HUSNIXATGA O‘RGATISH TAMOYILLARI. HUSNIXATGA O‘RGATISH USULLARI Reja: 1. Husnixatga o‘rgatish tamoyillari 2. Husnixat darslarida o‘quvchilar yozuviga qo‘yiladigan talablar 3. O‘qituvchining namunaviy yozuvi . 4. Yozuvdagi kamchiliklarni tuzatish. 5. Husnixatga o‘rgatishning metod va usullari 1. Onglilik tamoyili. Chiroyli yozuvga o‘rgatishda, o‘quvchilarning husnixat malakalarini takomillashtirib borishda bu tamoyilga qat’iy rioya qilish muhimdir. Bu tamoyilga ko‘ra o‘quvchi harf shaklini qanday va qay tartibda yozishni bilishi, harfning qiyaligi, bo‘yi va enini to‘g‘ri mo‘ljallay olish lozim. harflarni harflarga ulashda qol uzmaslikka erishish nazarda tutiladi. Ruchka ushlashda ruchka uchi bilan barmoq oraligldagi masofa 1,5-2 sm bo‘lishi e’tiborda tutiladi. Shuningdek, partada o‘tirish qoidalariga (ko‘z va daftar oralig‘ining 30 sm, daftarning parta ustida ma’lum qiyalikda bolishiga, partada engashmasdan, boshni to‘g‘ri tutib, tirsaklarni partaga engil qo‘yish, oyoqlarni parta ostiga to‘g‘ri qo‘yish, kcfkrak bilan parta oralig‘i masofasining bir kaft sig‘adigan masofada bolishi) amal qilishga ongli ravishda erishiladi. 2. Genetik tamoyil. Chiroyli yozuv malakalarining shakllanishida genetik tamoyil katta o‘rin tutadi. O‘quvchi bu tamoyilga asosan awal shakli osn, sodda harflarni yozdirishga o‘rgatiladi. Ma’lumki, ba’zi bir harflar sodda ko‘rinishga ega bo‘lib, ularni yozishda qiyinchilik tug‘ilmaydi. Shuning uchurf chiroyli yozuvga o‘rgatishda, dastawal bosh va kichik harflar guruhlab olinadi, hamda shu guruhlash asosida shakli oson harflardan asta-sekin shakli murakkab, yozish birmuncha murakkabroq harflarga o‘tiladi. Masalan, kichik harflarning 1-guruhiga i, n, m, r kabilar kiradi. Bu harflar ilmoq shakllaridan iborat bo‘lganligi sababli yozishda qiyinchilik bo‘lmaydi. Shuningdek, genetik tamoyil asosida harf, bo‘gln, so‘z, gap, matn tartibida osondan murakkabga qarab yozuv mashqlari o‘tkaziladi. 3. Takrorlash tamoyili. Chiroyli yozuv mashqlarini esdan chiqmaslik uchun sistemali ravishda takrorlash juda muhimdir. Takrorlash tamoyili yozish jarayonini avtomatlashtirish asosidir. Chiroyli yozuvda gigienik qoidalarga amal qilish eslatib turilishi yaxshi natija beradi. Yozuv qiyaligiga amal qilish, harflarni qo‘1 uzmay yozish, harflar, so‘zlar orasidagi masofani to‘g‘ri chamalash va yozishga oid qoidalarga amal qilishni takrorlash, yozuvni tahlil qilish, ularni taqqoslash kabi ishlar takrorlash tamoyili asosida olib boriladi. Xatolarni tuzatish tarzida olib borilishi, uning samarasiz mashqqa aylanib qolmasligiga amal qilinadi. 4. Ko‘rgazmalilik tamoyili. Chiroyli yozuvga orgatishda ko‘rgazmali vositalar ham katta ahamiyat kasb etadi. KcTrgazmali vositalarga «To‘g‘ri o‘tir!» plakati, bosma harf shakllari ifodalangan kartonlar, xattaxta, o‘quvchilar qo‘lidan ushlab yozdirish kabilar kiradi. Harfning yozma shaklini hosil qilishga o‘rgatishda uning bosma shakli ko‘rsatilib farqli jihatlari izohlanadi. Yaxshi tanlangan va mohirlik bilan foydalanilgan ko‘rgazmali qurollar dars sifati va samaradorligini oshiradi. 