HOZIRGI DAVRDA JAHON MAMLAKATLARI BOSHLANG'ICH
TA'LIM TIZIMI TARIXI VA PEDAGOGIKA FANI RIVOJI.
REJA:
1.Jahon mamlakatlari ta'lim tizimi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlar ta'lim tizimi.
Rossiya ta’lim tizmi.
2.Ta'lim modellari. XXI asr jahon ta'lim tizimidagi global tendensiyalar.
3.Xalqaro loyihalar va ta'lim dasturlari.Amerika Qo'shma shtatlarida ta'lim tizimi.
4. Yaponiyada ta'lim tizimi. Janubiy Koreyada ta'lim tizimi.
5.Finlyandiya ta'lim tizimi. Germaniyada ta'lim tizimi.
Tayanch so’zlar: Yaponiya ta’lim tizimi, Germaniya ta’lim tizimi, Buyuk Britaniya
ta’lim tizimi, «Gomogenlar>, «Yarim gomogen», «Gegeron», «Ixtisos maktablari»,
«Davlat maktablari», «Xususiy maktablar», «Oraliq maktablar», «Kollejlar»,
«Dorilfununlar».
Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim — tarbiya, maktab va maorif ishlarining
yo’lga qo’iilishi.ahonning yuksak darajada taraqqiy etgan davlatlarda ta’lim-tarbiya
ishlarining yo’lga qo’yilishi, maktablarda amalga oshirilganini o’rganish orqali biz
mustaqil respublikamiz milliy ta’lim tizimlarini yangitdan tashkil qilishda, ta’lim
tarbiyada, maktab ishini tashkil etishda eskirib, o’z dolzarbligini yo’qotib borayotgan
faoliyat shakllari va usullaridan tezroq xalos bo’lish, uni munosib tarzda yangilashda
qo’shimcha boy manbalarga ham ega bo’lamiz. Zotan, hozirgi zamon ta’limida davlat
va jamiyat talabi va manfaatlari aks etib turishi kerak.
Ilmiy-texnika taraqqiyoti, yangi texnologik revolyutsiya sharoitida muvaffaqiyatli
faoliyat ko’rsata oladigan jamiyat a’zolarini yetishtirib berish, yosh avlodni kasb-
xunarga yo’naltirish hamda o’rta ta’limning ko’p variantli uchinchi bosqichini joriy
etish, ta’lim-tarbiya berishda eng ilg’or pedagogik vositalarni qo’llash, ta’limda
tashabbuskorlik va ijodkorlikka keng yo’l ochish, uning eng maqbul tizimlarini yaratish
kabi chet el tajribalarini o’rganish maqsadga muvofiqdir. Bugungi kunda keng
ko’lamdagi islohotlarni o’z boshidan kechirayotgan bizning ta’limimiz uchun bu katta
axamiyatga ega. Keyingi yillarda chet el ta’limi bo’yicha ko’pgina maqolalar,
broshyuralar, qo’llanmalar chop etildi, unga bag’ishlab seminarlar, anjumanlar, o’quvlar,
uchrashuvlar o’tkazildi.
Rossiya ta'lim, ilm-fan va texnologiyalar sohasida jahon lider edi. Bu chet el
talabalari o'rtasida uning qabul uchun eng jozibador o'lkalardan biri qiladi. yuqori sifati
bilan bir qatorda, Rossiya ta'lim ustunligimizdir Shimoliy Amerika, Yevropa va boshqa
rivojlangan mamlakatlar mamlakatlar bilan solishtirganda nisbatan arzonroq (a talaba
qarorgohida, turar joy, shu jumladan o'quv yilida o'rtacha qiymati, 1500-3000 AQSh
dollari bo'lgan). Rossiya oliy maktab ba'zi 1300 muassasalari, akademiyalar va 300 dan
ortiq yo'nalishlar tayyorlashni ta'minlash universitetlar va oliy ta'lim, magistratura
dasturlari, aspiranturada va yashash mutaxassisliklar o'z ichiga oladi. Bundan tashqari,
ish mutaxassisliklar bo'yicha ta'lim ichiga oladi, kasb-hunar ta'limi mamlakatimiz yuksak
darajada rivojlangan tizimi.
Rossiya ta'lim asr an'analari davomida shakllangan butun dunyoda e'tirof etilgan eng
zamonaviy laboratoriyalar va ilmiy-texnik markazlari, malakali ilmiy va ilmiy-
pedagogik kadrlar, nufuzli diplom, kirish imkonini beradi.Rossiya universitetlarida
o'quv yili 10 oy (- 30 iyun 1 sentyabr) davom etadi. Maktab yili 2 davrga bo'linadi:
birinchi semestr: 1 sentyabr - 25 yanvar; Ikkinchi davr: Feb. 9 - 30 iyun. har bir davr
(yanvar va iyun) oxirida talabalar o'rganib fanlardan test va imtihonlarini topshirishadi.
Qishki ta'til (2 hafta: 25 yanvar 9 fevral), yoz dam (2 oy: 1 iyul bo'yicha Avgust 30) davr
o'rtasida talabalar dam bor. Qish va yoz dam olish, talabalar Rossiyada sarflash mumkin
yoki uyga borish.
Rossiya universitetlarida baholash tizimi tarixan besh ballik hosil qilgan: "5" - ajoyib;
«4» - yaxshi; "3" - Qoniqarli; "2" - qoniqarsiz; - "Muvaffaqiyat bilan o'tdi" va
"muvaffaqiyatsiz". eng past o'lim hisob "3" yoki "belgilangan-off» dir. Yaqinda Biroq,
odatdagidek Rossiya besh balli shkala bilan darajada faol u mumtoz baholash aylanadi
qaysi
ajnabiylar
stobalnoy
ko'lami
yanada
tanish
tomonidan
ishlatiladi
vsemirnoprinyatye A Xona va C D E dunyoda Rossiya ta'lim tan oshirish doirasida, va
shunga o'xshash. Aasosiy o'quv dasturi bo'yicha xorijiy fuqarolarning Training to'la vaqt
va viza rejimi bilan chet el fuqarolari uchun vaqtinchalik (kechki) shakllarini beradi.
Vizasiz rejim bilan ta'lim fuqarolari) to'la vaqtli, bir qismi-vaqti, mumkin, va sirtqi
kurslarda.
