HAZM QILISH SISTEMASI FIZIOLOGIYASI. Og‘izda oziqa hazmi Reja: 1.Ovqat hazmi to‘g‘risida umumiy tushuncha. 2.Hazm sistemasining faoliyatini o‘rganish usullari. 3.Og‘izda oziqalarni hazmi bo‘lishi va uning turli hayvonlardagi xususiyatlari. 4.So‘lak tarkibi, ahamiyati, miqdori va uning boshqarilishi. Tayanch Iboralar. Hazmlanish, yem, pichan, xashak, konsentrat, yevolyusiya, osmos, diffuziya, o‘rgamchak, achitish, shimish, asalari, chumoli, chuvalchang, qurt, naysimon, o‘simlik, hayvonlar, o‘txo‘r, go‘shtxo‘r, aralash, sekresiya, mexanik yezish, fermentasiya, so‘rilish, biologik, mikrobiologik, amilolitik, lipolitik, proteolitik, Aroistotel, Gippokrat, Avisenna, Reomyur, Bomon, V.A.Basov, Shumova-Simanovskaya, I.P.Pavlov, Gaydengaym, og‘iz bo‘shlig‘i, yirtqich, cho‘chqa, ot, kavsh qaytaruvchilar, tish, so‘lak bezlari (quloq oldi, jag‘ osti, til osti), ishqoriy va kislotali muhit, suv, lizosim, amilaza, maltoza, uglevod, namlik, dizenfeksiya, musin, luqma, filtratsiya, sekresiya, reflektor, simpatik, parasimpatik, shartli refleks, ko‘z, hid, gumoral. 1.Ovqat hazm qilish eng murakkab fiziologik jarayon bo‘lib organizmda kechadigan hayotiy jarayonlarni ta’minlab beradi. Hazmlanish deb, xilma-xil oziqalarni hazm sistemasiga tushib bir necha yetaplarda o‘zgarishi va organizm uchun kerakli bo‘lgan shaklda o‘zlashtirilishiga aytiladi. Masalan: Hayvonga yem-xashak (pichan, somon yoki konsentrat) beriladi. Lekin hayvon organizmi uchun kerak bo‘lgan oqsil, yog‘, uglevod, vitamin, makro va mikro yelementlar shu oziqa tarkibidan hazm sistemasining turli qismlaridagi fermentlar ta’sirida o‘zgartirilib o‘zlashtiriladi. Hazm sistemasi orqali oziq-ovqat o‘zlashtirilishi moddalar almashinishining boshlang‘ich yetapini tashkil yetadi. Xilma-xil oziqa moddalardan organi-zmni zaruriy hayotiy jarayonlari uchun organik birikmalar sintez qilinib o‘zlashtiriladi va organizmning tirikliligi, o‘sib rivojlanishi, nasl qoldirish, mahsulot ajratish jarayonlari ta’minlanadi. Organizmlar evolyusion rivojlanish davrida har xil yo‘llar bilan oziqalanishga moslashgan. Nihoyatda oddiy tuzilgan organizmlarning ovqatlanishi ham oddiy bo‘ladi va organizm taraqqiyoti, tuzilishini tobora rivojlanib borishi bilan evolyusion o‘zgarishlar natijasida oziqalanish xususiyatlari ham o‘zgarib boradi. Bu to‘g‘risida ko‘p misollarni umumiy biologiyadan bilasizlar: Masalan: Bir hujayrali sodda organizmlar o‘zlarining yashashi uchun oziqani osmos diffuziya yo‘li bilan o‘zi yashayotgan muhitdan, ya’ni ular butun tanasi bilan oziqaga botib so‘rib oladi. O‘rgimchak yesa to‘riga tushgan hasharotlarni o‘rab fermentlarini chiqarib, o‘zgartirib, achitib, chiritib tayyor ovqatga aylantirib keyinchalik shimib oziqalanadi yoki kanalar hayvon tanasiga yopishib qon tomirlaridan qonni so‘rib qon bilan oziqalanadi. Asalarilar yesa to‘planib guruh-guruh bo‘lib o‘z o‘ljalarini o‘rab ishlatib o‘ziga o‘zlashtirsa, chumolilar 3-4 tasi birdaniga o‘z o‘ljalariga hujum qilib so‘lak ta’sirida oziqani ishlatib oziqalanadi. Chuvalchanglar, qurtlarda naychasimon hazmlanish organi bo‘lib oziqani kimyoviy ishlab o‘zgartib hazm qiladi. Yuqori sut emizuvchii hayvonlar oziqalanishi uchun tashqi muhitdan 2 xil oziq ovqat manbaidan: 1. O‘simliklar dunyosidan 60-70%. 2. Hayvonot dunyosidan olinadigan 20-30% oziqalar tarkibida organizm uchun organik va anorganik moddalar bor bo‘lib oqsillar, yog‘lar, uglevodlar, vitaminlar, mineral moddalar va boshqalarni oladi. Oziq ovqatlar hazm sistemasiga tushib bu sistemaning aktiv faoliyati natijasida hazmlanish jarayonini o‘taydi. Hazm sistemasi organizmlarning ovqatlanish sharoitiga qarab har xil rivojlangan bo‘lib bu organizmlarni uchta guruxga bo‘lib o‘rganamiz. O‘txo‘r hayvonlar. Go‘shtxo‘r hayvonlar. 