganadi. Organizm turli funksiyalar mazmunini tushunish uchun funksiyalarni modellashtirish usulidan foydalanishi zarur bo‘lib, uni uchun murakkab asboblar yordamida biror funksiya mohiyatini tushuntiradigan maxsus mexanizmlar yaratilmoqda. Bu mexanizm-modda u yoki bu organni ishlash prinsiplarini bilish, uning funksiyasi mohiyatini boshqarilish mexanizmlarini tushuntirishga yordam beradi. Fiziologiya funksiyalarni tarixiy, individual taraqqiyot davrida o‘zgarib borishini o‘rganishda umumiy biologiyaga, evolsion ta’limotga va embriologiyaga tayanadi. Fiziologiya zootexniyaning barcha bo‘limlari bilan bog‘iq bo‘lib, fiziologiya, zootexniya fanlariga tayanib o‘zini rivojlanishiga yo‘l ochadi. Fiziologik jarayonlarni bilmasdan organizmnig kasallanishi ya’ni funksiyalarini qanday o‘zgarganligini bilib bo‘lmaydi. Bu esa hayvonlarning go‘sht, sut, jun mahsulotlarining pasayishiga shuning bilan birgalikda bunday hayvonlarni urchitish, oziqlantirish, parvarish qilish birmuncha izdan chiqadi. Bunday hayvonlarni davolash uchun esa fiziologik belgilarning turli sohalrini bilish maqsadga muvofiqdir. I.P.Pavlovning ovqat hazm qilish sistemasining mukammal o‘rganishi, hayvonlarning oziqlantirishning teoretik va amaliy mustahkam bazasiga aylantirish bilan birga, sut berish, modda almashinishining fiziologik jarayonlarini o‘rganish sut, go‘sht, jun mahsuldorligini oshirsa, ekologik ya’ni turli sharoitlarda yashash, zoogigienani turli yangiliklar bilan boyitib, hayvonlarni maqsadga muvofiq saqlashga sharoit tug‘diradi. (Avitaminozlar). 2. Fanning kelib chiqish sharoiti, usuli g‘oya va nazariyalari bilan tanishiladi. Fanning rivojlanishida yo‘l qo‘yilgan xato va nuqsonlarni o‘rganadi va kelajak fan rivojlanishida bu kamchiliklarga yo‘l qo‘ymaslikga chaqiradi. Akademik I.P.Pavlov fanning hozirgi holatini baholash uchun uning qadimgi, o‘tmishdagi holatini ya’ni yutuqlarini bilgandagina hozirgi ahvolini bilib bo‘ladi deydi. Fan tarixini bilish insonlarni dunyo qarashlarini kengaytiradi, fandagi atama(termin)larni adabiyotlarni o‘rganishga yordam beradi. Fan tarixini bilishdan maqsad bu fanni yaratgan kishilarning ishlari bilan tanishib bu yaratilgan ishlarga qiziqish hosil qilish, u ishlar yaratilgan davr va sharoitlar to‘g‘risida fikr va mulohaza yurguziladi. Fiziologiyani rivojlanishi uch davrni o‘z boshidan kechirgan. 1-davr. Eramizdan ilgarigi 2-4 asrdan to 16 asrgacha bo‘lgan davrning ichiga olib bu vaqtda biologik fanlarning rivojlanishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar umumiy bo‘lgan. Avvalo fiziologiya to‘g‘risidagi ma’lumotlar qadimgi Xitoy, Xindiston, Rim faylasuf va vrachlarining bugunga qadar yetib kelgan asarlarida uchraydi. Gippokrat eramizdan ilgari 377-460 yilarda yashab qon tomirlarida havosimon modda pnevma bo‘ladi va u modda bilan issiqlik olib yuradi. Arteriya yunoncha aeros-havo, teres- saqlanadi ya’ni havo saqlanadi deb tushuntiriladi. Aristotel eramizdan ilgari 384-322 yillar yashab kuzatishlar hisobiga ko‘p ma’lumotlar to‘plab, hayvonlar qon tomirlarida havo bo‘ladi va havo harakat qiladi degan noto‘g‘ri xulosalarga keladi, chunki