Hujayra injeneriyasi

Yuklangan vaqt

2025-01-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

4

Faytl hajmi

27,2 KB


Hujayra injeneriyasi REJA. 1.Hujayra injeneriyasi tugrisida tushuncha. 2.Protoplastlar ajratib olish. 3.Protoplazlarni o`stirish. 4.Protoplazlar asosida o`simliklar regenerasiyasi. Hujayralar injeneriyasi rekonstruksiyalash, gibridlashtirish va o`stirish asosida yangi hujayralar kurishga aytiladi. Gibridlashtirishda hujayralar suniy ravishda kushilib chatishtirilgan genom tutuvchi hujayralar olinadi. Gibridlashtirishning bu usulini moxiyati shundaki, bu maksad uchun jinsiy hujayralar (gametalar)dan foydalanilmasdan o`simlikning somatik hujayralaridan ajratib olingan protoplastlar ishlatiladi. Protoplastlarga ma’lum ekisperimental ta’sir utkazilsa, ular bir-birlari bilan kushilib ketadi. Olingan gibrid hujayralardan butun gibrid o`simlikni tiklash mumkin. Gibrid hujayralardan in vitro olingan o`simliklar somatik gibridlar deb ataladi. Hujayra rekonstruksiyasi xar-xil hujayralarni turli tuman organoidlari (yadro, sitoplazma, mitoxondriya, xloroplastlar, xromosomalar)dan yashovchan hujayralarni tiklashdan iborat. Protoplast yot DNKni kiritish uchun ideal resepiyentdir. Buning natijasida protoplastga kirgan yot DNK uzining ekspressiyasi xisobiga genetik modifikasiyalangan o`simlikni xosil bulishiga olib keladi. Protoplastdan ajratib olish. Mexanik yoki fermentativ usulda hujayra devori olib tashlansa protoplast xosil bo`ladi. Protoplastlarni ajratib olish XX asrning 60- yillarida boshlangan. Nativ hujayrada turgor bosimi yoki vakuolyar bosim ta’sirida
Hujayra injeneriyasi REJA. 1.Hujayra injeneriyasi tugrisida tushuncha. 2.Protoplastlar ajratib olish. 3.Protoplazlarni o`stirish. 4.Protoplazlar asosida o`simliklar regenerasiyasi. Hujayralar injeneriyasi rekonstruksiyalash, gibridlashtirish va o`stirish asosida yangi hujayralar kurishga aytiladi. Gibridlashtirishda hujayralar suniy ravishda kushilib chatishtirilgan genom tutuvchi hujayralar olinadi. Gibridlashtirishning bu usulini moxiyati shundaki, bu maksad uchun jinsiy hujayralar (gametalar)dan foydalanilmasdan o`simlikning somatik hujayralaridan ajratib olingan protoplastlar ishlatiladi. Protoplastlarga ma’lum ekisperimental ta’sir utkazilsa, ular bir-birlari bilan kushilib ketadi. Olingan gibrid hujayralardan butun gibrid o`simlikni tiklash mumkin. Gibrid hujayralardan in vitro olingan o`simliklar somatik gibridlar deb ataladi. Hujayra rekonstruksiyasi xar-xil hujayralarni turli tuman organoidlari (yadro, sitoplazma, mitoxondriya, xloroplastlar, xromosomalar)dan yashovchan hujayralarni tiklashdan iborat. Protoplast yot DNKni kiritish uchun ideal resepiyentdir. Buning natijasida protoplastga kirgan yot DNK uzining ekspressiyasi xisobiga genetik modifikasiyalangan o`simlikni xosil bulishiga olib keladi. Protoplastdan ajratib olish. Mexanik yoki fermentativ usulda hujayra devori olib tashlansa protoplast xosil bo`ladi. Protoplastlarni ajratib olish XX asrning 60- yillarida boshlangan. Nativ hujayrada turgor bosimi yoki vakuolyar bosim ta’sirida
