HUJJAT TILI VA USLUBI. HUJJAT TURLARI VA XUSUSIYATLARI Rеjа: 1.Hujjat turlari 2.Hujjatlarning tasniflanishi. 3.Hujjat rekvizitlari. 4.Hujjat tayyorlashda tinish belgilarining ishlatilishi. Tаyanch soʻz va iboralar: hujjat, normativ-huquqiy hujjatlar, normativ hujjat, hujjat aylanishi, elektron hujjat, kirish hujjatlar. 1.Hujjat turlari. Har qanday tashkilot, muassasa, korxona ish faoliyatining samaradorligi ko‘p jihatdan uni to‘g‘ri boshqarishga bog‘liq. Ish yuritish esa boshqaruv jarayonini amalga oshirishda muhim ahamiyatga ega. Ish yuritish amaliyoti yillar mobaynida shakllanib, tashkilot faoliyatining tezkorligi va samaradorligini ta’minlaydi. Boshqaruv tizimida hujjatlar bilan ishlash normalari, qoidalari va talablariga amal qilmaslik muhim ma’lumotlarning yo‘qolishiga, ma’muriyat qarorlarining ijrochilarga o‘z vaqtida yetib bormasligiga, tashkiliy-boshqaruv aloqalari tizimida salbiy ko‘rsatkichlarga olib kelishi mumkin. Shu nuqtayi nazardan ish yuritish, hujjatlar bilan ishlash har bir tashkilot, muassasa, korxona ish faoliyatining tarkibiy qismi hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining “Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq qabul qilingan, umum majburiy davlat ko‘rsatmalari sifatida huquqiy normalarni belgilashga, o‘zgartirishga yoki bekor qilishga qaratilgan rasmiy hujjatlar normativ-huquqiy hujjatlar deyiladi. Ushbu Qonunda normativ-huquqiy hujjatlarning quyidagi turlari belgilangan: O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi; O‘zbekiston Respublikasining qonunlari; O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining qarorlari; O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari; O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari; vazirliklar, davlat qo‘mitalari va idoralarning buyruqlari hamda qarorlari;mahalliy davlat hokimiyati organlarining qarorlari. Normativ hujjat deb faoliyatning har xil turlari yoki ularning natijalariga doir qoidalar, umumiy tamoyillar va xususiyatlarni belgilab beruvchi hujjatga aytiladi. Hujjat (arab. “guvohnoma, isbot, dalil”) – axborot qayd etilgan hamda uni vaqt va makonda uzatish imkonini beruvchi moddiy obyekt. Hujjatlar tarixiy manba, dalillovchi yoki guvohlik beruvchi vosita bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Ish hujjatlari uchun alohida uslub – rasmiy uslub ishlab chiqilgan, u qonunchilikka va ish yuritishga xizmat qiladi. Shu bois ish yuritish uslubi asosan ma’muriy-huquqiy faoliyatda qo‘llanadi. Rasmiy uslubning o‘ziga xos leksik va grammatik xususiyatlari mavjud bo‘lib, unda so‘zlar faqat o‘z ma’nosida qo‘llanadi, hissiy bo‘yoqdor ifodalar ishlatilmaydi, sohaga oid qisqartma nomlardan foydalaniladi, sohaviy terminlar qo‘llanadi va hokazo. Hujjatlarning matni qisqa, aniq va lo‘nda bo‘lishi kerak. Ular asosan darak gaplardan, farmoyish hujjatlari esa buyruq gaplardan tashkil topadi. Hujjatlarni to‘g‘ri va bexato yozish savodxonlik hamda yozma nutq madaniyati ko‘rsatkichidir. Bu xislatlar mutaxassisning ish faoliyatida juda muhim sanaladi, chunki har qanday tashkilotda hujjatlar aylanishi mavjud. Hujjat aylanishi – hujjatlarning muassasada ularning yaratilishi yoki qabul qilinishidan boshlab ijrosi yakunlangunga yoki jo‘natilgunga qadar harakatlanishi