Aristotel o‘zi hayvonlarni so‘yib ko‘rmasdan balki hayvonlar so‘yilib qonsizlanganidan keyin kuzatishlar olib boradi. Bulardan tashqari organizmdagi temperaturaning doimiyligi yurak faoliyati tufayli deb biladi va tushuntiradi. Anatomiya va fiziologiyaning chuqur o‘rgangan vrachlardan eramizdan ilgari 3-asrlarda yashagan Gerofilom va Erazistrotdir. Ular odamlar organizmini yorib (qullar, jinoyatchilarni yorib ko‘radilar). Bizning eramizdagi 2-asrlarda mashhur Klavdiy Galonning (130-200) fan sohasida qilgan ishlar alohida o‘rin egallaydi. U odamlar gavdasini ko‘p ochib orqa miyani kesib, adashgan nervini uzib, arteriyalarda qon borligini tasdiqlab beradi va arteriya, vena qoni yurak devorlaridagi teshik orqali aralashadi, qon aylanish markazi bu jigardir, deb xato qiladi. Golen Rim imperiyasida spartak jamiatining vrachi bo‘lganligi tufayli odamlarni yorib funksiyalarini o‘rgangan. Demak Galen N.S. organizmga ahamiyatini tushuntirishga harakat qiladi. Sharqning mashxur olimi, zamondoshimiz 980-1037 yil Abu Ali ibn Sino – Avitsenna o‘z zamonining meditsinasiga qo‘shgan xissasi juda kattadir. U juda ko‘p kuzatishlar o‘tkazadi, kichik qon aylanish to‘g‘risida fikrlarini bayon qiladi. Abu Ali ibn Sinoning «Tib qonunlari» asari o‘sha davrgacha ma’lum bo‘lgan ko‘p ma’lumotlarini o‘z ichiga olgan bo‘lib nerv sistemasi faoliyati, to‘g‘ri ovqatlanish, toza havo va quyosh nurining organimzmdagi ahamiyatlari yozilgan. X11 asrda arab olimi Ibn an Nafis o‘pkada qon aylanishini borligini sezgan. 2-davr 16-19 asrlarni o‘z ichiga oladi. O‘tmish olimlari fanga ko‘p hissa qo‘shsalarda fiziologik jarayonlarga idealistik nuqtai nazaridan qaraganlar. Feodolizm davrida dinning hukmronligi fan rivojlanishiga katta to‘sqinlik qilib, ilg‘or g‘oyalar so‘nadi. Feodolizmdan kapitalizmga o‘tish davrida sotsial iqtisodiy munosabatlar o‘zgaradi, ishlab chiqarish o‘sadi, yangi xom ashyo manbalari topilib mamlakat iqtisodiyoti yaxshilanib sovda-sotiq rivojlana boshlaydi. Yer aylanmva sayoxatlar ko‘payadi, kemasozlik rivojlanadi. Fan oldida turgan vazifalar ko‘payadi. Natijada astronomiya, mexanika, matematika, optika rivojlanib fiziologiyani rivojlanishiga sharoit tug‘iladi. Bu davrda Kopernik yerning quyosh atrofida aylanishini bayon qiladi, fransiya olimi Nyuton mexanikaning asosiy qonunlarini yaratadi, anatom Andrey Aezaliy ko‘p yillik anatomik tekshirishlari asosida odam tana tuzilishini yozadi. Vezaliy davrining zamondoshi Servet qon o‘ng yurak qorinchasidan o‘pka orqali chap bo‘lmachaga kelib tushadi deb kichik qon aylanishini ochadi. U qonni o‘pkada O2 ga to‘yinishini yozadi. 1628 yil ingliz vrach anatom va fiziologi Vilyam Garvey (1578-1657) katta qon aylanish sistemasini ochadi, u fiziologiyaga eksperemental fan sifatida asos soladi ya’ni tajribalarga to‘qimalarni tiriklayin kesib ko‘rish metodi-viviseksiyani kiritadi. Vilyam Garvey o‘limidan keyin Italiya olimi M. Malpigin o‘pka tuzilishini va buyrakda kapillyarlar sistemasini hazmda teri, teri tuzilishini yozib chiqadi. Galiley esa teleskop yordamida yulduzlar olamini o‘rgana boshlaydi. 