SIYDIK - JINSIY A’ZOLARIDA O‘TKAZILADIGAN OPERATSIYALAR. MA’RUZA REJASI: 1. Erkak hayvonlarni siydik-jinsiy a’zolarida o‘tkaziladigan operatsiyalar. Erkak hayvonlar chov kanali va urug‘don xaltasining anatomo-topografik tuzilishi. 2. Hayvonlarni axtalash yoshi, vaqti, joyi, axtalashning umumiy xarakteristikasi. Har xil turdagi hayvonlarni axtalash. Og‘riqsizlantirish va fiksasiya (mustahkamlash). 3. Operatsiya yo‘li bilan iskovchi buqa va qo‘chqorlarni tayyorlash. Urg‘ochi hayvonlar ovarioektomiyasi. 4. Chot sohasi va tos bo‘shlig‘i organlarida o‘tkaziladigan operatsiyalar, anatomo-topografik tuzilishi. 5. Uretrotomiya, uretrostomiya va sistotomiya texnikasi. Tayanch iboralar: axtalash, chov kanali, yorg‘oq, urug‘don, urug‘don ortig‘i, urug‘don tizmachasi, orxidestomiya, ovarioektomiya, umumiy qin parda, konli usul, konsiz usul, perkutan, elastrasiya, jinsiy a’zo, uretrotomiya, uretrostomiya, sistologiya. Axtalash – bu jinsiy bezlar funksiyasini sun’iy yul bilan tuxtatish. Axtalash xar xil usullari bilan amalga shiriladi: xirurgik, kiyoviy, gormonal, radioaktiv. Veterinariya amaliyotida kuprok xirurgik usuli qo‘llaniladi. Agarda erkak hayvonlarni jinsiy bezlari tulikcha olib tashlancha, orxidektomiya deyiladi (orchis – tuxum; ectome - kesish), urgochi hayvonlarda – ovariyektamiya ( lot ovarium – tuxumdon). Axtalash hayvon organizmini modda almashinuviga ta’sir kiladi, ularni bokuvi yaxshilanadi, gushti yumshok, semiz, spesifik xid yukoladi, ta’mini sifati uzgaradi, kuni muddati yaxshilanadi, hayvonlar tinchlanadi, axtalangan sigirlarni sut berish davri uzayadi. Axtalash hayvonlardan kushimcha yog‘, gusht, jun olish va shikastlanishni oldini olish uchun qo‘llaniladi. Axtalash davolash uchun kam kullaniladi, ya’ni urug‘don kasalliklarda, chov kanali urug‘don xaltasi dabbasida, cho‘chqalar bokuvga kuyishdan oldin axtalanadi. Axtalashga qarshi kursatmalar: agarda xo‘jalikda yukumli kasalliklar bo‘lsa, organizm nimjon bo‘lsa, yiringli – nekrotik jarayonlarda va va emlashdan keyin. 2. Anatomo – topografik ma’lumotlar. Chov shakli (canalis inquinalis) – korin tashki va ichki kiyshik muskulidan xosil bulgan voronka shaklidagi yorik (aygirlarda uzunligi 10 – 12 sm) tashki (teri soti), ichki (korin) teshiklardan (xalkalardan) iborat. Birinchi teshikni uzunligi aygirlarda 12 – 15 sm, ikkinchisiniki 2 – 4 sm. bukalarda gov kanali eng uzun, aygirlarni xalkalari eng keng. Chov kanali ichki tarafdan kursok parda bilan urulgan va u kin kanali xosil kiladi. U tashki va ichki kin xalkalarini xosil kiladi. Ular chov kanalini xalkalariga mos tushadi. Qin kanalidan tashkari, gov kanalida urug‘donni ko‘taruvchi tashki muskul, tashki uyat arteriya va vena, urug‘ni tashki nerv iva limfa tomirlar joylashadi. Urug‘don xalta – saccus teqticularum, kavshovchi va bir tuyokli hayvonlarda soni orasida, kolgan hayvonlada orka teshigi tagida joylashadi. Urug‘don xalta kuyidagilardan tashkil topgan: yorgok – juft bushlik, urug‘ldoni kutaruvchi juft tashki muskuldan va