protoplast hujayra devoriga yopishtirilib turiladi. Hujayra devori orkali plazmodesmalar utib yon hujayralar bilan uzaro alokani amalga oshiradi. Protoplastni hujayra devoridan ajratish uchun saxaroza, mannit, sorbitlar ta’sirida plazmolizga uchratiladi. Gipertonik eritmalar ta’sirida hujayra suvsizlanadi. Protoplast burishib hujayra devorining sellyulozo-pektinli kobigidan ajraladi. Hujayra devorini yukotish uchun 3 xil fermentlar-pektinaza, sellyulaza va gemisellyulazalardan foydalaniladi. Bu fermentlarni bakteriyalar va zamburuglardan ajratib olish mumkin. Protoplastlarni fermentlar yordamida ajratib olingandan keyin parchalanmay kolgan tukima koldiklari fermentlardan yuvib tozalash kerak. Buning uchin avval elakdan utkazib undan sung sentrifugrlanadi. Protoplastlarning ajratib olish va uning muvofakiyati kator omillarga boklik. Tukimaning turi, o`simlik xili va navi, uning fiziolagik xolati, ferment tarkibi va xokazolar. Ajratib olingan Protoplastlarni turli usullar bilan o`stirish mumkin. Protoplastlarni suyuk muxitda o`stirish uchun turli vositalardan foydalaniladi. Bir ml muxitda 10000 dan 100000 gacha hujayra bulishi kerak, xajmi esa 2,5-10 ml dan oshmasligi kerak. Protoplastlarni organik muxitda o`stirish mumkin. Uning uchun Protoplastlar suspenziyasi 45 S li 1,2% li agar bilan tengma-teng mikdorda aralashtiriladi. Bu usulda o`stirilganda xar bir Protoplastni keyingi takdirini nazorat kilish mumkin. Protoplastlarni o`stirish temperaturaga boklik. Xarorat 15-30 S chegarasida bulishi kerak, kiritilganlik 0-2000 lk bulishi kerak. Protoplastlar o`stirilganda hujayralar devorining xosil bulishi unda mustaqil hujayra xosil bulganidan darak beradi. Bu jarayon Protoplastlardan fermentlarni yuvib tashlanishi bilanok boshlanadi. Yoicia haiastana ni elektron mikroskop yordamida kuzatish protoplastlar yuzasidan 10-20 minutdan keyin sellyuloza mikrofibrillalari xosil bula boshlaydi, 20 soatdan keyin kalin turga aylanadi. O`simliklar regenerasiyasi embrioidogenes orkali xam amalga oshishi mumkin. Protoplastlardan yangi xosil bulgan hujayralarni bulinishi va totipotentlikni realizayiyasi kupchilik omillarga boglik: 1)Tukimani turiga. 2)Protoplastlarni ajratib olish sharoiti va usuliga. 3)Protoplastlarni zichligiga. 4)Ozuka muxit tarkibiga. 5)O`simlik o`stirish sharoitiga.