17 asrda fanga mikroskopning kirib kelishi A. Lengvengukga juda mayda ko‘z bilan ko‘rib bo‘lmaydigan mikroorganizmlarni o‘rganishga sharoit tug‘dirib beradi. Rene-Dekart 1596-1650 reflekslani o‘rgana boshlaydi, lekin bu holatni mexanika nuqtai nazaridan tushuntirib mashina ishiga o‘xshatadi. 17-18 asrlarda tabiat o‘zgarmas degan metofizi ta’limot mavjud edi. Shuning uchun ham organizmda sodir bo‘ladigan hayotiy jarayonlar u yashab turgan muhitga bog‘liq bo‘lmay, o‘z holiga mustaqil bo‘lib o‘zgarmaydi, ya’ni ogrganizmda kechayotgan jarayonlar oddiy mexanikoviy jarayon sifatida o‘rganilgan. 18 asrda tabiatga mexanistik yondashish bilan idealistik qarash vitalizm rasm bo‘ldi, ya’ni tabiatda bo‘ladigan hamma jarayonlarni xudoga, iloxiy kuchga bog‘lab tushuntiradit. Bu fan taraqqiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Stenson yurak ishini yurak muskullari qisqarishi hisobiga sodir bo‘lishini asoslab berdi. Fiziologiyani rivojlanishida Rus fanining asoschisi M.V.Lomonosovning (1711-1765) hissasi kattadir. M.V.Lomonosov materiya va energiyaning saqlanish qonunini kashf etdi. Hayvonlarni uzoq vaqt yopiq xonalarda havosiz tura olmaydi deb nafas olish mexanizmini tushuntirib, oshqozonda ovqat hazm qilish jarayonlarini o‘rganadi. 3 davr. 19 asrda fiziologiyaning rivojlanishida F. Majandi (1785-1855) sezuvchi va harakatlantiruvchi nerv tolalarini alohida-alohida mustaqil mavjudligini isbotlab beradi. Nemis fiziologi Iogannes Myuller (1801-1855) ko‘ruv, eshituv, nutq organlari, qon, limfa faoliyatini o‘rganadi. 19 asrda hujayralar to‘g‘risidagi ta’limotlar kelib chiqadi. Volt va Galvani tomonidan elektr tokini ochilishi fizikani rimvojlanishiga va organizmda bioelektrik hodisalarni ya’ni elektrofiziologiyani rivojlanishiga asos bo‘ldi. Hayvonlar organizmida birinchi bo‘lib elektr xodisalarini dyu Bua Reyman (1818-1896) o‘rganib ko‘p moslamalar yaratadi. Bu moslamalar uning nomi bilan yurgiziladi. Tinchlik va faoliyat toklarini bayon qiladi va «Hayvon elektr xodisalarini tekshirish asarida» yozib qoldirdi. 19 asrning kuchli yangiliklarini Valera (1800-1882), Libixa, A.M.Butlerov, D.I.Mendeleev kashf etdilar. Ular organik moddalarni organizmdan tashqarida olish mumkinligini ya’ni mochevinani sintezlanishini amalda ko‘rsatib berdi. Bu organizmda moddalar almashinuvini o‘rganish uchun yo‘l ochib berdi. I.M.Sechenovni o‘quvchisi V.Yu.Chagaves (1896-1903) bioelektrik potensiallarining bo‘lishiga sabab to‘qima elektrolitlar konsentratsiyasining farqlarini hosil bo‘lishidir degan xulosaga keldi. K.Lyudvig (1816-1895) organlar faolyatini grafik ravishda yozib olish metodlarini fanga kiritib, xilma-xil fiziologik jarayonlarni tushuntiruvchi nazariyalar yaratdi. G.Gelmgols (1821-1894) nerv muskul fiziologiyai sohasida ko‘p ishlar qilgan bo‘lib, qo‘zg‘alishning nerv tolasi bo‘ylab tarqalish tezligini aniqladi, muskul qisqarganda hosil bo‘ladigan issiqlik miqdorini aniqlash metodini asoslab berdi. Ko‘ruv va eshituv organlari faoliyatini o‘rganib, fiziologik optika va akustikaga asos soldi. 