juft umumiy kin pardadan. Yorgok – scrotum - kuyidagi katlamlardan tashkil topgan: a) teri, b) muskul – jastik parda – (tunica dortosa), - teri bilan zich birlashgan tusik xosil kilib yorgokni ikkita bushlikka buladi. v) Yorg‘ok fassiyasi (fasia quldartonica) – buka va kuchkorda yaxshi rivojlangan g) Umumiy kin parda (tunica vaginalis communis) – kursok pardani davomi, literan yuzasida urug‘doni kutaruvchi tashki muskul joyldashadi d) Urug‘doni maxsus kin pardasi (tunica vaginalis propria) - urug‘don, ortigini va urug‘don tizmachani urab turadi, umumiy kin parda bilan pay orkali birlashadi, amaliyotda kin payi deb ataladi. Urug‘don – testis, (didyniis, s.orchis), tashki tarafdan maxsus kin parda bilan uralgan, u okimshil parda bilan xich birlashgan, undan tribekullalar ajralib chiqib kameralar xosil kiladi bez xujayralar bilan tulgan ulardan spermatozodilar va androgen gormonlar ishlab chikariladi. Urug‘don ortigi – epididynus, kavsh kaytaruvchi hayvonlarda urug‘doni ladual yuzasida joylashadi, kolganlarda – dorgo – lateral. U bosh, tana va dumdan tuzilgan. Dumdan urug‘ yuli boshlanadi. Urug‘don tizimchasi – (funiculus spermaticus) tashki tarafdan visseral kursok parda bilan uralgan uni davomi umumiy kin parda bilan uralgan. Uni tarkibiga kuyidagilar kiradi: a) ichki urug‘ arteriyasi (a.seprematica interna) korin aortadan ajralib chikadi. b) urug‘ yuli arteriyasi (a.deferentis) kindik aretiyasidan ajralib chikadi. v) urug‘doni kutaruvchi muskul (m.cremaster intarnus) sillik muskul tolalaridan xosil bulgan. g) urug‘doni ichki tutami (plexus spermaticus internus) kardinal tuguni postganglionar tolalaridan xosil bulgan. d) limfa tomirlar, ularni soni 18 tadan 38 gacha. ye) urug‘ yuli (dustus spermaticus) urug‘don ortigini dum kismini davomi. Yorgokni kon - tomir va nevrlar bilan ta’minlanishi. Urug‘ va uyat arteriyalaridan. Urug‘ nervi, yonbosh chov, yonbosh korin osti nervi. 3. Hayvonlar xar kanday yoshda axtalanishi mumkin. Erkak hayvonlarni axtalangan vaktida kuyidagilarga e’tibor berish lozim: turi, zoti, maxsari, pishib yetilishi va usuliga. Tez pishib yetiladiganlar – 1,5 – 2 yoshda, kechilari 3 – 4 yoshda, Xangi va xachirlar 3 – 4 yoshda, buka, kuchkor, echki – 5 – 6 oyda yoki suyilishidan 6 – 8 oy oldin, Kuzi va takachalar – 2 – 3 oyda, cho‘chqachalar – 4 – 8 – 12 xafta, tuyalar – 2,5 – 3 yoshda, bug‘ular – 10 – 12 oyda, kuyon – 1,5 – 2,5 oyda. Axtalashdan oldin katta hayvonlar och koldiriladi, ichagini va kuvug‘ini bushatish kerak. Axtalash uchun joy ochik va yumshok yorug‘ bg‘lishi kerak. 4) Axtalash usullarini umumiy xarakteristikasi Axtalash asosan 2 xil usulda olib boriladi: qonli va qonsiz (perkutan, teri orkali). Qonli usul bilan axtalash keng tarkalgan va barcha turdagi hayvonlarda kullanilishi mumkin, bu usulni kullaganda urug‘don va ortigi tuligicha olib tanlashadi, buni yopik va ochik usul bilan amalga oshirish mumkin. Agar umumiy kin parda kesilsa ochik usul deb ataladi, agar kesilmaga yopik, bunda urug‘don, ortigi umumiy