3.Aralash ovqat bilan oziqalanuvchilar. 1.O‘txo‘r hayvonlarda hazm sistemasi ancha murakkab rivojlangan va o‘txo‘r hayvonlarning oshqozonining hajmi katta bo‘lib qoramollarda 60-100 kg, yechki, qo‘y, otlarda bir necha kg oziqa iste’mol qiladi. 2.Go‘shtxo‘r hayvonlarga it, mushuk. 3.Aralash ovqat iste’mol qiladiganlarga odam, cho‘chqa kirib, ular, o‘simlik, go‘sht iste’mol qiladi. Hazm sistemasi hazm jarayonlarini kechishi uchun bir qator murakkab vazifalarni bajaradi. 1. Hazm sistemasi har xil shira ajratib-sekretor vazifani bajaradi: 2. Hazm sistemasi harakat yoki mator vazifasini bajarib oziqalarni ishqalab yezadi: 3. Hazm sistemasida fermentasiya jarayoni sodir bo‘ladi, chunki turli bezlar turli xil fermentlar ishlab chiqarib, turli xil oziqalarni parchalaydi: 4. So‘rilish jarayonini o‘taydi. 5. Har xil inkretor vazifalarni bajaradi. (Ichki sekresiya hislati – gormon ishlab chiqaradi). Oshqozon, ichak, shilliq pardalari har xil gormon ajratib chiqaradi, oshqozon osti bezi yesa gormon va shira ishlab chiqaradi. Hazmlanish jarayonlari hazm sistemasida kechadigan mexanikaviy, kimyoviy va biologik yoki mikrobiologik o‘zgarishlar bilan yakunlanadi. Oziq ovqatlar hazm sistemasida mexanik ishlanadi, maydalanadi, yumshatiladi va namlanish jarayonlarini o‘taydi. Bu asosan yuqori sut emizuvchii organizmlarida og‘iz bo‘shlig‘ida ta’minlanadi (tish yordamida maydalanadi, jag‘, til bilan ta’minlanadi) parrandalarda jig‘ildon yoki muskulli oshqozonda ishlanadi, maydalanadi. Kimyoviy jarayonlar fermentasiya yoxud mikrobiologik o‘zgarishlar natijasida bo‘ladi, bunda oziq ovqat oksidlanishi, gidrolizlanishi (suv ishtirokida parchalanish) fermentasiya bo‘lishi achish-chirish yo‘li bilan yuzaga chiqadi. Ayniqsa, hazm sistemasi og‘iz bo‘shlig‘idan to to‘g‘ri ichakgacha bo‘lgan yo‘lda juda ko‘p shira ishlab chiqaruvchi bezlari bo‘lib, shira ajraladi. Og‘izda-so‘lak, oshqozonda-oshqozon shirasi, ichakda-ichak shirasi o‘t va oshqozon osti bezi shirasi. Bular tarkibida fermentlar bo‘lib, ularni 3 guruhga bo‘lib o‘rganiladi: 1. Amilotik fermentlar-uglevodlarga ta’sir qiladi. 2. Lipolitik fermentlar-yog‘ni parchalaydi. 3. Proteolitik fermentlar-oqsillarni parchalaydi. Fermentlarning aktivligi uchun hazm sistemasining belgili namlikligi – suv bo‘lishi, muayyan muhit sharoiti, muayyan harorat (temperatura) 38-40o bo‘lishi kerak. Bu fermentlardan biri kletchatkani parchalaydi, oqsilni chiritadi, uglevodlarni achitadi. Bu fementlar haqidagi batafsil ma’lumotlarni kavsh qaytaruvchi hayvonlar ingichka ichagida kechadigan hazmlanish jarayonida o‘rganiladi. Hazm sistemasida oziq-ovqatlar mikrobiologik o‘zgarishlarga uchrab ayniqsa bakteriya yoki infuzoriyalar yordamida-oziqa maydalanadi. Oziqa achitish-chiritish yo‘li bilan ham ishlatiladi. Hazm sistemasini faoliyatini o‘rganishda turli xil usullardan foydalanilib, bu usullardan hozir ham foydalanib kelinmoqda. Umuman hazm sistemasining faoliyatini o‘rganish qadim zamonlarda ham odamlarni qiziqtirgan. Agar boshlang‘ich davrlarda Aristotel, Gippokrat, Golenlar tomonidan o‘rganilgan bo‘lsa, 10 asrga kelib hazm sistemasini Avisena o‘rgangan bo‘lib ya’ni Avisena fanga tezak yoki ahlatni tekshirish usulini, parxezni kiritgan. Hazm sistemasini faoliyatini o‘rganishda o‘tkir usullar 17-18 