19 asr fiziologlaridan Klod Bernaro jigarning glikogen hosil qilish, qonda glyukozaning bir me’yorda saqlanib turishida M.N.sitemaning ahamiyati, so‘lak, me’da osti bezim shiralarining hazm jarayonidagi ahamiyati, tomirlarni toraytiruvchi va kengaytiruvchi nervlarni ajratib berdi. Qondagi gazlarni o‘rgangan. U organizm hayotiy kuchlar tomonidan boshqariladi deb, bu uning xatosidir. Chex olimi Yan Purkine (1787-1862) anatom va fiziolog Yevropada eksperemental meditsina institutini ochgan. Nerv to‘qimasini tuzilishini, yurakni, suyak tuzilishini hamda «protoplazma» atamasi(termini)ni fanga kiritgan. Sezgi organlar fiziologiyasini o‘rganadi. 1859 yil Charlz Darvinning organik olamning evolyusion ta’limoti fiziologiya fanini rivojlanishida o‘rni muhimdir. A.M.Filomafiskiy 1836 rus tilida birinchi fiziologiya darsligini yaratadi. Uning nafas mohiyatini, organizmda issiqlik hosil bo‘lishini o‘rganishga bag‘ishlangan ishlari diqqatga sazovordir. Filomafiskiyning zamondoshi Orlovskiy nerv sistemasining organlar trofikasiga va simpatik nerv sistemasini yurak faoliyatiga ta’sirini o‘rganadi. 1842 yil V.A. Basov it me’dasiga naycha o‘rnatish metodini asosladi. Shu vaqtda anatom Valter A.P. tomir devoriga simpatik nerv ta’sirini o‘rgandi. Babuxin A.I. qo‘zg‘alishni ikki tomonlama nerv to‘qimasidan o‘tkazish yo‘lini ochib berdi. I.P.Pavlovning ustozi Ovsyannikov F.V. ( 1827-1906) qon tomirlar markazini ochib beradi. Danilevskiy V.Ya. (1852-1939) M.N.S. elektrik xususiyatlarini kuzatadi. Nafas olish va yurak ishini boshqaruvchi markazni ochadi. Kazanlik fiziolog Mislovskiy (1854-1928) ko‘p ichki organlar markazini ochadi. Sion (1842-1912) Lyudvig bilan birgalikda depressor nerv markazini va yurak nervlarini markazini ochadi. Kulyabko (1866-1930) birinchi yurakni bola tanasidan (gavdadan) ajratib olib tiriltirdi 19 asrning oxiri va 20 asr boshlarida Rossiyada fiziologiya fani keng qo‘llamda rivojlanib Ivan Mixaylovich Sechenovning (1829-1905) hissasi kattadir. U alkogolning organizmga ta’siri, nerv markazining summasiyasi va tormozlanish xususiyatlari va elektrik holatlarini, gazlarni qon bilan tashilishi kabi fiziologiyani sohalarini o‘rgangan. 1862 yil I.M.Sechenov «Bosh miya reflekslari» asarida bosh miya faoliyati mohiyat e’tibori bilan reflektor jarayon ekanligini isbotlab berdi, 100 ga yaqin ilmiy asar yozgan. Uni qilgan xizmatlari uchun Rus fiziologiyasining otasi deb atash tan olingan, 1-Moskva medinstituti 1955 yildan I.M.Sechenov nomi bilan yuritiladi. Rossiya F.A. evolyusion fiziologiya va bioximiya institutiga 1956 yildan Sechenov nomi bilan ataladi. I.M.Sechenov nomidagi mukofot ta’sis etilib har 3 yilda bir martaba beriladi. Sechenov tug‘ilib o‘sgan Sechenova (Tepliystan) qishlog‘iga uni haykali o‘rnatilgan. Katta fiziologlar maktabi yaratgan I.M.Sechenovning shigirdlaridan V.V.Pashutin, N.E.Vvedenskiy, B.F.Varigo, N.P.Kravkov, A.F.Samaylov, Shaternikov va boshqalar A.F.Samaylov Qozon universitetda fiziologiya laborotoriyasini ochadi. N.S.va yurakni elektr xususiyatlari to‘g‘risida ishlaydi. N.S. dan skelet muskullariga qo‘zg‘alish o‘tkazganda ximiyaviy moddalar - mediatorlar roli muhimligini ko‘rsatib berdi. XIX asrning oxiri XX asr boshlarida I.M.Sechenov