protoplast hujayra devoriga yopishtirilib turiladi. Hujayra devori orkali plazmodesmalar utib yon hujayralar bilan uzaro alokani amalga oshiradi. Protoplastni hujayra devoridan ajratish uchun saxaroza, mannit, sorbitlar ta’sirida plazmolizga uchratiladi. Gipertonik eritmalar ta’sirida hujayra suvsizlanadi. Protoplast burishib hujayra devorining sellyulozo-pektinli kobigidan ajraladi. Hujayra devorini yukotish uchun 3 xil fermentlar-pektinaza, sellyulaza va gemisellyulazalardan foydalaniladi. Bu fermentlarni bakteriyalar va zamburuglardan ajratib olish mumkin. Protoplastlarni fermentlar yordamida ajratib olingandan keyin parchalanmay kolgan tukima koldiklari fermentlardan yuvib tozalash kerak. Buning uchin avval elakdan utkazib undan sung sentrifugrlanadi. Protoplastlarning ajratib olish va uning muvofakiyati kator omillarga boklik. Tukimaning turi, o`simlik xili va navi, uning fiziolagik xolati, ferment tarkibi va xokazolar. Ajratib olingan Protoplastlarni turli usullar bilan o`stirish mumkin. Protoplastlarni suyuk muxitda o`stirish uchun turli vositalardan foydalaniladi. Bir ml muxitda 10000 dan 100000 gacha hujayra bulishi kerak, xajmi esa 2,5-10 ml dan oshmasligi kerak. Protoplastlarni organik muxitda o`stirish mumkin. Uning uchun Protoplastlar suspenziyasi 45 S li 1,2% li agar bilan tengma-teng mikdorda aralashtiriladi. Bu usulda o`stirilganda xar bir Protoplastni keyingi takdirini nazorat kilish mumkin. Protoplastlarni o`stirish temperaturaga boklik. Xarorat 15-30 S chegarasida bulishi kerak, kiritilganlik 0-2000 lk bulishi kerak. Protoplastlar o`stirilganda hujayralar devorining xosil bulishi unda mustaqil hujayra xosil bulganidan darak beradi. Bu jarayon Protoplastlardan fermentlarni yuvib tashlanishi bilanok boshlanadi. Yoicia haiastana ni elektron mikroskop yordamida kuzatish protoplastlar yuzasidan 10-20 minutdan keyin sellyuloza mikrofibrillalari xosil bula boshlaydi, 20 soatdan keyin kalin turga aylanadi. O`simliklar regenerasiyasi embrioidogenes orkali xam amalga oshishi mumkin. Protoplastlardan yangi xosil bulgan hujayralarni bulinishi va totipotentlikni realizayiyasi kupchilik omillarga boglik: 1)Tukimani turiga. 2)Protoplastlarni ajratib olish sharoiti va usuliga. 3)Protoplastlarni zichligiga. 4)Ozuka muxit tarkibiga. 5)O`simlik o`stirish sharoitiga.
O`simlik hujayrasiga yot begona genetik axboratni kiritish imkoniyati kotor xujalik uchun kimmatli sifatlarga ega bulgan o`simliklarni yaratish mumkinligini eksperemental tasdikladi. Kishlok xo`jaligi uchun muxum axamiyatli belgilar- xosildorlik, tez pishishi, gallasimonlarda poya va boshokning uzunligi, donidagi oqsilning mikdori, tashki muxitning nokulay faktorlariga chidamliligi poligen sistema tomonidan nazorat kilinadi. Bunday poligen sistemalar yani belgilar gen injeneriyasi uchun abyekt bulib xizmat kila olmaydi. Shuning uchun o`simliklarni kerakli sifatlarni yaxshilash uchun mavjud genlarni modifikasiyalash va anik belgilarni kodlovchi ma’lum genlarni klonlashtirishga alokador gen injener ishlarni amalga oshirish kerak. Kishlok xo`jaligiga virus zamburug va mikroblar tomonidan kasallik tarkatuvchi organizmlarni, shuningdek zararkunandalarni keltiradigan zarari juda katta. Hozirgi vaqtda u yoki bu kasallikka turgunlik beruvchi genni kiritish ishlari amalga oshirish mumkin. Fitovrusologiyada virus infeksiyalariga turgunlilikni chakirish xodisasi ma’lum. O`simlikni bir virus shtami yuktirilsa boshqa virus shtamini yukishini oldini oladi. Lekin buni malekulyar mexanizmi nomalum. O`simliklarni viruslarga chidamliligi interferonga uxshash aloxida antivirus oqsiliga boglik. Gen injeneriyasi yordamida kuchlirok promotor aslida yukoridagi oqsilni kodlovchi gen ekspressiyasini kuchaytirish mumkin. Hozirgi vaqtda ma’lum parksenni genini o`simlikka kiritish mumkin. Transgen sintezlovchi tamakining transgen tupi olingan. Bunday o`simliklar Manduka sexta kurtiga sezgir emas. Bunday kurt oqsil ishlab chikaruvchi o`simlik bilan kantakda bulganda 3 kundan sung ulgan. O`simliklar tashki muxitning nokulay faktorlariga rubaru bulishadi. Bunday faktorlarga yukori va past temperaturaga, namlik yetishmasligi, tuprokning shurlanishi, atrof muxitning ifloslanishi va boshqalar. Hozirgi kunda gen injeneriyasi usuli yordamida sovukka chidamli o`simliklar olingan. Hozirgi vaqtda - 18 Cga chidamli o`simliklar olingan. Azot o`simliklarga yetishmaydigan elementlardan biridir. Azotli ukitlar ishlab chiqarish kimmatga tushadi, atrov muxitni ifloslaydi. O`simliklar tuprokni ugitlanganda azotni 40-50% uzlashtiradi xolos.