kin parda bilan birga olib tashlanadi. Jinsiy bez elementlarini qisman olib tashlash Bu usulning maksadi – spermatozoidlarni chikishini tuxtatgan xolda, androgen garmonlarni ochirilishini saklash. Ularni ta’sirida hayvoni rivojlanishini tuxtab kolmaydi. Buni ikki xil usulda olib borish mumkin: a) urug‘doni fakat parenximasini olib tashlash (eksperssion axtalash) bunda biriktiruvchi to‘qima asosi va urug‘don ortigi saklanadi b) urug‘don ortigini dum kismini kesish – iskovchi bukalarni tayyorlash uchun kullaniladi. Konsiz usul ilan axtalash (perkutan) – keng tarkalgan usul, ikki xil usulda olib boriladi; urug‘don tizmachasini yoki urug‘dloni majaglash. Urug‘don tizmachasini majaglash uch xil amalga oshiriladi: A) maxsus axtalash kichkislari yordamida teri orkali urug‘don tizmachani majag‘lash. B) urug‘don tizmachasini boglash. V) Elastrasiya – rezina xalka kiygizish. Urug‘donni majag‘lash – kompression axtalash usuli, teri orkali Machalovchskiy kiskichi yordamida amalga oshiriladi 5. Xar xil turdagi hayvonlarni axtalash Ayg‘irlarni axtalash – konli ochik usul bilan amalga oshiriladi, fakat kari aygirlar yopik usul bilan axtalanadi. Fiksasiyasi – asosan yotgan va maxsus stanok bulgan vaktda tik turgan xolatda fiksasiya kilinadi. Yotgan xolatda fiksasiya kilganda ung orka oyogi oldinga tortiladi, kolgan uchtasi birga boglanadi. Og‘riksizlantirish – katta axamiyatga ega va yikitishdan oldin beriladi. Uygunlashgan narkoz uchun 20 – 25,0 xloralgidratni 2 litr suvda eritib zond orkali yuboriladi. Shundan sung maxalliy og‘riqsizlantirish kuyidagi usullar bilan amalga oshiriladi: 1. Intratestikulyar – urug‘don ichiga 10 ml 4 % novakain yuboriladi (Sanojnikov usuli) 2. Urug‘don ortigini dum kismiga 3. Urug‘don ortigini bosh kismiga (Plaxotin usuli) 4. Urug‘don tizmachasiga (Brasse usuli) 5. Kesim chizigi buylab 0,5 % novakain eritmasi 6. Vena kon tomiriga 5 ml 5 – 10 % rampun, rolitar 7. muskul orasiga 8 – 10 ml 2,5 % aminazin Operatsiya texnikasi: Ayg‘irlarni axtalaganda Zand axtalash kiskichi yoki emaskulatordan foydaanish mumkin. Ularni kullashdan asosiy maksad tomirlarda trolib xosil kilib, kon okishini oldini olish. Chap qo‘l bilan urug‘don xaltani terisi taranglashtiriladi, buning uchun jgutdan xam foydalanish mumkin. Skalpel yordamida burtib turgan yuzasida ikkita bir xil parallel kesim olib boriladi, barcha to‘qimalar to urug‘dongacha kesiladi, agar navda urug‘don xam kesilib ketsa muxim axamiyatga ega emas. Umumiy kin pardani kesimi terining kesimiga mos tushishi kerak. Urug‘don chap kul bilan jarohat orkali tashkariga chikariladi, kin payi tekislanib umumiy kin pardaga yakinlashtirilib kesiladi. Agar pay urug‘don ortigiga yakin kesilsa urug‘ arteriyasi shikastlanishi mumkin. Shundan sung urug‘don va tizmachasi umumiy qin pardadan 7 – 10 sm uzunlikda ajratib olinadi. Ajralgan umumiy qin parda pinset yordamida qin kanaliga kirgiziladi. Urug‘don tizmachasi bilan tashqariga chikariladi, xalta va umumiy qin parda yuqoriga chov tarafga ko‘tariladi