demakdir. Hujjatlarning qayta ishlanishi va harakatlanishi jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: tashkilotga kelib tushadigan hujjatlarni qabul qilish, ularni dastlabki ko‘zdan kechirish va ro‘yxatga olish; hujjat ijrochisini aniqlash va ko‘rsatish, hujjat mazmuni va u bilan ishlash bosqichlarini belgilash; hujjatni o‘z muddatida ijro qilish, javob xatlarini tuzish va rasmiylashtirish; hujjat ijrosini nazorat qilish; hujjat ijrosi yakunlangach, uni hujjatlar yig‘majildiga tikish. Ushbu bosqichlarning har biri an’anaviy tarzda, shuningdek elektron tarzda ham bajarilishi mumkin. Avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari yordamida amalga oshiriladigan hujjat aylanishi elektron hujjat aylanishi deyiladi. Elektron hujjat – elektron shaklda qayd etilgan, elektron raqamli imzo bilan tasdiqlangan va hujjatni identifikasiya qilish imkoniyatini beradigan boshqa rekvizitlarga ega bo‘lgan axborot. O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida”gi Qonuniga ko‘ra elektron hujjat qog‘oz hujjatga tengla Tashkilot, muassasa va korxonalarda hujjat aylanish jarayonini quyidagilar tashkil qiladi; kirish hujjatlari – tashkilotga kelib tushadigan hujjatlar, jumladan, yuqori tashkilotlarning farmoyish hujjatlari, turli vazirlik va mahkamalarning xatlari, yuridik va jismoniy shaxslarning arizalari; ichki hujjatlar – tashkilotda tuzilgan hujjatlar: bildirgi, ma’lumotnoma, hisobot, bayonnoma va sh.k.; chiqish hujjatlari – boshqa tashkilotlarga jo‘natiladigan hujjatlar (so‘rov xatlariga javoblar, ma’lumotnomalar, tashabbus xatlari va b.) 2.Hujjatlarning tasniflanishi.Hujjatlar bir necha jihatlariga ko‘ra tasniflanadi. Mazmun bayonining shakliga ko‘ra hujjatlar xususiy, namunaviy va qolipli hujjatlarga bo‘linadi. Xususiy hujjatlarga fuqarolardan kelib tushgan ariza va shikoyatlar, ularning asosida olib boriladigan xizmat yozishmalari misol bo‘ladi. Ular aksariyat hollarda ayni bir vaziyat va holatni izohlab, tushuntirib berish maqsadida yoziladi. Namunaviy hujjatlar sirasiga ish yuritish sohasiga oid hujjatlarning aksariyati, ya’ni har bir tashkilot va uning bo‘linmalari uchun zaruriy bo‘lgan bildirgi, xizmat ma’lumotnomasi, tavsifnoma, majlis bayoni kabi belgilangan tartibda tuziladigan hujjatlar kiradi. Davlat idoralarida qolipli hujjatlarning ko‘plab turlari qo‘llanadi, ular ish faoliyatini osonlashtiradi, vaqt va moddiy resurslarni tejashga imkon beradi, ish jarayonida qulaylikni oshiradi. Mazmuniga ko‘ra hujjatlar sodda va murakkab bo‘ladi. Sodda hujjatlar, odatda, bir masalani o‘z ichiga oladi (tilxat, ishonchnoma kabi). Murakkab hujjatlarda ikki yoki undan ortiq masala aks ettiriladi. Ularga majlis bayoni, hisobotning ayrim turlari misol bo‘ladi. Shuningdek, hujjatlar xizmat mavqeyiga ko‘ra bir necha turlarga bo‘linadi: HUJJATLAR Tashkiliy hujjatlar (guvohnoma, yo‘riqnoma, nizom,shartno- ma vabosh-lar) Farmoyish hujjatlari (buyruq,ko‘r- satma, farmoyish) Ma’lumot-axborot hujjatlari(ariza,bayonnoma, dalolatnoma,ishonchnoma,ta vsifnoma,tarjimayi hol,tilxat,tushuntirish xati, e’lon Xizmat yozishmalari (taklifnoma, telegramma, xatlar). Hujjatning birinchi yoki yagona nusxasi asl (rasmiy) nusxa deyiladi. Uning aynan qayta ko‘chirilgan shakli nusxa deb yuritiladi. Hujjatning bir qismiga ehtiyoj tug‘ilsa, undan ko‘chirma olinadi (masalan, bayonnomadan ko‘chirma, buyruqdan ko‘chirma). 