asrlarda fanga kiritilgan bo‘lib 17 asrda Reomyur degan olim hazm sistemasining bosh-lang‘ich qismi og‘izda so‘lak ajralishini tekshirgan, buning uchun maxsus kapsula ixtiro qilib kapsulani so‘lak yo‘liga tutib so‘lak to‘plab olgan yoki shu kapsulaga ovqat to‘plab ovqat parchalanish ximizmini o‘rgangan. So‘lak tarkibini o‘rganish uchun tegishli bez yo‘liga naychalar o‘rnatish yoki bez yo‘llarini tashqariga chiqarib tikish metodikasi qo‘llaniladi. I.P.Pavlov laboratoriyasida D.L.Glinskiy tomonidan it so‘lak bezlari yo‘liga fistula qo‘yish usulini ishlab chiqilgan. Bez yo‘llarini joylanishiga qarab bu operasiya otlar, qoramollar, cho‘chqalar va boshqa hayvonlarda turlicha amalga oshiriladi. Masalan, qo‘ylar quloq oldi so‘lak bezini yo‘lini tashqariga chiqarib tikish uchun lunj 3 – 4 jog‘ tishlarining ro‘barasidan teshiladi. Bu usulda so‘lak doimo tashqariga chiqadi. Shuning uchun bu usul mukammallashtirilib, fistuladan chiquvchi so‘lak ikkinchi teshik orqali rezin naycha Bilan og‘izga qayta quyish usulidan foydalaniladi. Bu usulga ko‘ra so‘lak kerak bo‘lganda fistula orqali so‘lak olib, keraksiz payti so‘lak og‘iz bo‘shlig‘iga tushaveradi. Shulardan kelib chiqan holatda barcha charvo hayvonlarida so‘lak ajralishini shu usul Bilan o‘rganilsa bo‘ladi. Xuddi shunday, oshqozonda oziqalarning parchalanish ximizmini o‘rganish maqsadida machalkasimon - laxchasimon tuzilishda bo‘lgan moslamani ipga bog‘lab hayvonni og‘ziga solib yutqazdirib, bir qancha vaqt o‘tgandan keyin shu moslamani tortib chiqarib olib, siqib bu suyuqlikni tarkibini o‘rgangan. Bomon hazm sistemasini naycha qo‘yib o‘rganishga asos solgan. Uning to‘g‘risida shunday ma’lumot bor. U katta klinikaning boshlig‘i bo‘lib, uning klinikasiga tasodifan oshqozoni o‘q bilan yaralangan ovchi tushib, uni o‘z klinikasida 1825-1835 yillar davomida olib qolib tekshirishlar o‘tkazib, shu tekshirishlarni kitob qilib yozib chiqadi. Bu kitob ma’lumotlari asosida Rossiyada V.A.Basov 1842 yil itlar oshqozoniga naycha o‘rnatadi keyinchalik Italiya olimi Blondlo qorin bo‘shlig‘ini teshib, xronik tajribalarda ovqat hazm qilish jarayonini o‘rganish metodikasini yaratadi. Bu usul hozirgacha ham qo‘llanilsada, lekin u kamchiliklardan xoli emas ya’ni ajiralgan shira oziqa bilan aralash bo‘ladi. Bu vaqtda ajiralayotgan shira oziqani bevosita me’dada hazm bo‘lish jarayonida toza shira olish imkonini bermagani uchun bu usul I.P.Pavlovni qanoatlantirmaydi, u izlanishda davom yetadi. I.P. Pavlov rahbarligida uning laboratoriyasida 1889 yilda Shumova - Simanovskaya it qizilo‘ngachini kesib, qizil o‘ngach chetlarini teri yuzasiga chiqarib tikadi va bu usulni yezofogatomiya yoki yolg‘ondakam ovqatlantirish usuli deb ataladib, reflektor fazada shira ajratib olinadi. Bu vaqtda yutilgan ovqat oshqozonga tushmasdan, qizil o‘ngach teshigi orqali toshqariga tushadi. Bu vaqtda me’dadan shira toza, oziqa bilan so‘lak aralashmagan holatda ajraladi va fistula yordamida yig‘ib olinadi. Tajribadan keyin so‘lakni fistula orqali yehtiyotlik Bilan it me’dasiga solib qo‘yiladi. (Simanovskaya polyachka Pavlov I.P. laboratoriyasida it boqar bo‘lib ishga kiradi va Shumov degan kishiga turmushga chiqib har ikkala familiyada qoladi). I.P.Pavlov 1880-1900 yilgacha 20 yil ovqat hazm qilish sistemasini faoliyatini o‘rganib har xil usullardan foydalanadi. Buzoq, itni so‘lak bezlariga naycha o‘rnatib so‘lak tarkibini o‘rganadi. I.P.Pavlov rahbarligida oshqozonda kichik oshqozoncha yasash usuli va bunga qadar 1890 yilda Pavlov