shigirdlaridan Nikolay Vvedenskiy (1852-1922 yil) nerv va muskul to‘qimalarida tormozlanish jarayonini o‘rganib, labillik va parabioz ta’limotini yaratadi. Vvedenskiy ishlari A.A.Uxtomskiy tomonidan rivojlantirilib qo‘zg‘aluvchan to‘qimalarda ritmlarning o‘zlashtirilishi, M.N.S. daminanta prinsipi (M.N.S.sida hukmronlik qiluvchi o‘ta qo‘zg‘aluvchan markazlar) borligini aniqladi. I.I.Mechnikovning solishtirma fiziologiyadagi qilgan ishlari muhimdir. Uning xo‘jayralar ichidagi parchalanish va fagotsitoz holati immunitet nazariyasiga asos bo‘ldi. Fiziologiya fanining rivojlanishida I.P.Pavlovning xizmatlari benihoya kattadir. U birinchi bo‘lib fiziologiyaga surunkali tekshirish metodini kiritdi. Bu metod organlar faoliyatini yaxlit organizm qismi sifatida o‘rganishga imkon beradi. 10 yil umrini I.P.Pavlov qon aylanish sistemasi fiziologiyasiga: M: yurakning markazdan qochuvchi nervlari. 20 yil umrini ovqat hazmi fiziologiyasiga bag‘ishlab, kichik me’dacha yasash va ovqat hazm qilish sistemasining turli qismlariga fistulalar qo‘yishni amalga oshiradi. I.P.Pavlovga 1904 yil ovqat hazm qilish fiziologiyasida qilingan ishlari uchun Nobel mkofotiga muyassar bo‘ldi. I.P.Pavlov 35 yil umrini nerv sistemasini faoliyatini o‘rganishga bag‘ishlab, u shartli reflekslar metodi asosida bosh miya yarim sharlari po‘stlog‘i faoliyatini o‘rgandi va oliy nerv faoliyati to‘g‘risida materiolistik ta’limot yaratdi. Shartli reflekslar bosh miya po‘stlog‘ini funksiyasi ekanligini isbotlab, nerv sistemasining trofik faoliyati uyqu gipnoz va tush ko‘rish xodisaini tushuntirdi. I.P.Pavlov fiziologiyaning qaysi sohasida ishlasa ham unda nerv sistemasining boshqaruvchanlik rolini ko‘rsatib berdi. I.P.Pavlov shigirdlaridan Bikov K.M. (1886-1962) oliy nerv faoliyat haqidagi ta’limotini rivojlantirib, bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining ichki organlarga ta’sirini o‘rgandi va ichki organlar faoliyatini shartli reflektor yo‘l bilan boshqarilishini isbotlab berdi. L.A.Orbeli, A.G.Ginesinskiy va A.V.Tonkixlar nerv sistemasi trofik faoliyatini o‘rganib davom etib simpatik nerv sistemasining pereferik organlarga va miyaga adaptasion-trofik ta’siri haqidagi konsepsiyani yaratdilar. I.P.Rezenkov va I.T. Kursinlar Pavlovning hazm qilish haqidagi ta’limotini boyitdilar. Akademik Anoxin P.K. qaytar bog‘lanish qaytar afferenitatsiya, A.M.Ugelev ichak devorida ovqat hazm bo‘lishida ajoyib ta’limot yaratdi. A.N.Seversev, X.S.Koshtayans, L.A.Orbeli, A.D.Slonimlar evolyusion fiziologiya sohasida katta ishlar qildilar va bu ishlarni keyingi paytlarda D.A.Biryukova, A.D.Slonim, Ye.M.Kreps va boshqalar davom etdirmoqdalar. 