3.Hujjat rekvizitlari. Har bir hujjatning maqsadi va turiga qarab undagi zaruriy qismlar miqdori, ularning joylashish o‘rni va tartibi belgilangan bo‘ladi. Rekvizit deb hujjatni rasmiylashtirishning majburiy elementiga aytiladi. Rekvizitlar hujjatda qat’iy tartibda joylashtiriladi. Bu hujjatning huquqiy kuchini ta’minlaydi Hujjat rekvizitlarining asosiy turlari: 1.O‘zbekiston Respublikasining gerbi. 2.Vazirlik yoki idoraning nomi. 3.Tashkilot yoki muassasa nomi. 4.Tarkibiy tarmoqning nomi. 5.Aloqa muassasasining shartli raqami (indeksi), tashkilot manzili, telefon raqami, faks raqami. 6.Elektron pochta manzili. 7.Matn sarlavhasi. 8.Sana. 9.Hujjatga beriladigan shartli raqam (indeks). 10. Kelgan hujjatning sanasi va shartli raqamiga havola. 11. Tuzilgan yoki nashr qilingan joyi. 12.Hujjat loyihasini tayyorlagan bo‘linmaning shartli raqami. 13. Hujjatni oluvchi (adresat). 14. Tasdiqlash ustxati. 15. Munosabat belgisi (rezolutsiya). 16. Hujjat turining nomi. 17. Nazorat haqida qayd. 18. Matn. 19. Ilova mavjudligi haqida qayd. 20. Imzo. 21. Kelishuv ustxati. 22. Rozilik belgisi (viza). 23. Muhr. 24. Nusxaning tasdiqlanishi haqidagi qayd. 25. Ijrochining familiyasi va telefon raqami. 26.Hujjatning bajarilganligi va uni uning hujjatlar yig‘majildiga yo‘naltirilganligi haqidagi qayd. 27.Axborotning elektron shakli joylashtirilganligi haqidagi qayd. 28. Hujjat kelib tushganligi haqida qayd 4.Hujjat tayyorlashda tinish belgilarining ishlatilishi.Rasmiy-idoraviy hujjatlarni tayyorlashda uning zaruriy qismlari joylashishiga, matn mazmuni tarkibiy qismlarining ketma-ketligiga, tinish belgilarining to‘g‘ri qo‘yilishiga alohida e’tibor berish lozim. Shu maqsadda quyidagilarga doimo amal qilishni unutmang: — bosma harflarda yoziladigan hujjat nomida barcha harflar katta harflar bilan yozilishi kerak. Masalan: Tavsiyanoma emas, TAVSIYANOMA kabi; — hujjat yuboriladigan muassasaning nomi qisqartirilmasdan to‘liq, bosh harflar bilan yozilish qoidalariga amal qilgan holda yoziladi; — hujjat matnining asosiy qismlari xatboshi bilan yozilishi lozim. Qo‘shimcha qismlar asosiy fikrga bog‘langan tarzda undan so‘ng beriladi; — shaxsiy hujjatlarda izohlanayotgan «Men» so‘zidan va izoh so‘z birikmasidan so‘ng vergul qo‘yiladi. Masalan: Men, Mahmud Qodirov, ... Hujjat tayyorlash va ish yuritishda imlo me’yorlariga va tinish belgilarining to‘g‘ri qo‘yilishiga qat’iy amal qilish lozim. Hujjat matnida vergul, nuqtali vergul, ikki nuqta, qavs, tire nisbatan faol ishlatiladi. Unutmangki, hujjat nomi va matn sarlavhasidan keyin nuqta qo‘yilmaydi. Vergul hujjat matnida qoliplangan kirish birikmalaridan so‘ng, uyushiq va ajratilgan bo‘laklar, orasida, izohlovchi bilan izohlanmish o‘rtasida qo‘llanadi. Masalan: «Shuni hisobga olib, ...», «Men, 2-kurs talabasi Umida Ikrom qizi, ...», kabi. Nuqtali vergul izohlanayotgan voqea-hodisa, narsalarning tartib raqami qavs bilan ajratilgan so‘z, birikma va gaplardan so‘ng qismlari mazmunan farqlanuvchi qo‘shma gaplar tarkibida ishlatiladi. Masalan: Talabaning majburiyatlari: 1) o‘quv yurti Nizomiga amal qilish; 2) dars va boshqa o‘quv mashg‘ulotlarida faol qatna shish va boshqalar.