Rossiya universitetlarida ta'lim rus tillarida olib boriladi. Ba'zi maxsus o'quv,
shuningdek, English (taxminan 20 mutaxassisliklar va ta'lim sohalarida) amalga
oshiriladi uchun. Agar o'quv nomzodlar tili bilimiga da intervyu qilingan borar, ingliz
tilida o'rganish uchun tanlasangiz. xalqaro test natijalari (boshqalar IELTS, TOEFL,
CAE, DALF, TCF,) ta'minlash talab qilinadi. Ingliz o'rganish dasturi Rossiya xorijiy
talabalar turar joy, to'liq aloqa va darsliklar tayyorlash davri ko'p ma'lumotlar bazasi
foydalanish uchun zarur bo'lgan rus tili, bir majburiy kurs o'z ichiga oladi.
Universitetlar bitiruvchilarining tahsil olayotgan so'ng daraja malakasini ko'rsatilgan
bir oliy ta'lim ko'rsatgan Rossiya milliy standarti diplomlar ( "Fan bakalavri", "Master of
Science», «mutaxassis muhandis mutaxassisi") va maxsus olasiz. "Yevropa dasturi",
ularni bu ta'lim yoki ish bilan yanada o'zaro tan olish va Evropa oliy ta'lim tashkil etish
to'g'risidagi Boloniya deklaratsiyasi ustida Lissabon konventsiyasini imzoladi 47 Evropa
va boshqa mamlakatlarning har qanday diplomi ekvivalentligi olish imkonini beradi -
bitiruvchilari qo'shimcha hujjatni qabul qilish uchun tanlashingiz mumkin mamlakatlar.
barcha mamlakatlarda Rossiya diplom tan hukumatlararo va xalqaro shartnomalar /
shartnomalar asosida beriladi. Ayni paytda, Rossiya davlat oliy o'quv yurtlari barcha
diplom joyda dunyoda e'tirof etilgan.
Foundation Course uchun arizalar yil davomida amalga oshiriladi.asosiy ta'lim (1 va
undan keyingi yillarda) uchun arizalar bir vizasiz mamlakatlar uchun 15 avgust 1-iyun
har yili amalga oshirilgan va viza davlatlar uchun 15 iyul 1 iyundan bo'ladi. Darslar 1
sentyabr kuni boshlanadi.Talablari va ularni chiqarilgan mamlakat qonunlari asosida
xorijiy fuqarolarning ta'lim hujjatlarga qo'yiladigan talablar. Chet el fuqarosi unga
o'rganish, istalgan kasb yoki maydon uchun o'z vataniga bir universitet kiriting huquqiga
berishga o'quv hujjatlar, bor bo'lsa, u Rossiya universitetda qabul qilish uchun murojaat
qilish bilan bir xil huquqiga ega.
Hayot va sog'liq sug'urtasi o'rganish uchun Rossiyaga kelayotgan har bir xorijiy
fuqaroning uchun majburiy hisoblanadi. Tanlangan sug'urta dasturi qarab yiliga 160 250
AQSh dollarini, hayot va sog'liq sug'urtasi intervallarni qiymati.Orasida o'ziga xos
xususiyatlari Boloniya Konvensiyaga rioya etilishini va oliy ta'lim 2 bosqichli tizimiga
o'tish qaramay, ba'zi texnik va tibbiy ixtisosliklar uchun tabiatni muhofaza qilish malaka
"mutaxassis" aniqlanishi mumkin.Bundan tashqari, individual moddalariga e'tibor kerak
viza uzaytirish uchun murojaat qilish va migratsiya qonunchiligi buzilgani uchun
mamlakatdan deportatsiya qilinmaydi, ularning maktabga kelishga vaqt ichida sizga
yordam beradi, "Rossiya Federatsiyasi Tashqi Fuqarolarning huquqiy maqomi
to'g'risida" 115-FZ-son.
Bu bizning ta’lim tizimlarimizda, chet ellarda o’quv tarbiya ishlarining qo’yilishiga
etibor va qiziqishning tez sur’atlar bilan o’sib borayotganligidan dalolatdir. Xalq ta’limi
tizimlarida chet el ta’limini o’rganish bilan shug’ullanuvchi muassasalar ham tashkil
topmoqda. Xalq ta’limi vazirligidan tashqari bu masala bilan Respublika o’quv-
metodika markazida, pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tarkibida maxsus
bo’limlar faoliyat ko’rsatmoqda, malaka oshirish markaziy instiutida bir qator kafedralar
ish bilan shug’ullanmoqdalar.CHet el ta’limi tizimlaridan bizning mutaxassislarni voqif
qilishda BMTning O’zbekistondagi vakolatxonasi, elchixonalar, AQSHning Tinchilik
Korpusi mutaxassislari, Germaniya xalqaro rivojlanish fondi, AKSELS markazi,
Adenauer jamg’armasi, Frantsiya madaniyat markazi, Britaniya Kengashi, Gyote
instituti, «Silm A. SH.» firmasi, YuNESKO va YuNISEFning vakolatxonalari va boshqa
ko’plab tashkilotlar yaqindan yordam bermokdalar.
Darxaqiqat rivojlangan xorijiy davlatlarda ta’limning, mamlakat ichki siyosatiga
faol tasir etadigan ijtimoiy jarayon ekanligi, e’tirof qilingan xaqiqatdir. SHu tufayli xam
chet mamlakatlarida maktab extiyojini iqtisodiy ta’minlashga ajratilayotgan mablag’
miqdori yildan-yilga oshib bormoqda.
Yaponlarda, masalan, «maktab muvaffaqiyat va farovonlik timsoli»gina bo’lib
qolmay, «u insonlarni yaxshilaydi», degan fikr ishonch va e’tiqodga aylangan.
Ta’lim to’g’risidagi g’amxo’rlik taniqli siyosatchilarning xam xamisha diqqat e’tiborida
bo’lgan. SHuning uchun xam AQSHning sobiq Prezidenti R.Reyganni, Buyuk Britaniya
Bosh vaziri M.Techcherni, Frantsiya Prezidenti F. Mitteranlarni maktab isloxotining
tashabbuskorlari
deb,
bejiz
aytishmaydi.
F.Mitteran
maktabni
«Jamiyatni
xarakatlantiruvchi kuch» deb xisoblagan.