va urug‘don olib tashlash boskichiga o‘tiladi. Zand kiskichi ishlatilsa, urug‘dondan 7 – 9 sm yukoridan tizmacha kisiladi va urug‘don uz uki atrofida 10 – 15 marta buraladi to uzilib tushguncha. Burash natijasida kon tomirlar mustaxkam yopiladi. Emaskulyator ishlatilganda urug‘don tizmachadan buralmasdan olib tashlanadi. Chunki emaskulyator kisuvchi va kesuvchi yuzalarda tuzilgan emaskulyator urug‘don tizmachasida 5 – 6 minut ushlab turiladi. Yopik usul bilan axtalash – bunda urug‘don leщyotka yoki ligatura ishlatilib olib tashlanadi. Liщyetka yordamida axtalash – urug‘don xalta umumiy kin pardagacha kesib boriladi. urug‘don umumiy kin parda bilan tashkariga chikariladi, bushlikda organ to‘qimalar yuk ekanligi aniklangandan keyin tizmacha 180oS buraladi va 7 sm teparokdan steril leщyetkani kuyilib berkitish lozim. Leщyetkadan 2 – 2,5 sm pastrok tizmacha kesiladi va urug‘don olib tashlanadi. 7 – 8 kundan keyin leщyetka olinadi yoki uz – uzidan tushib ketadi. Ligatura kuyib axtalash – urug‘don tizmacha bilan tashkariga chikarilgandan keyin yukoridan Zand kiskichi bilan tizmacha kisiladi. Kiskich olingandan keyin tizmacha 180oS buralib yana bir marta kisiladi, xosil bulgan arikchaga ketgut kuyilib boglanadi. Ikki – uch barmok pastdan kelib olib tashlanadi. Buqalarni axtalash Fiksasiya – turgan va yotgan xolatda. Og‘riksizlantirish – bir yoshgacha bo‘lganlarga og‘riqsizlantirish utkazilmaydi, bir yoshdan keyin og‘riqsizlantirish aygirlarnikidek olib boriladi. Bukalar konsiz va konli usul bilan axtalanadi. Konsiz (perkutan) usul: Urug‘don tizmachasini teri orkali majaklashni maksadi urug‘donda kon bilan ta’minlashni va Inervasiyasini tuxtatish. Buning uchun kuyidagi axtalash kiskichlaridan foydalanish mumkin: Telyatnikov, Burdisso, Glumko – Golenskiy, Xanindiki. Telyatnikov kiskichi yordamida axtalaganda yordamchi urug‘don tizmachasini teriga yakin siljtiladi, xirurg kiskichni tizmachaga kuyib ikki kul bilan kisiladi va 5 soniya ushlaydi, bunda xirchilagan tovush sezladi. Agar tovush sezilmasa 1, 5 – 2 sm yukorirok tizmacha yana kisiladi, 10 – 15 minut keyin shu joyda gematoma xosil buladi. Perkutan usul bilan axtalanganda bukalarning semiish massasi 8 – 17 %, tirik vazni 6 – 10 % kupayishi va ozikani xarajati 6 – 10 % kamaygani aniklangan. Konli usul – bir nechta usul bilan bajariladi. Ligatura kullab axtalash – Urug‘don xalta orkadan ushlanib taranglashtiriladi. Kaudal yoki lateral yuzasida kesim olib boriladi, barcha to‘qimalar to urug‘dongacha, shu jumladan umumiy kin parda xam kesiladi. Jarohat orkali urug‘don, tizmachasi bilan tashkariga chikariladi urug‘don payi kesilgandan keyin. Tizmachani yukori kismiga ligatura kuyilib boglanadi, 2 – 2,5 sm pastrok kesib olib tashlanadi. Urug‘don ortigini dum kismini kesish – bu usulda urug‘ xujayralari ishlab chikarilmaydi, lekin garmonlarni ishlab chikish saklanadi. Tik turgan hayvonda olib boriladi. Urug‘don xaltani tub kismida ikki 1,5 – 2 sm kesim kilinadi. Bu kesim orkali urug‘don ortigini