5. Bolaning yosh va individual xususiyatlarini hisobga olish tamoyili. O‘quvchining individual xususiyatlarini hisobga olish uning bo‘yini hisobga olgan holda oldingi partalarga o‘tkazishdan boshlanadi. Parta o‘quvchiga mos bo‘lsa, u yozishda qiynalmaydi, tez charchab qolmaydi, chiroyli yozadi. O‘quvchining individual xususiyatini hisobga olganda. Ko‘rish qobiliyati yaxshi bo‘lmagan o‘quvchilarni yorug‘ tushadigan deraza tmonga, eshitish a’zolarida nuqsonlar bo‘lgan bolani esa oldingi partalarga o‘tkazish ham nazarda tutiladi. Malumki, ruchkani barmoqlar orasida noto‘g‘ri ushlaydigan o‘quvchilar ham uchraydi, shu sababli bolaning ruchka ushlashiga ham alohida e’tibor qaratiladi. Daftarga harflarni 65° gradus qiyalikda yozish asosiy rol o‘ynaydi. Buning uchun daftar - parta ustida to‘g‘ri turishi lozim. shuning uchun o‘qituvchi har bir o‘quvchining daftarlarini kuzatib borishi darkor. Bu qoidaga amal qilish ham yozuv sifatini oshiradi. O‘quvchilarning yozuv tezliklarini kuzatish, kamchiliklarini hisobga olish, yutuqlarini ko‘pchilikka namuna qilib ko‘rsatish ham bu tamoyilning asosiy shartlaridan sanaladi. 6. Yozuvga o‘rgatishning o‘qishga o‘rgatish bilan bir paytda amalga oshirish tamoyili. Dastur talablari yozuvga o‘rgatishni o‘qishga o‘rgatish bilan bir paytda amalga oshirishni nazarda tutadi. Savod o‘rgatishning dastlabki bosqichida o‘qish va yozuv bog‘lab olib boriladi. Bu usul K.D.Ushinskiy tomondan qo‘llangan bolib, hozirga davr foydalanib kelinmoqda. O‘quvchi yaxshi o‘qish sifatlari (togri, ongli, tez va ifodali o‘qish)ni egallash bilan bir paytda yozuvga ham o‘rgatilib boriladi. Negaki yozish va o‘qish bolaning nutqiy rivojlanishi (lug‘at boyligi, gap tuzish ko‘nikmasi, nutqning mantiqiy boglanishi)ni ta’minlaydi. Yomon o‘qigan bola yozuvni egallashi qiyin bo‘ladi, chunki bo‘g‘inlab o‘qish malakasidan so‘ng, bo‘g‘inlab yozish malakasi shakllanadi. 7. Savodli yozuvning grafik bilimlar bilan bog‘liqligi tamoyili. Chiroyli yozuv imlo bilan chambarchas bogliq. O‘quvchining imloviy savodxonligi haqida g‘amxo‘rlik qilish tilning aniqligi, fikrni to‘g‘ri ifodalash, kishilar bilan o‘zaro xatosiz muomala uchun g‘amxo‘rlik demakdir. Shu sababli ham savod o‘rgatish davrida bolalarda grafik malakalarni shakllantirish bilan birga imloga oid malakalarning shakllanishiga zamin yaratiladi. Malumki, savod o‘rgatish davrida o‘quvchi gapni bosh harf bilan yozish, so‘zning satrga sig‘may qolgan qismini keyingi qatorga ko‘chirish, kishilar ismi, sharifi, hayvonlarga qo‘yilgan nomlarda bosh harf ishlatilishini amaliy tarzda o‘rganadi. Chiroyli