Rivojlangan mamlakatlarda pedagogik tadqikotlarni amalga oshiradigan ko’p sonli
ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Germaniyada ularning soni 2 mingdan ortiq. Frantsiya,
AQSH, Yaponiya ta’lim-tarbiya nazariyasi muammolari bilan yuzlab davlat va xususiy
tashkilotlar, universitetlar, pedagogik tadqiqot markazlari shug’ullanmokdalar. Ular
faoliyatini esa xalkaro ta’lim markazlari, masalan, AQSHda xalkaro ta’lim instituti
muvofiklashtirib bormokda. Ko’pchiligining faoliyati o’quv dasturini takomillashtirish
va qayta qurishga qaratilgan.80 — yillardan boshlab Buyuk Britaniyada xam AQSHdagi
singari o’rganilishi majburiy bo’lgan fanlar doirasi kengaytirildi. Ingliz tili va adabiyoti,
matematika va tabiiy fanlar o’quv setkasining yadrosini tashkil etadigan bo’ldi. Qolgan
predmetlarni tanlab olish o’quvchilar va ota — onalar ixtiyoridadir.
«Yangi dunyo»ning pedagogik g’oyalari Frantsiya va Germaniya ta’limiga ham sezilarli
ta’sir etdi.
Germaniya to’liqsiz o’rta maktablarida asosiy predmetlar bilan bir qatorda tanlab
olinadigan ximiya, fizika, chet tillari kiritilgan o’quv dasturlari xam amalga oshirilayotir.
Bu o’quv dasturi tobora to’liqsiz o’rta maktab doirasidan chikib, o’rta maktablar va
gimnaziyalarni xam qamrab olmokda.Yaponiya maktablari ikkinchi jaxon urushidan
keyinoq Amerika ta’limi yo’lidan bordi. Lekin shunga karamay, bu ikki mamlakat o’kuv
dasturida bir kator farklar ko’zga tashlanadi. Yaponiyada o’kuv dasturlari jiddiy
murakkablashtirilgan, asosiy fanlar majmui ancha keng, bir kator yangi maxsus va
fakulьtativ kurslar kiritilgan. Masalan, umumiy ta’lim maktablarining yangi musika
ta’limi o’quv dasturiga milliy va jaxon mumtoz musikasini o’rganish xam kiritilgan.
SHuni ta’kidlash lozimki, iktisodiy rivojlangan davlatlarda 60-80-yillarda tabiiy ilmiy
ta’lim dasturi tarkybiga fizika, ximiya, biologiya, bazi xollarda astranomiya, geologiya,
mineralogiya, fiziologiya, ekologiya elementlari kiritilib, u AQSH va Frantsiyada 4 yil,
Buyuk Britaniyada 6 yil, Germaniyada 2 yil o’kitiladi. O’kuv predmetlarini
integratsiyalash jarayonida yangi-yangi kurslar paydo bo’la boshladi. Frantsiyada 70-80-
yillarda to’liksiz o’rta maktablar o’kuv dasturidagi tabiiy-ilmiy va gumanitar turkumiga
eksperimental, iktisodiy gumanitar kurslar kiritiladi.
o’ezirgi paytlarda rivojlangan mamlakatlar o’kuv dasturiga integratsiyalashtirilgan
kurslarni kiritish to’la amalga oshirildi-Frantsiya maktablarida ularga 6-10 foiz, Buyuk
Britaniya maktablarida 15 foiz o’quv soatlari ajratildi.Maktablarda amalga
oshirilayotgan isloxotlar ta’lim ishini tabaqalashtirish muammolarini keltirib chikardi.
Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ta’limni tabakalashtirish eng dolzarb
masalaga aylangan. ukuvchilarni tabaqalashtirib o’qitish xorijiy mamlakatlarda asosan
boshlang’ich ta’lim kursidan keyin amalga oshiriladi. Masalan, Frantsuz pedagoglari
ta’lim jarayonida sinf o’kuvchilarini uch tabakaga ajratib o’qitishni afzal ko’radilar.
Bular quyidagilar :
1.Gomogenlar — matematika va gumanitar yo’nalishda ish olib borsa bo’ladigan
o’kuvchilar.
2.Yarim gomogen — tabiiy turkumdagi fanlarni o’zlashtira olishga moyil o’kuvchilar.
3.Gegeron — barcha predmetlarni xar xil saviyada o’zlashtiradigan o’quvchilar va
xokazo.
Tabaqalashtirish jarayoninig yangi muxim yo’nalishi to’ldiruvchi ta’limni
rivojlantirish bo’lib qolmokda. To’ldiruvchi maktablar paydo bo’lishining sababi,
AQSH va G’arbiy Yevropada o’zlashtirmovchi xamda ulgurmovchi o’quvchilarning
ko’payib borayotganligi, funktsional savodsizlik avj olayotganligidir. 80 - yillarda
AQSH o’quvchilarinig 50 - yillarga nisbatan reyting ko’rsatkichi 973 dan 893 ga tushdi.
Frantsiyada xar uch litseychidan biri bu salbiy xolatni bartaraf etish to’ldiruvchi ta’lim
zimmasiga tushadi. To’ldiruvchi ta’lim maktabgacha tarbiya muassasalarida, maktab va
litseylarda amalga oshirilmoqda. AQSH da bu xizmatga ommaviy axborot vositalarinig
imkoniyatlari xam safarbar etilgan, Milliy telekompaniya maxsus o’quv kanali orqali
130 soatlik o’quv ko’rsatuvlari tashkil etildi. O’quv jarayonlarini tabaqalashtirib olib
borish
bo’yicha
chet
mamlakatlarining
ko’pchiligida
tadqiqotlar
davom
ettirilmoqda.Rivojlangan davlatlarda iqtidorli bolalarga e’tibor tobora ortib
bormoqda.Keyingi davrlarda o’z tengdoshlariga nisbatan qobiliyatda bir necha barobor
ilgarilab ketgan bolalar ko’plab topilmoqda. Ular o’kuvni juda erta boshlab ta’lim
kurslarini o’zlashtirishda katta shov- shuvlarga sabab bo’ladigan darajada
muvaffaqiyatlarga erishadilar.SHunday iktidorlar maktabi G’arbda 60-yillardayoq
paydo bo’lgan edi. Bunday maktablarning o’kuv dasturlari bolalar qobiliyati va
imkoniyatini to’la ro’yobga chiqarishni ta’minlab berish darajasida murakkab tuzilgan.