dum kismi siqib chikariladi va kaychi bilan kesib olib tashlanadi. Jarohat yaxshi bitadi. Qo‘chqor va takalarni axtalash Bular xam konsiz (perkutan) va konli usullar bilan axtalanadilar. Fiksasiya – yotgan xolatda fiksasiya qilinadi Qonsiz usul bilan axtalash – perkutan va elastrasiya usuli kullanilishi mumkin. Perkutan axtalashda urug‘don tizmachasi kiskich yordamida majaklanadi. Elastrasiya usuli 2 xaftalik Kuzi echkilarda bajariladi. Bu usul buyicha urug‘don xaltasini yukori kismiga rezina xalka kiygizilib kuyiladi, 10 – 15 kun ichida atrofiyaga uchrab tushib ketadi. Konli usul: Urug‘doni tulik yoki kisman olib tashlash usuli kullaniladi. 1. Operasiya maydonchasi tayyorlangandan keyin urug‘don xaltani tubi tortilib kaysi yordamida kesiladi. Urug‘don umumiy kin parda bilan tashkariga chikariladi. Tizmacha ketgutli ligatura bilan boglanadi undan 1 sm pastrok kesib urug‘don olib tashlanadi. Jarohatga antiseptik kukun sepiladi. 2. Qari quchqorlarni axtalash: Kursatmasi – qari nasldor quchqorlarda bajariladi. Og‘riqsizlantirish – urug‘don xaltani buyin kismiga infiltrasiya usuli bilan, intratestikulyar – 10 ml 3 % novakain eritmasi. Operatsiya texnikasi – quchqor chap tarafga yotqizilib fiksasiya qilinadi. Chap qo‘l bilan urug‘don yukoriga kutariladi. Kesim surgich qoldiqlaridan 2 sm pastroq aylana bajariladi. Teri pastga tortiladi, urug‘don tizmachasida Zand qisqichi 2-3 minutga kuyiladi. Urug‘don kaychi bilan olib tashlanadi va yod surtiladi. Jarohat 1-2 tugunli chok bilan yakinlashtiriladi. Qisman axtalash Bayburtyan usuli buyicha-skalpel urug‘donga sanchiladi chukurligi 0,5-1sm va xosil bulgan jarohatdan urug‘don parenximasi sikib chikariladi. Cho‘chqalarni axtalash Konli ochiq va yopiq usul bilan amalga oshiriladi. 1) Urug‘don tizmachasini yulib axtalash- Fiksasiya- yotgan xolatda. Operasiya texnikasi-urug‘don xalta chap qo‘l bilan ushlanadi va skalpel bilan kesiladi. Barcha to‘qimalar kesiladi, jarohat orkali urug‘don tizmachasi bilan tashkariga chikariladi. Tizmachani yukori kismiga gemastatik pinset kuyiladi va urug‘don tizmacha yulib tashlanadi. 2) Ligatura qo‘llab axtalash-yopik va ochik usulda kilinadi. Ikkinchida umumiy kin parda ochilib urug‘don tizmayaasiga ligatura kuyib boglanadi 1-2sm pastdan kesib olib tashlanadi. Yopik usulda umumiy kin parda ochilmaydi, tizmachaga ligatura kuyib olib tashlanadi. Tuyalar – ochiq usulda Bug‘ular – perkutan usulda Itlar – yopik usul, jarohat choklanadi Mushuklar – ochik usul Kuyon – yopik usul Urgochi cho‘chqalarni axtalash Urgochi cho‘chqalarning tuxumdoni 1,5 – 4 sm. tukan cho‘chqada korin bushligini urtasida joylashadi. Tuxumdonlar ung tarfga siljitgan. Kon bilan taminlanishi – tuxum arteriyasi, prvanial bachadon Innervasiya – tos nervi Kursatmasi – bokuvni yaxshilash. Kuzgalish davrida 30 % yogni yukotadi, 5 – 8 kg bir boshga. Axtalanganlari 10 – 15 % ogirlashadi, bovuk 15 – 30 kunga kiskaradi, jasatini ogirligi 30 % kuprok. 