laboratoriyasida Geydengaym nerv va qon tomirsiz oshqozoncha yaratadi. I.P.Pavlovning izlanishlari bexuda ketmadi ya’ni u kichkina me’dacha bichishning mukammal usulini yaratadi. I.P.Pavlov bo‘yicha kichkina me’dacha bichilganida nerv va qon tomirlar orqali aloqadorlik ta’minlanadi ya’ni me’da tubidan parcha kesilib, shu parcha Bilan asosiy me’da o‘rtasida kesilgan joy ko‘prik qoladi. Ko‘prikcha shilliq pardasi ajratilib, katta me’da tubidagi jarohatga qo‘shib tikiladi va ajratilgan parchadan kichik me’dacha yasaladi. Bu vaqtda kichik me’dacha Bilan katta me’da ko‘prikchaning muskul va seroz qavatidan o‘tgan nerv tolasi va qon tomirlar orqali aloqador bo‘ladi. Katta me’dada hazm bo‘layotgan oziqa kichik me’daga o‘tmaydi va kichik me’dachaga ajralayotgan shira toza va nerv – reflektor jarayonda hosil bo‘lgan shiralarni tashkil yetadi. Shuning uchun ham bu usul toza me’da shirasini ajratib olishni mukammal usuli hisoblanadi. Demak, I.P.Pavlov laboratoriyasida ko‘p ishlar qilingan bo‘lib, u bu ma’lumotlarni hazm sistemasining eng asosiy bezlari degan asarida yozib qoldirgan bo‘lib, bunga (ma’ruza) leksiya va operasiya materiallari kiritilgan. 3.Hazm sistemasining bosh qismi og‘iz bo‘shlig‘i bo‘lib, og‘iz bo‘shlig‘ida ovqat hazmlanishi so‘lak bezlarida ishlanayotgan shiralar ta’sirida bo‘ladi. Organizmning bosh qismida 3 yoki 4 juft so‘lak bezlari bo‘lib shu so‘lak bezlari ajratgan shiralar og‘iz bo‘shlig‘iga quyiladi. (Odam va yirtqich hayvonlarda ko‘z osti so‘lak bezining shirasi ham bo‘ladi). Organizmda ovqat hazm bo‘lishi uchun har xil organizmlar turli yo‘l bilan oziq-ovqatlarni qabul qiladi. Jumladan yirtqich hayvonlar oziq-ovqat o‘ljasini oldingi oyoqlari bilan ushlab tishlari bilan yirtib og‘ziga oladi, ularni yeydigan ovqatlari ko‘pincha yumshoq bo‘ladi. (Go‘sht, go‘shtli oziqalar, ya’ni to‘qimalardan tuzilgan muskul pay).Oziqani og‘izda juda oz chaynab so‘lak bilan aralashtirib yutadi. Cho‘chqalar oziq-ovqat moddalarni tumshuq uchlari bilan kavlab, izlab, oldingi tishlari bilan tishlab, lab, til harakati bilan og‘ziga oladi. Cho‘chqalarning ostki jog‘i uncha harakatchan emas, jog‘lari juda yaqin bo‘lib oziqani chala chaynab yutadi. Cho‘chqalar oziqani og‘izda kam chaynaydi, yarim chaynab yutadi. Cho‘chqalar suyuq yumshoqlashtirilgan polufabrikat oziqalar bilan, konsentrat bo‘tqa pishirib oziqalantiriladi. Konsentratlar har xil oziqalardan qarishtirish, yumshatilgan oziqa, oshxonalarda qolgan oziqalardan iboratdir. Cho‘chqalar og‘zida oziqa hazmi o‘ziga xos xususiyatga yega bo‘lib, cho‘chqa og‘zida so‘lak bezlaridan ko‘p miqdorda so‘lak ajraladi. Ulardan ham jag‘ osti, til osti so‘lak bezlari vaqti vaqti bilan so‘lak ajratadi, ayniqsa yosh cho‘chalar sut, sut qoldig‘i bilan oziqalanganda vaqti vaqti bilan aralash bezlardan so‘lak ajratadi. So‘lakda amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi, ayniqsa cho‘chqaga ko‘p kraxmalli oziqa (un, kepak) berilganda so‘lakning tarkibida amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi. (Cho‘chqa bolalarini onasidan ajratganda obratlar bilan aralash bo‘tqa pishirib berish kerak, yarmalarga vitminli oziqa, ko‘k beda, sabzi, vitamin Dni qoplash uchun mineral moddalar qo‘shish kerak, qon kasalliklaridan saqlash uchun kobolt, temirli oziqalarni qo‘shish kerak. Hayvon bug‘ozlik davrida mineral moddalar rasion tarkibida yetarlicha iste’mol qilinsa tug‘iladigan cho‘chqa bolalarida teri tagida 15-20 kunlik zapas mineral moddalar to‘plab tug‘iladi. Buning uchun rasion doimo tekshirib