Iqtidorli bolalarga qarama - qarshi qutbda turgan aqli zaif o’quvchilarning taqdiri xam
chet ellik xamkasblarni tobora tashvishlantirmoqda, bunday xolni kelib chiqish
sabablarini o’rganish, oldini olish bo’yicha ko’pgina profilaktik ishlar olib borilmoqda
va ular uchun maxsus maktablar ochilmoqda. Lekin statistik ma’lumotlar bunday bolalar
soni tobora oshib borayotganligini ko’rsatayotir.
70- yillarda AQSH da kelajak maktabi umummilliy loyixasini amalga oshirishga
kirishildi. Bu eksperiment mazmuni o’qituvchi buyrug’i bilan ish tutish, ko’proq
o’quvchilarga mustaqil ishlash imkoniyatini berishdan iborat. Ta’lim tarkibi sinfda
ishlash, mustaqil mashg’ulot, o’qituvchi konsulьtatsiyasini o’z ichiga oladi.Germaniya
maktablarida sinfda o’quvchilar sonini kiskartirish sari yo’l tutilgan. Bunday
o’quvchilarning xar biriga individual paketlar (topshiriqlar) tarqatiladi. Toshiriqlarni
o’quvchi mustaqil bajaradi, lozim bo’lganda u o’qituvchidan konsulьtatsiya oladi.
Yuqorida bayon qilinganlardan ko’zda tutilgan maqsadlari :
-maktablarning insonparvarlik, umuminsoniylik yo’nalishlarinikuchaytirish.
-o’quvchi shaxsini shakllantirishning eng samarali yo’llarini qidirib topish.
-tarbiyaning yangi formalarida - o’quvchilar kengashi, maktab kengashlaridan,
tarbiyaviy o’yinlardan foydalanish.
-Maktab o’kuv dasturlarini ixtisoslashtirish, fanlarning o’zaro aloqasini mustaxkamlash,
takomillashtirish.
-Maktabni mexnat, insoniy faoliyat bilan yakinlashtirish, kasbga yo’naltirish ishlarini
qayta tashkil etish.
-Tabaqalashtirib o’qitishni yo’lga ko’yish, maxsus o’kuv muassasalarini (xam talantlar,
xam aqliy, jismoniy zaif o’quvchilar uchun) rivojlantirish.
-Yangi, ya’ni o’kuv texnik vositalarini ta’limdagi salmogni oshirish, o’kituvchilar
korpusida kompьyuter ta’limini yo’lga ko’yish.
-Pedagogik goyalarni amalga oshirishda keng kamrovli eksperiment - tadkikotlarni
amalga oshirishdan iboratdir.
CHet el ta’limidagi bunday ibratli jixatlarni Vatanimiz ta’lim tizimlarida ko’llash yosh,
mustakil Resublikamizda o’kuv - tarbiya ishlarini islox qilish jarayonini tezlashtiradi.
2. Yaponiyada ta’lim - tarbiya va uning o’ziga xos xususiyatlari.
Yaponiya ta’limining shakllanishi 1867 -1868 yillarda boshlangan. Yaponiya o’z oldiga
ikki vazifani: birinchi - boyish, ikkinchi - G’arb texnologiyasini Yaponiya ishlab
chiqarishiga kiritish masalasiin qo’yadi va bu ishni amalga oshirish uchun birinchi galda
ta’lim tizimini tubdan o’zgartirish kerakligi aytildi.1872 yili «Ta’lim haqidagi qonun»
qabul qilindi. Bunda Yapon ta’limi G’arb ta’limi bilan uig’unlashtirildi. 1908 yilda
Yaponiyada boshlang’ich ta’lim majburiy 6 yillikka aylantiriddi. 1893 yili kasb
yo’nalishidagi dastlabki kollej paydo bo’ldi.1946 yili qabul qilingan Konstitutsiya
fuqarolarning ta’lim sohasidagi huquq va burchlarini belgilab berdi. Unda barcha bolalar
bepul umumiy ta’lim olishlari belgilab ko’yilgan.
Yaponiyada hozirgi zamon ta’lim tizimlarinig tarkibi quyidagicha: Bolalar
bog’chalari, boshlang’ich maktab, kichik o’rta maktab, yuqori o’rta maktab, oliy ta’lim
tizimlariga kiruvchi o’quv yurtlaridan iborat. Bolalar bog’chalari. Ta’limning bu
bosqichiga 3-5 yoshli bolalar qabul qilinadi. Bolalar yosh xususiyatlariga muvofiq
ravishda 3, 2, 1 yillik ta’lim kurslariga jalb qilinadilar.Majburiy-Ta’lim.. Ta’limning bu
pog’onasiga 6 yoshdan 15 yoshgacha bo’lgan bolalar jalb qilinib, ular shu muddat ichida
6 yillik boshlang’ich maktab va 3 yillik kichik o’rta maktab kursini o’taydilar. 9 yillik bu
ta’lim majburiy bo’lib, barcha bolalar bepul o’qitiladilar va tekin darsliklardan
foydalanadilar.
Yuqori bog.qmch o’rtya myaktabi. Bu maktablar ta’lim yo’nalishining 10.11.12.
sinflarini o’z ichiga oladi. Yaponiyada bunday bosqich maktablarining kunduzgi, kechki
va sirtqi bo’limlari mavjud. Kunduzgi yuqori bosqichli maktablarida o’qish muddati 3
yil. Uquvchilarning 95 foizi kunduzgi maktablarda ta’lim oladilar. Bu tarzdagi
maktablarda o’qish ixtiyoriydir. Unda quyi o’rta maktablarni bitirgan yuqori bosqich
o’rta maktablariga kirish sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan 16 yoshdan 18 yoshgacha
bo’lgan o’quvchi yoshlar qabul qilinadilar. Unda umumiy ta’lim (akademik) fanlari,
texnik bilimlar, tijorat, mahalliy sanoat, qishloq xo’jaligi, chorvachilik, baliqchilik,
kemasozlik va boshqa maktablarda umumiy va xususiy tarmoqlarni qo’shib
hisoblaganda 95 foiz yosh bilim oladi.