3. Organizm va muhit deganda ikkita so‘z moxiyatiga e’tibor berib tushunilishi kerak. Umumiy biologiya, zoologiya, botanika fanini o‘rganganimizda organizm nima degan savol tug‘ilgan yedi. Organizm bu murakkab tirik xo‘jayralar, to‘qimalar va organlar yig‘indisidan iborat bo‘lib o‘z-o‘zini boshqariladigan tashqi muxitning o‘zgaruvchanligiga mustaqil bog‘lanib, o‘rganib yashay oladigan yaxlit sistemadir. Organizm xilma-xil tuzilishda bo‘lib, belgili o‘ziga xos sharoitlarda yashash vazifalarini bajaradi. Organizmning asil negizi xo‘jayra va uning materiyali xislatlari asosida ta’sirchanlik, harakatchanlik, o‘zgaruvchanlik tufayli muxit sharoitlariga maslanish imkoniyatlriga yega bo‘ladi. Muxit sharoitida bo‘ladigan barcha ta’sirlr organizmga ta’sir qilib uni o‘zgaruvchanligini ta’minlaydi. Organizmlar bir xo‘jayrali oddiy, sodda va ko‘p xo‘jayrali murakkab bo‘ladi. Organizmlarda tiriklik va o‘lik xolati kuzatiladi. Organizmning tirikligi oqsil moddalarning yashashi, almashinishi va tevarak muxit sharoiti bilan bog‘lanishidan iborat va uning eng muxim sharoiti moddalar almashinuvi bilan harakterlanadi. Moddalar almashinuvi tirik organizmni yaxlitligini, o‘zgaruvchanligini, evolyusion o‘zgarishini ta’minlovchi sabablardir. Dialektik materializmning qoidalariga ko‘ra tabiatda barcha borliq bordan yo‘q bo‘lmaydi va yo‘qdan bor bo‘lmaydi va tabiatda sababsiz hodisalar bo‘lmaydi deb tushuntiradi. Organizm tashqi sharoitini belgilovchi sabab bu muhitdir. Har qanday hayvon evolyusiyasi ularning turli sharoitlarda o‘sib, o‘lg‘ayib, rivojlanishini (suvda, quriqlikda) hamda o‘z ajdodlaridan o‘zgarib, kattalashib, kichrayib, bosh, qo‘l, oyoq suyaklarini o‘zgarishlari evolyusion o‘zgarishlardir yoki odamlarni ikki oyoqlab yurishga o‘tishi, odamlarning bilimdon bo‘lishi, kosmosga uchishi va boshqalar evolyusiya mahsulidir. Masalan: ajdodlarimiz to‘rt oyoqlab, daraxtdan-daraxtga sakrab yursa, inson ikki oyoqda yuradi, xonaki qoramollar faqat o‘z bolasi uchun sut yetishtirsa, ularning sharoitlarini o‘zgartirib sut mahsuldorligini kupaytirsa bo‘ladi. Mollarni perebaltika va boshqa mamlakatlarda boqishda elektr simini to‘siq qilib foydalanib boqilganida, hayvonlarni bir marta bu elektor simlari ta’sirida qolishi, bu simlarga boshqa yaqinlashmay yoyilib yurishini ta’minlaydi. Hozir molboqar robortlar, oziqlantirish, sut sog‘ish jarayonlari robortlarshtirilgan. Organizmni bir tomoni uni yashashini ta’minlovchi belgilovchi muhit, ikkinchi tomon tabiatni asosiy hodisalarini ta’minlaydi. Bunday bog‘lanish biosferasi tabiatdagi xilma-xil o‘zgarishlardan iborat barcha tirik tabiat va uning tevarak atrofidagi muhiti o‘ziga xos struktura va tuzilishlarga bo‘linadi. Tabiat o‘simlik va hayvonot dunyosi paydo bo‘lib, qurg‘oqchilik, suvlik, namlik sharoit har xil ekologik qismlaga bo‘linishi organizmning tirikligi va funksional holatlari uning tuzilishi hamda yashash sharoitiga asoslangan bo‘ladi. Masalan: xujayra yoki organizm uchun yadro tiriklikni belgilab ustida sitoplazma va yaxlitligini ta’minlovchi qobig‘i bor. Oddiy qon suyuq to‘qima bo‘lib, plazma tarkibida suzib yuruvchi qonning shaklli elementlari, tuz, suv, oqsil, yog‘, uglevodlari bor. Demak, qon ham bir qancha hujayralardan iborat suyuq to‘qima ekan. Quyuq to‘qimalardan muskullarda qoplag‘ich parda qobiqlari bor. Shu to‘qimalar bir joyga yig‘ilib organni tashkil etadi. Masalan: yurak oshqozon va boshqalar. Qattiq to‘qima suyak, pay to‘qimalar, shoxlangan mug‘izlangan to‘qimalar bo‘lib ulardan ma’lum organizm vujudga keladi. Turli hayvonlar, organizmlar aslida bir hujayradan