turilishi lozim. Bir tuyoqli hayvonlar oziq-ovqatlarni yuqori lablarini tez harakati bilan yig‘ib, to‘plab, ba’zan oldingi oyoqlari bilan oziqani yig‘ib to‘plab, yezib, tishlari bilan kesib, og‘izga olib maydalaydi, ayniqsa oldingi kurak tishlari o‘simliklarni yerdan kesib, uzish uchun ishlatadi. Og‘izgga olingan oziqalarni maydalab, so‘lak bilan aralashtirib, til ishtirokida luqma holatiga keltiradi. Bir tuyoqli hayvonlar oziqalarni og‘izda ancha uzoq chaynab yutadi. Og‘izda oziqa hazm bo‘lishi ancha murakkab o‘zgaruvchan bo‘ladi. Jumladan so‘lpak bezlarining funksional aktivligi hayvonlarning yoshiga qarab o‘zgaruvchan bo‘ladi. Bir tuyoqli hayonlarni yoshligida so‘lak vaqti-vaqti bilan ajralib, sut ichganda yoki har xil suyuq oziqalar iste’mol qilgan vaqtda so‘lak ajratadi. Otlar og‘ziga oziqa tushishi bilan so‘lak ajralib, bu so‘lakni oziqa chaynayotgan tomondagi so‘lak bezlari ajratadi. Bir tuyoqlilarning yoshlik vaqtida til osti va jag‘ osti so‘lak bezlardan so‘lak ajralib oz va quyuq bo‘ladi. Dag‘al oziqalarga o‘tishi bilan juda ko‘p suyuq so‘lak ajralib, so‘lak muhiti kuchsiz ishqoriy rN-7,55 xolatda bo‘lishi oziq ovqat bilan aralashib, oshqozonga tushib, oshqozon ichida qisman amilolitik jarayonlarni ta’minlaydi ya’ni uglevodlar parchalandi. So‘lak oshqozondan qisman mikroorganizmlarni rivojlanishiga sharoit yaratadi, dag‘al oziqalarni yumshoq qilib, yutilishini ta’minlaydi. Ular yosh vaqtida 10-15 litrgacha, 3-4 oyligida 20-25 litrgacha va keyinchalik 40 litrgacha so‘lak ajratadi. Funksianal xususiyatiga ko‘ra til osti va jag‘ osti so‘lak bezi kuchsiz kislotali, yopishqoq, oz, quyuq so‘lak ajratib, keyin quloq oldi so‘lak bezi so‘lak ishlab chiqarishi bilan so‘lakning yopishqoqligi kamayib, muhiti ishqoriy bo‘lib, ko‘p so‘lak ajratadi. Kavsh qaytaruvchi organizmlar ozik-ovqatlarni og‘izda yuzaki chaynaydi. Og‘izga til va lab harakati bilan oziqa oladi. Yuqorida aytilgan hayvonlar suyuq oziqani lab, til yordamida yoki shimib oladi. Cho‘chqalar oziqani og‘izda kam chaynaydi, yarim chaynab yutadi. Cho‘chqalar suyuq yumshoqlashtirilgan polufabrikat oziqalar bilan, konsentrat bo‘tqa pishirib oziqalantiriladi. Konsentratlar har xil oziqalardan qarishtirish, yumshatilgan oziqa, oshxonalarda qolgan oziqalardan iboratdir. Cho‘chqalar og‘zida oziqa hazmi o‘ziga xos xususiyatga yega bo‘lib, cho‘chqa og‘zida so‘lak bezlaridan ko‘p miqdorda so‘lak ajraladi. Ulardan ham jag‘ osti, til osti so‘lak bezlari vaqti vaqti bilan so‘lak ajratadi, ayniqsa yosh cho‘chalar sut, sut qoldig‘i bilan oziqalanganda vaqti vaqti bilan aralash bezlardan so‘lak ajratadi. So‘lakda amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi, ayniqsa cho‘chqaga ko‘p kraxmalli oziqa (un, kepak) berilganda so‘lakning tarkibida amilolitik fermentlar ko‘p bo‘ladi. (Cho‘chqa bolalarini onasidan ajratganda obratlar bilan aralash bo‘tqa pishirib berish kerak, yarmalarga vitminli oziqa, ko‘k beda, sabzi, D vitaminini qoplash uchun mineral moddalar qo‘shish kerak, qon kasalliklaridan saqlash uchun kobolt, temirli oziqalarni qo‘shish kerak. Hayvon bug‘ozlik davrida mineral moddalar rasion tarkibida yetarlicha iste’mol qilinsa tug‘iladigan cho‘chqa bolalarida teri tagida 15-20 kunlik zapas mineral moddalar to‘plab tug‘iladi. Buning uchun rasion doimo tekshirib turilishi lozim. Itlar, mushuklar tillarini qoshiqqa yoki cho‘michga o‘xshatib suv ichadi. Oziqa moddalar og‘izga tushishi bilan ularni hazmlanishi boshlanadi. Og‘izda ovqat hazm bo‘lishi uchun oziqa namlanib