Dorilfununlar, kichik kollejlar, texnik kollejlar, maxsus ixtisoslashtirilgan kollejlar
Yaponiyada oliy ta’lim tizimini tashkil etadi.Yaponiyada boshlang’ich, o’rta va oliy
o’quv yurtlaridan tashqari, bir - biridan farq qiluvchi «Ixtisos maktablari» va «turli»
maktablar ham mavjud. Ularning ko’pchiligi xususiy bo’lib, turli firma, kontsern va
sindikatlar uchun qisqa vaqtli kurslarda tikuvchi, oshpaz, hisobchi, mashinkada
yozuvchi, avtotexnik, elektron hisoblash mashinalari uchun dastur tuzuvchilar va boshqa
zaruriy kasblar o’rgatiladi. Yaponiyada ham turli xorijiy tillarni o’rgatishga
ixtisoslashtirilgan maktablar mavjud.
Boshqa maktablardan farqli o’laroq, Yaponiya maktablarida o’qish 1 apreldan
boshlanib, kelasi yilning 31 martida nihoyasiga yetadi. Boshlang’ich va kichik o’rta
maktablarda o’kuv yili uch semestrga bo’linadi: aprelь - iyulь, sentyabrь - dekabrь,
yanvarь - mart. Katta o’rta maktablarda esa o’kuv yili 2 yoki 3 semestrga bo’linadi.Ukuv
yili Yaponiyada 240 kun yoki Amerika Qo’shma SHtatlaridan 60 kun ko’pdir. Darslar
7 soat. Ko’pchilik maktablarda darslar ertalab soat sakkiz yarimda boshlanib, uchdan
keyin tugaydi.o’kuvchilar xaftasiga 2-3 soat sinfdan tashkari klub ishlarida, 7 soat ixtisos
bo’iicha mashg’ulotlarda yoki repetitorlar ixtiyorida bo’ladilar.
Yuqori bosqich o’rta maktablarida butun o’kuv jarayonida o’kuvchilar 80 ta sinov
topshirishadi. o’kuvchilar majburiy asosiy fanlardan tashkari o’z xoxishlariga ko’ra
ingliz tili, texnik ta’lim va maxsus sinovlarga jalb etiladilar.Yapon maktablari elektron
xisoblash mashinalari va boshka o’kuv texnika vositalari bilan to’la ta’minlanganligiga
karamay, mutaxassislarning fikricha, asosiy e’tibor o’kituvchi faoliyati va darslikka
karatilmog’i kerak. o’larning fikricha, o’kituvchi va o’kuvchi o’rtasidagi jonli muloqot
o’rnini xar kancha, takomillashgan mashina xam bosa olmaydi.Deyarli barcha darsliklar
xususiy bosmaxonalarda chop etiladi. o’larni chop etishga mablag’ni vazirlik ajratadi.
Yukorida kayd etilgandek, darsliklar boshlang’ich va kuyi o’rta maktablarda bepul,
yukori o’rta maktablarda esa pullikdir. Darsliklar narxi shundayki, ularni xarid kilishga
xammaning imkoniyati bor. Foydalanilgan darsliklar pullik bo’lsa xam, tekin bo’lsa xam
o’kuvchining o’zida qoldiriladi.
Yaponiyada o’kituvchi kadrlar tayyorlash sifatiga juda katta talablar qo’iiladi. Bu
talablar shundayki, mazkur kasbga iqtidorsiz va yo’nalishi to’g’ri kelmaydigan tasodifiy
kishilarning kirib qolishi amalda mumkin emas. o’kituvchilar 4 yillik dorilfununlarda va
2 yillik kollejlarda tayyorlanadi. Bu o’kuv yurtlarinig bitiruvchilariga birinchi va ikkinchi
darajali guvoxnomalar beriladi.Maktab direktori bo’lish uchun 1 - darajali guvoxnomaga
ega bo’lish shart.Yapon ukituvchilarinig jamiyatda tutgan obro’ - e’tibori katta.
Binobarin, ularning maoshlari xam yuqori, 74 foiz o’qituvchi jamoa va kasaba
uyushmasiga a’zo. Bu ularga ta’lim mazmunini va uslubini muxokama qila olish
imkoniyatini beradi.Yapon o’qituvchilari xar 5 yilda malaka oshirish kurslarida o’qib
qytadilar. Malaka oshirish o’kituvchilarning o’zlari uchun katta extiyojdir. CHunki
Yaponiya maktablari dasturi 10 yilda davr taqzosiga ko’ra o’zgaradi. Dasturlardagi yillik
o’zgarishlar esa anjumanlar o’tkazish yo’li bilan o’qituvchilarga yetkazib boriladi.
O’qituvchilar o’zlariga ishonib topshirilgan 35 - 40 o’quvchining bilimi va tarbiyasi
uchun javobgardirlar. SHu bois ular darsdan bo’sh vaqtlarini o’quvchilar, ularning ota -
onalari bilan suxbatlarga, xonadonlarga tashrif ishlariga bag’ishlaydilar.Yaponiyada
oilaviy byudjetning katta qismi bolalarning sara maktablarda puxta bilim olishlarini
ta’minlashga, universitetlarga kirib bilim olishlariga sarflanadi. Oilada bola yaxshi bilim
olishi uchun barcha shart - sharoitlar yaratib beriladi.Bolalar tarbiyasida onalarning roli
va ma’suliyati ayniqsa kattadir. Ular farzandlarining oqil, dono, muloyim, odil va
mexnatsevar bo’lib o’sishlari uchun oila sulolasi va davlat oldida o’zlarini ma’sul deb
xisoblaydilar.Turli ta’limiy ko’nikmalarni bolalar ongiga singdirish yapon maktablariga
xos fazilatdir. Masalan, 2 - sinf o’quvchisi ko’pchilik oldnda nutq so’zlash qobiliyatiga
ega bo’lishi, 6 - sinf o’quvchisi kamida 2 ta cholgu asbobida kuy chala bilishi,
boshlang’ich sinf o’qituvchisi suvda bemalol suza olishi kerak.