4 – 8 oyligida yoki bokuvga kuyidan 2 xafta oldin Fiksasiya – chap tarafga boshini pastka karatib 45oS burchakda Og‘riksizlantirish – muskul orasiga 2,5 % aminarin 1 ml 25 kg, kesim chizigi buylab indentrasiya usuli 0,5 % novakain. Texnikasi – kesim o‘ng tarafdan maklokdan 2 – 3sm pastrok, tuqqanlarda 5 – 7 sm, uzunligi 4 – 7 sm to 10 sm gacha. Barcha to‘qimalar kesiladi, kursok parda kaychi bilan teshiladi. Jarohat orkali tuxumdon tashkariga chikariladi. Tajdan ligitura utkazib boglanadi va olib tashlanadi. Shunday kilib chap tarafdagisi xam olib tashlanadi. Teriga 2 – 3 tugunli chok kuyiladi. Jinsiy a’zo - penis murakkab tuzilgan bo‘lib, muhim vazifani bajaradi, urug‘donda tayyorlangan jinsiy xujayralarni ugochi hayvonlar jinsiy organiga kirtish, shuningdek, siydik chikarish uchun xizmat kiladi. Jinsiy a’zoning orka kismi uning negiz deyiladi, bu kism tos suyagining kuymich burtigidan boshlanadi vash u joyda ikkita oyokcha – erura penis xosil kiladi. Oyokchalarning xar kaysisi kuymich – novak muskuli – m.ischocavernosus bilan koplangan. Jinsiy a’zoning oyokchalari birlashib jinsiy a’zo negizi – radix penis ni xosil kiladi. Kavak tana yukoridan ok parda bilan koplangan (tunica alhuganea) undan bir kancha tusik ipchalar tarkalib, galvir shaklini xosil kiladi. Ereksiya vaktida anna shu galvirsimon bulimlarga kon kuyiladi. Jinsiy a’zo uch kismdan iborat: negiz, tana va bosh tana – corpus penis urtasian ung va chap kismdarisha bulingan, boshi – glans penis jinsiy a’zoing eng oldingi kismi xisoblanadi. Tanasini dorzan yuzasida kon tomirlar va nervlar uchun arikcha, ventral yuzasida esa siydik – jinsiy kanali (analis urognitalis) joylashgan. (Jinsiy a’zo ikki kismdan iborat: fiksasiya (boglangan) kilingan va bush. Jinsiy a’zoning ustki kismini urab turgan teri ichki va tashki kavatlardan iborat. Teri xalta jinsiy a’zoni ximoya kilish uchun xizmat kiladi. Tashki kavati – lamina cutanea bilan, ichki kavati lanius vercirales orasida teri xalta (perkusiya) bushligi - cavaum praeputi bulib, unda xaltani moylab turadigan suyuklik smegma tuplanadi. Teri xalta bo‘shlig‘iga xalta teshigi – ostium praeputiale ochiladi. Jinsiy a’zo ereksiyaga kelganda teri xalta taranglanib tekisolanadi. Bunga xalta taranglovchi muskul m.praeputiale cranialis yordam beradi. Jinsiy a’zoning boshi jinsiy a’zo muskuli – m.retractor penis orkali xalta ichiga tortiladi. Jinsiy a’zo kavsh kaytaruvchi va cho‘chqalarda yorgokning orasida «S» simon burma xosil kiladi. Otlarning jinsiy a’zosi juda salmokli bulib, yon tomoni sikikrok, govak tanasi juda rivojlangan bulib, boshi kalpokcha – corona glandis xosil kiladi. Jinsiy a’zo uchta fassiyadan iborat, xususan, chukur va yuza. Siydik – jinsiy kapal ( canalis upogenitalis uretra- siydik pufagini pastki kismidan boshlanib to jinsiy a’zoni bosh kismida tugaydi. U ichkari tarafdan shilimshik parda bilan tashki tarafdan govak pardadan tashkil topgan. Unga urug‘ kanallari va prostata, piyozchasimon bezlar ochiladi. Kon bilan ta’minlanishi – jinsiy a’zo aretriyalari va yonuvchi arteriya orkali