yumshatilib, parchalanish davrini o‘taydi. Bu borada so‘lak hazm shirasi sifatida muhim ahamiyatga yega. So‘lak organizmning bosh qismida joylashgan bir qator sekretor bezlardan-so‘lak bez-larida ishlanadi. Quloq oldi, jag‘ osti va til so‘lak bezlari juft bo‘lib, yirtqich hayvonlarda va odamlarda ko‘z osti so‘lak bezlari joylashgan bo‘lib o‘z so‘lagini og‘iz bo‘shlig‘iga quyadi. Jumladan quloq oldi so‘lak bezini sekresiyasi o‘ziga xos bo‘lib, suyuq shira ishlaydi. Shirasining tarkibida organik madda, tuz kam miqdorda bo‘lib suv ko‘p bo‘ladi ya’ni 99,6%. Kavsh qaytaruvchi hayvonlarda ko‘p quloq oldi so‘lak bezi sekreti ishlanib chiqarilib tarkibida N bo‘lib bu azot ularning katta qornida oqsil sintez qilishda ishtirok qiladi va organizm talabiga kerak bo‘ladigan oqsilni sintezlaydi. Jog‘ osti so‘lak bezi quyuq so‘lak ajratib shira tarkibida suv oz 99,2% gacha, ancha oqsil va tuzlarning konsen-trasiyasi baland, organik birikmalardan musin, lizosim, tuzlar ko‘p saqlanganligi tufayli so‘lak quyuq bo‘ladi. Til osti so‘lak bezi aralash tipdagi bez bu bezlarda ko‘p shilimshiq modda bo‘ladi, yopishqoqlikni ta’minlaydi, antibak-terial xususiyatni ta’minlaydi. Ko‘z osti so‘lak bezi aralash so‘lak bez sifatida suyuq shira ajratib so‘lak tarkibida 99,2-99,6% suv va 0,8-0,6 atrofida organik va anorganik birikmalar bor. So‘lak quruq moddalarini tashkil qiladigan oqsil, mochevina, musin, lizosim va uning eng asosiy ovqat hazm qiladigan fermenti bo‘ladi. So‘lakda amilotik fermentlar bo‘ladi. Amilaza, maltoza, ptialin (diastaza) bo‘ladi. So‘lak tarkibida juda kam miqdorda boshqa organik, gormonal moddalarning qoldig‘i bo‘ladi. So‘lak miqdori yirik shoxli hayvonlarda: 100-200 litr/kun rN 8,1-8,4 ot 40-50 7,3-7,5 cho‘chqa 10-15 7,2-7,5 qo‘y 7-14 8,0-8,3 it 0,6-1,2 7,3-7,7 quyon 0,04-0,08 8,1-8,5 So‘lak rangsiz, shillimshik va yopishqoq suyuqlik bo‘lib, hayvon turiga, oziqalanishiga, yashash sharoitiga va boshqa omillarga bog‘liq. U 99,0 – 99,4% suv va 0,6 – 1% atrofida anorganik va organik moddalarni saqlaydi. So‘lakda mineral moddalardan sulfatlar, karbanatlar, kalsiy, kaliy va boshqalar bo‘ladi. organik moddalardan amilaza, maltaza va lizosim fermentlari, yopishqoq moda – glyukopolisaxarid musin, almashinuv mahsulotlaridan machevina, ammiak, karbanat angidrid va boshqalar bo‘ladi. So‘lakda amilolitik fermentlar juda kam bo‘lib, uning tarkibidagi amilaza kraxmalni maltozagacha, maltaza yesa maltozani glyukozagacha parchalaydi va yetxo‘r hayvonlar so‘lagida ko‘proqdir. Lizosim bakteriosidlik xususiyatiga yega bo‘lib ko‘pchilik mikroorganizmlarni parchalaydi. Musin so‘lakni yopishqoqligini ta’minlab, natijada oziqa luqmasini tegishli shaklga keltiradi va oson yutilishini ta’minlaydi. So‘lak suyuq bo‘lganligi bilan solishtirma og‘irligi 1,002-1,012 yopishqoq- ligi suvga nisbatan 1,5-2,0 ga teng. )Buni aniqlash uchun viskizometrni bir naychasiga suv va ikkinchi naychasiga so‘lak solsak 1 tomchi so‘lak tomganda 2 tomchi suv tomadi). So‘lakning muhiti kuchsiz kislotali 6,7-8,2 va go‘shtxo‘r hayvonlarda (yirtqich hayvonlar va odamda 6,7-7,3-7,5) o‘txo‘r hayvonlarda kavsh qaytaruvchilarda kuchli ishqoriy 8,0-8,2 bo‘ladi. So‘lak muhiti har xil organizmlarda har xil sharoit yaratib og‘iz bo‘shli-g‘ida uglevodlar parchalanishini ta’minlaydi. Kavsh qaytaruvchilarda so‘lak ajralib katta qoringa tushib mikroorganizmlarning rivojlanishini ta’minlaydi. So‘lak og‘iz bo‘shlig‘ida bir qator muhim vazifalarni bajaradi. 1. Og‘izda so‘lak muhim sharoitlarni ta’minlab beradi. Namlik, muhit va boshqalar. 