Dorilfununlarga katta o’rta maktabni yoki 12 yillik oddiy maktabni tugatgan
o’quvchilar qabul qilinadi. U yerda 460 ta universitet bo’lib, 95 tasi davlat tasarrufida,
34 tasi munitsipal, 331 tasi xususiydir. 1 - toifadagi universitetlarda xar bir o’qituvchiga
8 nafar, 2 - toifali universitetlarda esa 20 tadan talaba to’g’ri keladi. Universitetlarga
qabul qilish ikki bosqichga bo’linadi : 1 - bosqichi turar joyda o’tkaziladi: buning uchun
yapon, eski yapon tili, matematika, fizika, ximiya, jamiyatshunoslik, tarix bo’yicha test
sinovlaridan o’tadilar.Bu sinovlardan o’tgan o’quvchilar universitetlarga yo’llanma
oladilar va yana sinovdan o’tadilar. Xususiy universitetlarga esa to’g’ridan - to’g’ri test
topshiriladi. Bir qator xususiy universitetlar o’zining uzluksiz shaxobchasiga ega
(bog’chadan boshlab xamma bosqichlarni qamrab oladi). Universitetdan talabalarni
xaydab yuborish mumkin emas. Lekin o’qish muddatini cho’zish mumkin (4 yillik
o’qish 5 - 6 yilgacha cho’zilib ketishi mumkin).
Kollejlar :
1- kichik kollej.
2- texnik kollej
3- maxsus kollejlarga bo’linadi uni bitirgan talabalar bakalavr diplomini oladi va
universitetning 2 - yoki 3 - kurslariga qabul qilinadi.Yapon dorilfununlarida talabalar
o’quv jarayonida 140- 150 sinov birligi topshiradilar. Ularda baxo mezoni - «a’lo»,
«yaxshi»,«konikarli», «koniqarsiz». Yapon dorilfununlari asosan yuqori malakali
mutaxassislar tayyorlaydi. SHunga qaramay, Yaponiyada «Dorilfuiun kishini bilim va
kasbga yo’naltiradi xolos, uni takomillashtirish, mukammallashtirish o’ziga bog’liq» deb
xisoblaydilar.Yaponiya dorilfununida bitiruvchilarning mutlaq ko’pchiligi xalq
xo’jaligining turli soxalarida samarali mexnat qiladilar. Oliy ma’lumotli mutaxassislar
soni jixatidan Yaponiya jaxonda ikkinchi o’rinda turadi. Ming kishiga 190 ta oliy
ma’lumotli mutaxassis to’g’ri keladi. Bu ko’rsatkich AQSHda xar ming kishiga 294,
Buyuk Britaniyada 138, frantsiyada 115 nafardir.
Yaponiya ta’limining asosiy maqsadi va mazmuni axolini zamonaviy texnik hamda
texnologik jarayonlar bilan jixozlangan xozirgi zamon sanoatida samarali ishlashga
moslashtirishdir. Mamlakatda maktabga muxim ijtimoiy vazifani bajaruvchi,
jamiyatning olga siljishini ta’minlovchi dargox deb qaraladi va xalq tomonidan
e’zozlanadi.Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, Yaponiyada ta’lim tizimi xam shaklan,
xzm mazmunan yuksak uyg’unlik kasb etgan. Ibrat olsa, o’rgansa arziydigan jixatlari
ko’p. E’tiborli yana bir tomoni - Yaponiyada faqat milliy an’analar bilan cheklanib
qolmay, jaxondagi Amerika, Frantsiya, Germaniya kabi taraqqiy etgan mamlakatlarning
ilg’or pedagogik ish tajribalari xam ijodiy o’zlashtirilgan.
3.Germaniyada ta’lim tizimini rivojlanishi.Ta’kidlab o’tish joizki , Germaniyaning bozor
iqtisodiyotga o’tish yo’li bizning Respublikamizdagiga o’xshab ketadi. Ikki German
davlati birlashgandan keyin sobik Germaniya Demokratik Respublikasida ta’limni isloh
kilish bo’yicha olib borilayotgan ishlar ham bizning sharoitimizga makbul keladi.
Germaniyaning hozirgi davr maorifidagi asosiy muammosi sobik GDRdagi ta’limni
bir xil milliy me’yorga solishdan iboratdir.Avvalambor shuni ta’kidlash kerakki,
Germaniyada ta’lim davlat va jamiyat tomonidan ardoklanayotgan soha bo’lib, u
mamlakatning iqtisodiy jihatdan taraqqiy ettan mamlakatlar ichida kuchli oltilikka
kirgan.
Germaniya ta’lim tizimlarining bayoni kuyidagicha: Germaniyada ta’lim tizimi:
Maktabgacha tarbiya tizimi Germaniya ta’lim tizimida ham muhim 60S15ICH
hisoblanadi. Uning 100 yildan orti15 tarixi bor. Bolalar bogchalari ta’limning kuyi
bosqichi hisoblansada, lekin u davlat tizimi tarkibiga kirmaydi. Bog’chalarni mablag’
bilan ta’minlash turli jamoat tashkilotlari, hayriya birlashmalari, korxonalar, hususiy
shaxslar, diniy muassaslar zimmasidadir. Ota-onalar bolalar bog’chalariga o’z
farzandlarini tarbiyalanganliklari uchun ancha mikdorda pul to’laydilar. 3 yoshdan 6
yoshgacha bolalarning 80% bog’chalarga qatnaydi. Germaniyada odatda bolalar
bog’chada tushgacha tarbiyalanadilar. Kunning yarmida esa uyda, oilada bo’ladilar.
Germaniyada kuni uzaytirilgan bog’chalar ham bor.
Majburiy ta’lim 6 yoshdan 18 yoshgacha bo’lgan bolalarga tegishli. Bu jarayon 12 yil
davom etadi. Bundan 9 yillik (ba’zi joylarda 10 yil) maktabda to’la xaftalik o’kishni
bitiradi, keyin hunar-texnika bilim yurtida to’la bo’lmagan haftalik o’kishda o’qiydi.