yozuv darslarida so‘zlar, gaplar, matnlar yozish, ularning imlosini tekshirishi orfografik ziyraklikni asta-sekin shakllantira boradi, imlo qoidalarini puxta egallashlariga zamin yaratadi. Insonning yozma nutqi harflar orqali shakllanadi. Husnixat darslarida savodli yozuv grafik malakalar bilan shakllantirilishi asosiy vazifa hisoblanadi. Har bir harfning aniq yozilishi yozuvning aniq va ravon bolishini ta’minlaydi. Buhing uchun harflarning shaklini to‘g‘ri yozish, ularni to‘g‘ri ulashning ahamiyati kattadir. Harflami bosmasdan bir tekisda yozish, elementlarni ajratmasdan boglash, so‘zlarni qatorda to‘gri joylashtirish, yozuv vaqtining belgilab olinishi, tahlil ishlarining (bo‘gln-tovush, tovush-harf, imloviy tahlil), ya’ni fonetik-grafik tahlilning amalga oshirilishi muhim sanaladi. HUSNIXAT DARSLARIDA O‘QUVCHILAR YOZUVIGA QO‘YILADIGAN TALABLAR Husnixat darslarida o‘quvchilar quyidagi talablarga amal qilishlari lozim. 1.Husnixatning gigienik talablariga rioya qilishlari, harflarni garfik jihatdan to‘g‘ri shakllantirishlari, ulashlari, ritm asosida yozishlari nazarda tutiladi. 1-sinfda xat-savod o‘rgatish davrida bolalar yozuvga bevosita yozuv daftarlaridagi materiallar asosida o‘rgatiladi. 2.Grafik me’yorlarga amal qilish. Bunda harflar elementining qiyaligiga, harflar bo‘yining tengligiga, harflar va so‘zlar orasidagi oraliq masofalarning teng bo‘lishiga e’tibor berilishi kerak. 3.Harflar qiyaligini to‘g‘ri saqlash. Bolalaming yozuvlari har xil qiyalikda bolishi mumkin. agar harflarning asosiy elementlari daftar chizig‘iga nisbatan tik holatda bo‘lsa, yozuv holati ham tik bo‘ladi. Harf elementlari o‘ng tomonga qiya bolib, o‘tmas burchak hosil qilishi ham mumkin. biz o‘quvchilarni o‘ng tomonga qiya qilib (65°) yozishga odatlantirishimiz lozim. O‘ng qol bilan yozadigan kishilar uchun yozuvning qiyaligi o‘ng tomonga moslashtirilishi faqat harflarning shaklini chiroyli qilish uchun emas, yozuvning qulayligi uchun ham mos keladi. Yozuvning qiyaligini to‘g‘ri saqlash, qo‘l va barmoqlarni ortiqcha zo‘riqtirmaydi. Yozuvning o‘ng tomonga qiyaligini saqlash tirsaklarni bir tomonga erkin yuritish uchun qulay bo‘lib, parta ustidagi daftarning turish holatiga bogliqdir. Yozayotganda daftarning holati bir tomonga qiya bo‘lishi o‘z-o‘zidan yozuvning qiyaligini ta’minlaydi. Yozuvning qiyaligini saqlashda daftardagi siyrak qiya chiziqlar ham katta yordam beradi. Bunday mashq qilishda daftarning holati o‘zgarsa ham, yozuvning qiyaligi o‘zgarmasligi mumkin. shuning uchun qiya chiziqli daftarlardan faqat dastlabki paytlarda foydalaniladi. Qiya yozishga o‘rgatishning o‘ziga xos usullari mavjud. O‘quvchilarga dastlab eng sodda shakldagi kichik tayoqchalarni yozdirib mashq qildirish vaqtidayoq tik va qiya tayoqchalaming farqini o‘rgatish zarur. Buning uchun o‘qituvchi doskada ikki xil shaklda (qiya va tik) tayoqchalar shaklini yonma-yon yozib ko‘rsatadi, ularning farqlarini tahlil qilib beradi. Bunday mashqlar xotirada uzoq vaqt saqlanib, xatolarning oldi olinadi. Shuningdek, yozuv qiyaligining togri bolishi uchun daftaming qiya olatini ham hisobga olish lozim ekanligi tushuntiriladi va ko‘rsatiladi. Daftarning parta ustida noto‘g‘ri turishi gigenik qoidalarning buzilishiga ham sabab boladi, chunki o‘quvchi yozuvning qiyaligini saqlash uchun gavdasini daftaming notogri holatga moslaydi. 4.Daftarni partada yozish talablari asosida tutish. Daftarning pastki chap burchagi ko‘krak o‘rtasiga to‘g‘ri bo‘lishi yoki daftaming qiya chizig‘i (agar qiya chiziqli daftar bolsa) partaning chetiga tik bo‘lishi kerak. Daftar beti satrlarga to‘lib borgan sari yuqoriga surilib boradi. Chap qo‘l bilan esa daftarning yuqori tomoni bosib turiladi. Buning uchun sinf partasining ustiga ikki o‘quvchining har biri uchun alohida ingichka qiya chiziq tekshiruv chizigl sifatida chizib qo‘yiladi. Bu chiziqning pastki uchi o‘quvchilarning chap ko‘kraklari o‘rtasiga to‘g‘ri bo‘lib, partaning old qirrasiga nisbatan 65° qiya boladi. Agar daftarning chap beti tolsa, daftarning buklanadigan joyi tekshiruv chiziqqa to‘g‘irlab olinadi va o‘ng betiga yozishga o‘tiladi. O‘quvchilarda harflarni qiya yozishga o‘rgatish malakasini oshirish ancha murakkab jarayon bo‘lib, o‘qituvchidan chidam, sabr-toqat, kuch talab qiladi. Muntazam ravishda turli mashqlar olib borish, o‘quvchilar harakatini qunt bilan kuzatib borish natijasida ko‘zlangan maqsadga erishiladi. O‘qituvchi tomonidan berilgan ko‘rsatmalarga qaramay, ayrim o‘quvchilar harflar qiyaligini to‘g‘ri belgilay olmaydi, kamchiliklarga yo‘l qo‘yadi. Buning uchun kamchiliklarni tuzatish maqsadida grafik mashqlar berilishi kerak. O‘quvchilarga dastavval daftar satriga birnechta harf yozdirib, ular orasiga qiya chiziqlar qo‘yiladi va harflar shu chiziqlarga taqqoslash orqali xatolarni tushuntiriladi, tuzatishga kirishiladi. 5.Harflarni bir tekis bosimsiz yozish. Harflarni bir tekisda yozish ham chiroyli yozuv malakalarini shakllanishida asosiy o‘rin tutadi. Ruchkani barmoqlar orasida qattiq siqmasdan erkin va bo‘sh ushlash harflarni tekis yozishga imkon yaratadi. Bosimsiz yozish harflarning umumiy ko‘rinishi bir tekis va chiroyli bolishi, tez yozish malakasining shakllanishi va boglab yozishni to‘g‘ri amalga oshirishda engillik tug‘diradi. O‘qituvchi doskada harflarni bo‘r bilan yozib ko‘rsatadi. Bunda o‘qituvchi ham bo‘rni qattiq ushlamay, bosimsiz bir tekis yozishi lozim. O‘quvchilarga bosim bilan yozilgan matnlarni ko‘chirtirmaslik kerak. Bosimsiz, bir tekis yozishga darsning dastlabki kunlaridanoq odatlantirib borish kutilgan samara beradi, o‘quvchining qolini toliqtirmaydi. 