O`simlik hujayrasiga yot begona genetik axboratni kiritish imkoniyati kotor xujalik uchun kimmatli sifatlarga ega bulgan o`simliklarni yaratish mumkinligini eksperemental tasdikladi. Kishlok xo`jaligi uchun muxum axamiyatli belgilar- xosildorlik, tez pishishi, gallasimonlarda poya va boshokning uzunligi, donidagi oqsilning mikdori, tashki muxitning nokulay faktorlariga chidamliligi poligen sistema tomonidan nazorat kilinadi. Bunday poligen sistemalar yani belgilar gen injeneriyasi uchun abyekt bulib xizmat kila olmaydi. Shuning uchun o`simliklarni kerakli sifatlarni yaxshilash uchun mavjud genlarni modifikasiyalash va anik belgilarni kodlovchi ma’lum genlarni klonlashtirishga alokador gen injener ishlarni amalga oshirish kerak. Kishlok xo`jaligiga virus zamburug va mikroblar tomonidan kasallik tarkatuvchi organizmlarni, shuningdek zararkunandalarni keltiradigan zarari juda katta. Hozirgi vaqtda u yoki bu kasallikka turgunlik beruvchi genni kiritish ishlari amalga oshirish mumkin. Fitovrusologiyada virus infeksiyalariga turgunlilikni chakirish xodisasi ma’lum. O`simlikni bir virus shtami yuktirilsa boshqa virus shtamini yukishini oldini oladi. Lekin buni malekulyar mexanizmi nomalum. O`simliklarni viruslarga chidamliligi interferonga uxshash aloxida antivirus oqsiliga boglik. Gen injeneriyasi yordamida kuchlirok promotor aslida yukoridagi oqsilni kodlovchi gen ekspressiyasini kuchaytirish mumkin. Hozirgi vaqtda ma’lum parksenni genini o`simlikka kiritish mumkin. Transgen sintezlovchi tamakining transgen tupi olingan. Bunday o`simliklar Manduka sexta kurtiga sezgir emas. Bunday kurt oqsil ishlab chikaruvchi o`simlik bilan kantakda bulganda 3 kundan sung ulgan. O`simliklar tashki muxitning nokulay faktorlariga rubaru bulishadi. Bunday faktorlarga yukori va past temperaturaga, namlik yetishmasligi, tuprokning shurlanishi, atrof muxitning ifloslanishi va boshqalar. Hozirgi kunda gen injeneriyasi usuli yordamida sovukka chidamli o`simliklar olingan. Hozirgi vaqtda - 18 Cga chidamli o`simliklar olingan. Azot o`simliklarga yetishmaydigan elementlardan biridir. Azotli ukitlar ishlab chiqarish kimmatga tushadi, atrov muxitni ifloslaydi. O`simliklar tuprokni ugitlanganda azotni 40-50% uzlashtiradi xolos.