Uqish davlat maktablarida tekin. Maktab o’quvchilariga o’kuv ko’llanmasi, asosan
darsliklar tekin ta’minlanadi. ^ususiy maktablar ozrok. O’tsyash 6 yoshdan boshlanib, 4
yil davom etadi (fakat Berlinda 6 yil). Boshlang’ich maktabdan so’ng o’quvchilar
yo’nalish bosqichidagi maktabga o’tadilar. Bu yerda 5-6 sinf bosqichdagi yo’nalish
maktablarda maxsus dastur asosida o’qiydilar. Keyin navbatdagi maktab tipiga
ko’chadilar:
Bular: -asosiy, maxsus maktab, real bilim yurtlari. Deyarli 30% bola asosiy maktabga
o’tadi. 9 yoki 10 yillik o’kish tugatilgandan keyin kasbiy tayyorgarlikka o’tiladi. Maxsus
maktablarda nuqsonga ega bo’lgan bolalar o’kiydi. Real bilim yurtlari asosiy maktab va
yuqori maktabi o’rtasida turadi. Qoidaga ko’ra bu yerda o’kysh b yil davom etadi (5-10
sinfgacha) va to’la ma’lumot berish bilan tugallanadi. Bilim yurtini tugatganlar o’rta
maxsus o’kuv yurtiga yoki yuqori bosqichdagi hunar-texnika maktabiga kirib o’$ksh
hukukiga ega bo’ladi. germaniyada gimnaziyalar ham mavjud. Ular 5-13 sinflarni o’z
ichiga oladi. 11-13 sinflar oliy o’kuv yurtlariga tayyorlash vazifasini ham bajaradi.
Gimnaziyani bitirganlik haqidagi yetuklik attestati oliy o’quv yurtida O’15 ISH
imkonini beradi. Germaniya ta’limi tizimida hunar ta’limi muhim ahamiyatga ega,
chunki yuqori malakali ishchilarga bo’lgan talab kuchlidir. To’liqsiz o’rta maktabni
bitiruvchilarning (9-10 sinflar) 79%, to’liq o’rta maktabni bitiruvchilarning esa 20%
xunar ta’limi tizimida bilim olishni davom ettiradilar. Aksariyat xollarda o’qish muddati
3-3,5 yilni tashkil etadi. o’kish uch bosqichdan iborat bo’lib, birinchi yili asosiy xunar
ta’limi beriladi. Bunga o’k^itilayotgan kasbga taalu15li maxsus fanlardan nazariy
asoslash berilib, yirik korxonalarda amaliy mashg’ulotlar o’tkaziladi. Ikkinchi yil
davomida maxsus xunar ta’limi beriladi. o’kuvchining birinchi yilda ikkinchi yilga o’tish
sinov imtixonlari o’tkazilib o’qishni davom ettiruvchi yoshlar tanlab olinadi. Uchinchi
yil davomida maxsus xunar ta’limi yanada chu15urlashtirilib boriladi. Bitiruv
imtixonlari maxsus komissiya tomonidan kdbul qilinadi. Komissiya a’zolari
korxonalarning
yetakchi
mutaxassislari,
fideral
yerlardagi
sanoat
palatasi,
xunarmandchilik palatasi vakillaridan tashkil topadi. ^unar maktablarining diplomlari
oliy o’15uv yurtlariga kirish uchun xukuk, bermaydi. Buning uchun 1 yillik tayyorlov
kurslarini tugatish talab etiladi. O’qishga qabul qilish imtixonsiz maktab ta’limi
to’g’risidagi xujjatga asosan amalga oshiriladi.
Oliy maktab o’z-o’zini boshkdrish xukuk^iga ega. Oliy o’kuv yurtini shtatdagi rektor
yoki bir necha yilga saylangan Prezident boshkaradi. o’z-o’zini boshkdrishda vazifalari
ani15 taksimlab berilgan bir necha guruxlar bos^ichma-bosqich ishtiroki tamoyiliga
amal ^ilinadi. Uning tarkibiga professor-o’qituvchilar, o’kuvchilar, ilmiy xodimlar va
boshqa xodimlar kiradi. Talabalar o’k^ishi erkin tashkil etilgan. Ko’p sonli o’kuv
bosqichlari bilan birga o’kuv rejalari taklif etiladi. O’qishga xaq to’lanmaydi. Agar talaba
yoki ularning ota-onalari oziq-ovqat xarajatlarini ko’tara olmasa o’qish uchun moliyaviy
yordam ko’rsatish to’g’risidagi federal qonunga ko’ra ular moliyaviy yordam oladilar.
Bu yordamning yarmi stipendiyaga qo’shib berilsa, ikkinchi yarmi qarz tariqasida
beriladi.Mamlakatda ta’limni islox qilish masalasi ko’pdan buyon muxokama
qilinmoqda, bunda o’quv jarayonini qisqartirish taklif qilinmo^a. ^ozir universytetlarda
talabalar 7 yil o’qiydi. Ular o’qishga kirganlariga 15adar korxonalarda bir necha yil
ishlashlari yoki bundesverda xizmat ^ilishni xisobga olsak, talabalar xaqiqiy mexnat
faoliyatlarini ancha kech boshlayotganligini tushunamiz.
SHuni ta’kidlash lozimki, Germaniya ta’limi o’ziga xos yo’nalishga, juda murakkab
tizimga ega. Mamlakatda xar qaysi maktab tipi uchun maxsus tayyorlangan o’qituvchilar
bor. Ularning xammasi oliy maktabni tugatgan bo’lishlari shart. Boshlang’ich va asosiy
maktabning bo’lajak ^ituvchilari olti semestr o’qiydilar. Real maktab, maxsus maktab,
gimnaziya va xunar —texnika bilim yurtlarining o’qituvchilari ancha uzoq muddat
o’kishlari kerak. Uqish tamomlangandan keyin o’qituvchilikka nomzodlarning xammasi
imtixon topshiradilar. Keyin maktabda pedagogik amaliyot o’tkazadilar va ikkinchi
imtixon topshiradilar. uqituvchi lavozimiga ega bo’lgandan keyin, qoidaga ko’ra
umrbod lavozimga tayinlanadi.Quyidagi xolatga e’tibor qarataylik. Bo’lajak
o’qituvchilar 3 yil o’qiganlaridan keyin real sharoitdagi maktabda ikki yillik pedagogik
amaliyotdan o’tadilar, xaftasiga 10-12 soatdan dars beradilar.
Bu davrda ularga maxsus murabbiylar belgilanadi, bu murabbiylar ularning
faoliyatini nazoratda tutadilar, amaliyot tugagandan keyin shogirdlariga tegishli
tavsifnomani beradilar. SHundan keyin maktab kengashi yuqori tashkilotlar bilan
birgalikda bo’lg’usi o’qituvchilardan imtixon oladi va ularning kelgusi ishlarini baxolab,
tegishli tavsiyalar beradilar. Bu jarayonning yana o’ziga xos tomoni shundaki, imtixon
va tavsiyalardan keyin bo’lgusi o’qituvchi bir yilga sinov muddati bilan ishga olinadi.