6.Harflarning tutashtirilishini to‘g‘ri ifodalash. Husnixat darslarida harflarning shakllarini yozib tugatganlaridan keyin o‘qituvchining navbatdagi vazifasi harflarni bir-biriga ulab, qo‘shib yozishga o‘rgatishdan iborat. 7.Harflarni elementlarga ajratmay, bog‘lab yozish. Harflarni qo‘shib yozilishini ta’minlash uchun ayrim chiziqlar o‘z harakati bo‘yicha orqaga qaytadi. Bunday harakatlar chiziq doira shaklidagi harflarda ko‘proq kuzatiladi. Ko‘pchilik bosh harflar kichik harflar bilan qo‘l harakatini uzmay, ulab yoziladi. Namuna sifatida kichik d harfiga kichik a harfini ulab yozish quiydagi tartibda tushuntiriladi: Bolalar, qarang, men kichik d harfini kichik a harfiga qo‘shib yozishni ko‘rsataman. Siz mening qol harakatimga e’tibor bering; Kichik d harfining ikkinchi elementini yuqoriga olib chiqib, salgina pastga burib, yana orqaga qaytaramiz va kichik a harfini hosil qilamiz; Qani, bolalar, kim ko‘rsatadi, bu ikkala harfni men qanday qilib qo‘shib yozdim?. Bir o‘quvchi doskaga chiqadi, o‘qituvchi yozgan harflar ustidan qolini yurgizadi, qolgan o‘quvchilar diqqat bilan kuzatadilar. Agar o‘quvchi yanglishsa, boshqa o‘quvchi chaqirilib xato tuzatiladi. - Qani, bolalar, bu harflarning qo‘shilish holatini havoda mashq qilamiz. Hammangiz ruchkangizni oling. Boshladik (o‘qituvchining o‘zi bilan birga qaytariladi). Shundan so‘ng bolalar bu harflar bog‘lanishini daftarlariga ko‘chirib yozadilar, yozganlarida qo‘l harakatini uzmayotganliklariga e’tibor qaratiladi. Ikkala harf qo‘shib yozilib, bir necha qator yozdiriladi. O‘qituvchi bu vaqtda sinf aylanib chiqib, noto‘g‘ri yozayotgan o‘quvchilarga yordam beradi. 1-sinfda o‘quv yilining II yarimdan boshlab o‘quvchilar 4-5 harfdan toshkil topgan sozlarni qol harakatini uzmasdan yoza oladilar. 2-sinfdan boshlab murakkab so‘zlami ham boglab yozishlari lozim. Ammo ayrim bosh harflar esa qo‘1 harakatini uzib yozishni talab etadi. Masalan: G bosh harfiga kichik a harfini ulashda qol harakatini uzish talab etiladi. Bunday holda boglanish yozib korsatiladi. Masalan, o‘qituvchi Vaqt, Toshkent, Nodir so‘zlarini yozib ko‘rsatishi lozim. Rasm - Qani, bolalar, bu so‘zlarni yozishda qo‘l harakatini qaerda uzdim? Siz katta V harfidan keyin kichik a harfini yozishda qo‘l harakatini uzdingiz? Siz, katta G harfidan keyin o harfini yozishda qol harakatini uzdingiz? To‘g‘ri. Agar so‘zlarda bosh harflardan keyin ulash chiziqlari bo‘lsa, qo‘l harakati uzilmasdan keyingi harflarga ulanadi. Lekin bosh harflarga ulanadi. Lekin bosh harflarda ulash chiziqlari bo‘lmasa qo‘l harakati uziladi va ulash chizigl qo‘shilib keyingi harflarga ulanadi. Shu tartibda qol harakatini uzmasdan harflami boglab yozish qiyalikni bir xilda saqlashga ham yordam beradi. Bog‘lashlarni to‘g‘ri ifodalash qoidalari har bir sinflarda eslatib turiladi, shundagina bolada tez yozish malakasi o‘sadi. Husnixatga o‘rgatishning yuqoridagi qoidalari to‘g‘ri o‘rgatib borilsa, o‘quvchilarni xatosiz, chiroyli, ravon yozishini amalga oshirish mumkin. shu nutqni nazariy husnixat darslarini to‘g‘ri tashkil qilishga yo‘llanma sifatida bitta dars namunasini keltiramiz. O‘quvchilar ishtirok etgan harflarni oldin rejalashtirishlari lozim. Harflarni elementlarini tasavvur qila olishlari,tarkibiy jihatdan tahlil qila olishlari kerak. 