2. Fermentlarni aktivligini ta’minlaydi. 3. Og‘izni har xil qoldiq moddalardan tozalab dizenfeksiyalaydi. 4. So‘lak, oziq ovqatni namlab luqmani shakllantirib turadi. (Og‘izga olingan va tarqoq bo‘lgan oziqani musin-kleylaganga o‘xshatib biriktirib lo‘qma hosil qiladi) va yutilishni silliq qilib turadi. So‘lak o‘ziga xos hislat, ajralish tarkibiga yega bo‘lib, so‘lak ajralishi-ning mohiyati muhimdir. Ayniqsa so‘lakni har xil sharoit, ta’sirotga nisbatan ajralishi, o‘zini vazifasini ta’minlaydi. So‘lak faqat ovqat hazm qilish uchun ajralib qolmasdan balki organizmning himoya qilish uchun ham ajratadi. Shu sababdan so‘lak ovqat bo‘lmagan moddalarga ham ajraladi. Masalan: qum, kislota, tosh, turli tuzlarga, zahar va boshqa moddalarga yoki studentlar nos otadi nati-jada ko‘p so‘lak ajralib ximoya vazifasini o‘taydi ya’ni og‘izni yuvib, og‘iz bo‘sh-lig‘ini tozalaydi. So‘lakning asosiy mohiyati ovqat hazm qilish bo‘lib uglevodlarni parcha- laydi, ya’ni kraxmaldan amilaza ta’sirida glyukoza hosil qiladi. So‘lak so‘lak bezlarida hosil bo‘ladi va hosil bo‘lishi murakkab jarayon bo‘lib uni hosil bo‘lishi va ajralishini aniqlash uchun o‘tkir va xronik metodlardan foydalaniladi. Jumladan I.P.Pavlov laboratoriyasida so‘lak yo‘llariga naycha o‘rnatish yoki shu yo‘llarni lo‘njni tashqarisiga chiqarish metodikasi ishlab chiqilgan. Masalan: It, qo‘ylarning quloq oldi so‘lak bezining yo‘li tashqariga chiqarilib tikiladi. Bu metodikalar boshqa hayvonldarda ham ishlangan. Bu tajribani dastlab I.P.Pavlov shigirdlari bilan o‘tkazgan. (D.L.Glinskiy). So‘lak hosil bo‘lishida so‘lak bezlarining aktiv funksional xususiyati asosiy o‘rin yegalab so‘lak bezida merakrin va apokrin tipdagi sekresiyalar kuzatiladi. So‘lak bezining sitoplazma qism hujayralari ayniqsa ribosoma hujay-ralari, Goldji apparatining aktivligi so‘lak hosil bo‘lishi ta’minlanadi. So‘lak hosil bo‘lishini tushintiradigan bir qancha nazariyalar mavjud. Jumladan filtratsiya nazariyasining avtori olimi Karl Lyudvig takidlashicha so‘lak bezida juda ko‘p qon tomirlar bo‘lib qon tomirlarda qon bilan birga har xil organik – anorganik modda, suv, tuz, aminokislotalar N va qoldliq modda mochevina, kreatinining kabi moddalar, siydik kislotasi va boshqa mod-dalar bo‘lib konsentrasiyasi ko‘p bo‘lgani uchun va qon tomirlar o‘tkazuvchanligi tufayli ko‘p moddalar filtrlanadi. Shu sababdan so‘lak tarkibidagi suv va bir qator organik va anorganik moddalar ayniqsa aminokislotalar filtralanib so‘lakni boshlang‘ich manbaini tashkil qiladi. (Plakatda so‘lak bezi, yadrolari ribosoma goldji apparati yadrosi va ular atrofida joylashgan kapillyar qon tomirlari ko‘rsatilgan bo‘lib shu joyda filtrlanish bo‘ladi). So‘lak hosil bo‘lishida so‘lak bezining aktiv faoliyatida unda bo‘ladigan sekresiya va sintez jarayonlari asosiy rol o‘ynaydi. Filtratsiya qilingan moddalardan so‘lak tarkibida saqlanadigan har xil organik birikmalarni aktiv fermentlar, musin va lizosinm moddalarini sintez qilinishi ta’minlanadi. Bu jarayonlarda har xil aminokislotalar, tuzlar, ishqorlar va boshqa moddalar qatnashadi. Natijada so‘lak bezining tarkibiy qismida bo‘ladigan ayrim organik birikmalar ajraladi va natijada yaxlit so‘lak fermenti ajraladi. So‘lak ajralguncha va so‘lak hosil bo‘lganidan keyin so‘lak bezining strukturasi o‘rganilgan (so‘lak ajralgunga qadar bez hujayralari to‘liq, hajmi katta, kompakt va so‘lak ajralgandan keyin bez hujayralari zichlashib, hajmi kichrayib, massasi engillashib qoladi. Ribosoma, goldji