Bu sinov muddatini muvaffakiyatli o’tgandagina unga o’qituvchi martabasi beriladi.
Praktikant-talabalar qo’iilgan talablarni bajara olmasa maktabga qo’yilmaydi. Uning
ustiga attestatsiyadan o’tkazish va litsenziya berish keng rasm bo’lganligini e’tiborga
olsak, o’qituvchi doim o’z malakasini oshirib borishga majbur bo’ladi, aks xolda u
o’qituvchilik lavozimidan maxrum bo’lishi mumkin.
4.Germaniyada ta’lim tizimini rivojlanishi.
5.Rivojlangan xorijiy davlatlar va mustakil o’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimidagi
o’zaro uyg’unlik masalalari.
Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya va maktab xaqida yuqorida bayon
qilingan eng yaxshi tajribalarni o’z ta’lim tizimidagi o’zaro ta’lim tizimlarimizda joriy
qilish Respublikamiz uz mustaqilligini qulga kiritgandan keyin boshlandi. Bu soxada
bizga YuNISEF, YuNESKO kabi Xalqaro tashkilotlar, xorijiy davlatlarning
o’zbekistondagi elchixonalari amaliy yordam bermoqdalar. Respublikamizdagi ta’lim
muassasalari ta’limni takomillashtirish bo’iicha xorijiy davlatlar bilan xamkorlikning
barcha shakllaridan foydalanayotirlar.
Respublikamiz Oliy majlisining 1 - chaqiriq IX-sesiyasida ta’limga oid muhim -
«Ta’lim to’g’risida»gi Qonunning qabul qilinishi mamlakat ta’limini jahon
andozalariga, rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim-tarbiya va maktab saviyasiga olib
chiqishda ulkan voqea bo’ldi.Bizning maktabimiz jaxonda eng ilg’or maktablar bo’lib
qolishiga Respublika raxbariyati va xukumati tomonidan xamma shart sharoit
yaratilmoqda. Bizning ta’lim tizimlarimiz xam jaxonda e’tirof etilgan ta’lim tizimlaridan
biridir. SHu tufayli xam AQSH, Yaponiya, Germaniya, frantsiya, Buyuk Britaniya kabi
rivojlangan mamlakatlar ta’limining ustalari bilan o’tkazilgan uchrashuvlar va
muloqotlarda Respublikamiz ta’limi tizimiga yuqori baxo berildi.
SHuni ta’kidlash lozimki, Respublikamiz xalq ta’limi xodimlari oldida xozirgi kunda
eng muxim vazifa - mustaqil o’zbekistonning xozirgi ta’lim tizimlarini istiqlol ruxi bilan
takomillashtirish, uni o’zimizning mumtoz pedagogika an’analari bilan boyitish, chet el
pedagogikasidagi ilgor jixatlarni o’zlashtirish, yangi - yangi samarali o’quv
predmetlarini ta’lim tarkibiga kiritish bilan jaxon davlat standartlari darajasiga olib
chiqishdir. Buning uchun esa bizning iqtisodiy rivojlangan xorijiy davlatlardagi quyidagi
ilg’or tajribalarni ta’lim tizimimizda qo’llay bilishimiz maqsadga muvofiqdir.
CHunonchi :
Yaponiya ta’limidagi:
a) bolani maktabga puxta tayyorlash
b) kichkintoylar ta’lim va tarbiyasiga ota-onalar mas’uliyatini kuchaytirish;
v) o’quvchilarni nafosat, jismoniy kamolatiga berilayotgan e’tibor;
g) o’qituvchi kadrlarga yuksak talabchanlik;
d) yosh talant soxiblari bilan olib borilayotgan izchil ishlar.
Germaniya ta’limidagi:
a) taba15alashtirib o’kitishga berilayotgan jiddiy e’tibor;
b) o’kuvchilarning mehnat ta’limini mustahkamlash;
v) kasbga yo’naltirish.frantsiya ta’limidagi:
a) maktabgacha tarbiyadanoq o’kuvni predmetlashtirib tashkil etish;
b) boshlang’ich ta’limni uch bosqichda puxta amalga oshirish;
v) o’quvni didaktik vositalar bilan ta’minlashga berilayotgan kattae’tibor;
g) o’kuv muassasalarining turli firmalar, kontsernlar, korxonalar mustahkam aloqalari va
boshqa ibratli jihatlar bizning ta’limga ham ko’chsa, bizning pedagogikamiz olga qarab
dadil qadam bosgan bo’lar edi. Albatta, ta’limga har qanday yangilik, o’zgartirish jiddiy
tahlillar, tajribalar asosida kirib keladi. «Zo’rlab tiqishtirish» bizning uslubiyot emas.
Ayni paytda ta’limni bir saviyada kotib qolishiga ham yo’l ko’yib bo’lmaydi. SHu
sababli ham, har bir pedagog, har bir tadqiqotchi maorifimiz uchun jon kuydiradigan,
elim deb, yurtim deb kuyib yonadigan bo’lmog’i, «o’z shaxsiy manfaatlarim uchun
davlat menga nima berdi emas, balki men davlat ravnaqi uchun nima qildim» degan
mulohazalar yuritadigan iqtidorli kadrlarni tayyorlashimiz kerak.
Mustaqil nazorat uchun savollar:
1. Rivojlangan xorijiy davlatlardagi ta’lim — tarbiya, maktab va maorif taraqqiyotining
asosiy yo’nalishlarini sharxlab bering ?
2. Iqtisodiy rivojlangan xorijiy mamlakatlardagi «ta’limni tabaqalashtirish» usullarini
izoxlab bering ?
5. Yaponiya ta’limining shakllanishi va uning o’ziga xos xususiyatlarini ko’rsating ?
6. Yaponiyada ta’lim tizimi va uning tarkibiy 15ismlarini izoxlab bering ?
7. Yaponiyada o’qituvchi kadrlar tayyorlash masalasini izoxlang ?
9. Germaniya ta’lim tizimini izoxlab bering ?
10. Rivojlangan xorijiy davlatlar va mustaqil uzbekiston Respublikasi ta’lim tizmidagi
o’zaro uig’unlik jarayonini izoxlang ?