ona va ota hujayralarning assimilyatsiyasi natijasida vujudga kelgan. Bu organizmlar yoshligida bir xil tuzilish va kattalashganda boshqacha tuzilishga ega bo‘lib, bu evolyusiya natijasidir. Bu xolat o‘simliklar dunyosida ham mavjud bo‘lib, Kliment Arkadevich Timeryazev va I.M.Michurinlar tomonidan o‘rganilgan. Ularni turli navlarni yaratishlari buning misolidir. Fiziologiyada I.P.Pavlov va I.M.Sechenovlar nerv sistemasini faoliyatini o‘rganib, organizm bilan muhit o‘rtasidagi bog‘lanishlarni o‘rganadi. Organizmning tirikligini ta’minlash moddalar almashinuvi bilan bog‘iq bo‘lib, uning asosi oziqlanishdan iboratdir. Oziqlanish bu modda almashinish vositasida organizmlar orasida xilma xil bog‘lanishlarni hosil qiladi. O‘simliklar bilan hayvonlar orgaizmidagi bog‘lanish, bir hujayralilar bilan ko‘p hujayralilar o‘rtasidagi bog‘lanishlar hosil bo‘ladi. Bunday bog‘lanishlar ayrim holatlarda simbioz holatida kechadi, ya’ni bir organizm ikinchi organizm uchun foyda keltiruvchi ya’ni bir organizm ikkinchi organizm uchun oziqa bo‘ladi. Murakkab tuzilgan organizmlar mayda hayvonlar uchun yashash manbai hisoblanadi. M: kavshovchilarning katta qornida mikroblar yashab, rivojlanib ko‘p oqsil sintez qilinadi va keyinchalik katta hayvon organizmini oqsili sifatida foydalaniladi. Chumolining bir o‘zi hazm qilaolmagan oziqani ko‘pchilashib ta’sirlab oziqlanadi. Bu albatta biosferani tashkil qiladi. Biosferani saqlash kerak. biosferaning buzilishi ko‘pchilik kasalliklarni keltirib chiqaradi. Havo atmosferasini o‘zgarib turishi, temperaturasining o‘zgarib turishi, yorug‘lik nurlarining o‘zgarishi, albatta bu holatlar mavjud va organizm bu holatga yashab o‘rganmasa organizmda kasallanish hosil bo‘ladi. Izlar hayvonlar bilan birgalikda gomoyoterm organizm bo‘lib bu organizmlarda temperatura 1-2o S past yoki yuqori bo‘lishi moddalar almashinuviga, qon harakteriga, yurak ishiga, qon tarkibini va nafas olishni o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun organizmni muayyan tartibga moslashtirib o‘zgartiradigan sistema zarur. Organizmning muhit bilan uzluksiz bog‘lanishda bo‘lishi 2 ta sistema orqali ta’minlanadi. 1. Nerv sistemasi orqali reflektor bog‘lansa. 2. Qon, limfa va boshqa suyuqliklar orqali gumoral yo‘l bilan bog‘lanadi. Reflektor bog‘lanishda nerv sistemasi asosiy vazifani bajarib bu sistema ta’sirlarini o‘tkazuvchi nerv tolalari va nerv markazlaridan MNS iborat bo‘ladi. Organizmning barcha joyida retseptorlar bo‘lib 3-gruppaga bo‘linadi. 1. Ichki introretseptorlar. 2. Tashqi yekstroretseptorlar. 3. Proprioretseptorlar ayrim organlar oralig‘ida, bug‘im, paylar oralig‘ida joylashadi. Retseptorlar xilma xil ta’sirlarni qabul qiladi. 1. Xemoretseptorlar. 2. Baroretseptorlar. 3. Termoretseptorlar. 4. Mexanoretseptorlar. 5. Taktil retseptorlar ayrim organlarda ko‘ramiz. To‘q, kiprik, jun qoplama retseptorlari bular ta’sirotlarni masofada sezadi. Nerv tolalari harakteriga ko‘ra aferent tolalar markazga individual tola, efferent tolalar markazdan kechuvchi tolalar yoki ta’irot sezuvchi va harakatlantiruvchi tolalar deyiladi. M.N.S. quyidagi qismlardan iborat.