apparati turli moddalar va o‘z tarkibiy qismdan ajraladi). So‘lak ajralishi murakkab, reflektor va gumoral yo‘l bilan boshqariladi. So‘lak ajralishini boshqaruvchi markaz uzunchoq miyada va uning yuqori markazi bosh miya sharlari po‘stlog‘ida joylashganligi tasdiqlangan. Markaziy nerv sistemasi so‘lak bez faoliyatini vegitativ nerv tolalari bilan boshqaradi. (Simpatik va pasimpatik) Simpatik sistema nervlari so‘lak bez faoliyatini susaytiradi. Simpatik sistema ta’sirida oz miqdorda ammo organik birikmalarga boy quyuq so‘lak ajraladi. Adashgan nerv ta’sirlanganda so‘lak ajralishi kuchayadi. Suyuq so‘lak ajralib tuzlar va organik birikmalarga boy bo‘ladi ya’ni boshqacha qilib aytganda adashgan nerv so‘lak filtratsiyasini kuchaytiradi. So‘lak ajralishi bevosita shartsiz va shartli reflekslar natijasida hosil bo‘ladi. So‘lak ajralishini shartsiz refleksi vaqti atiga 2-3 sekundni tashkil qiladi bu degani og‘izga ovqat tushishi bilan 2-3 sekunda reflektor so‘lak ajraladi. So‘lak ajralishi har xil oziqalarga har xil bo‘lishi kuzatiladi: dag‘al oziqalarga, qattiq oziqalarga ko‘p so‘lak ajraladi. Yumshoq oziqalarga oz miqdorda quyuq so‘lak ajraladi. So‘lak ajrashi shartli reflekslar yo‘li bilan bosh miyaning po‘stlog‘i osti markazi bilan boshqariladi. So‘lak ajrilishi har xil bo‘lib refleks shartli sharoitlarda shartli refleksga aylanadi. Masalan: Og‘izga ovqat tushib, ajralgan so‘lak ajralishi shartsiz refleks agar shu bir necha marta takrorlansa yoki ovqatni ko‘rinishi, hidiga nisbatan so‘lak ajralib shartli refleks holatida so‘lak ajraladi. Ko‘z, xid bilish organi qo‘zg‘alishni bosh miyaga berib shartli reflektor yo‘l bilan so‘lak ajraladi. Turli oziqaga so‘lakni sifati o‘zgaradi, miqdori o‘zgaradi. (Plakat). So‘lak ajralishi shartli refleks xonasiga it kirgizilib ta’sirot berilib lampochka yeqilib bir necha martaba takrorlansa keyinchalik faqat lampochkani yoqilishi so‘lak ajralishini kuchaytiradi. (Plakat). So‘lak ajralishi gumoral yo‘l bilan ham boshqarilib qon tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Qon tarkibida oziq-ovqat moddalarning ko‘p bo‘lishi ya’ni (qoning to‘q bo‘lishi) so‘lak ajralishini keskin kamaytiradi. Qonda ozik-ovqat kam bo‘lishi ya’ni (qonning och qolishi) so‘lak ajrali-shini kuchaytiradi. Och qon ta’sirida so‘lak markazining faoliyati kuchayib natijada so‘lak ajralish kuchayib og‘izga dastlabki so‘lak porsiyalari ajraladi bunday so‘lak ajralishi ishtahani uyg‘otadi. (Ishtaha shirasining ajralishi och qolganda, ro‘za tutgan kunlarning birinchi kunlarida yertalab shartli reflektor yo‘l bilan so‘lak ajralishida kuzatiladi). Oziq ovqatlar og‘iz bo‘shlig‘ida so‘lak ta’sirida tayyorlangandan so‘ng til harakati bilan, lo‘nj muskullarining harakati natijasida lo‘nda lo‘qma shakliga keltiriladi, lo‘qma til ustiga olinadi, til tubidagi muskulni qisqarishi bilan (tortilishi) luqma tomoqqa yetkaziladi. TAYYoRLANISh UChUN SAVOLLAR 1. Ovqat hazm qilish tizimining evolyusion rivojlanishini tushintiring? 2. Oziq - ovqat moddalarining orgapnizmdagi ahamiyatini tushintiring? 3. Yuqori taraqiy yetgan hayvonlarni oziq - ovqat manba’larini ayting? 4. Hazm sistemasining vazifalarini ayting? 5. Hazmlanish jarayonida ishtirok yetuvchi jarayonlarga tushincha bering? 6. Hazmlanish jarayonini o‘rganish usullariga tushincha bering? 7. Turli hayvonlarning og‘iz bo‘shlig‘ida oziqa hazmlanishining farqiga tushincha bering? 8. So‘lak tarkibini va ahamiyatini tushintiring? 9. So‘lak hosil bo‘lishini boshqarilishini tushintiring?