1-sinfning 2-yarim yilligida o‘qituvchi husnixatga o‘rgatishni ona tili darslariga qo‘shib olib borsa ham, o‘z ishlarini rejalashtirib olishlari zarur. . Savod o‘rgatishdan keyin yozuv sharti ham o‘zgaradi. O‘quvchilar daftarlarida harf namunalarining yo‘qligi sababli ular qo‘shimcha bir qancha shartlarni bajarishlari zarur. Jumladan, bosma harflarni yozma harflarga aylantirish, ulanishini aniqlay olishlari va so‘zlarni qatorlarga to‘g‘ri joylashtirishni mustaqil amalda oshirishlari kerak. Bundan tashqari mashq shartlarini ham bajarishlari darkor. Shuning uchun o‘qituvchi husnixat darslarini rejalashtirish va yozuv materiallarini tanlashga alohida e’tibor berish zarur. Rejalashtirishda yordamga muhtoj holatlarni hisobga olishi lozim. 2-sinfda husnixat darslari har haftada ona tili darslarining oxirgi bir soati ajratiladi va o‘quv yili davomida 33 soatni tashkil etadi. 2-sinfda husnixat darslarini rejalashtirishda quyidagilarga e’tibor berish kerak: a) bir chiziqli daftarlarning qiyinligini hisobga olib harflarni genetik tamoyili asosida yozdirish; b) har bir harfning o‘zidan oldingi yoki keyingi harfga ulanishini o‘rgatib borish; s) harflar elementlarining o‘xshashligini hisobga olib guruhlash; d) bosh harflarning elementlarini yuqoriga va pastga tomon tushushini hisobga olgan holda guruhlash; matnlarning bolalar hayotiga mos bolishiga erishish; imlosi qiyin so‘zlarni yozuv materiali sifatida tanlash; g) yozuv sur’atini oz-ozdan tezlashtirib borish. 3-4-sinfda har bir ona tili darsining 8-10 daqiqasini husnixatga ajratiladi. Uni gigienik talablar, bilimlar mustahkamlanadi. Rejalashtirishda bosh va kichik harflarni bir xilharflarni oldin, tuzilishida farq bor murakkab harflarni undan keyin harflar ishtirok etgan so‘z, gaplarni,matnlarni. rejalashtirishlari lozim O‘quvchilarni chiroyli yozuv qoidalari bilan tanishtirmasdan turib, chiroyli yozuvga o‘rgatib bo‘lmaydi. O‘qituvchining namunaviy yozuvi – bolalarda to‘g‘ri yozuvni shakllantirishning asosiy omili hisoblanadi. Yozishga o‘rgatish ko‘pincha taqlid qilish orqali amalgam oshadi. O‘qituvchining birinchi o‘quv yilida sinf taxtasi yoki o‘quvchi daftariga yozganlari asl nusxa sifatida ko‘riladi, chunki o‘quvchilar undan o‘z daftariga ko‘chirib oladilar. Shuning uchun o‘qituvchining husnixati to‘g‘ri va chiroyli bo‘lishi lozim. Sinf taxtasiga yozilgan yozuvi esa o‘quvchining daftaridagi harflarning joylashishiga mos xolda bo‘lishi kerak. Amaliyotning ko‘satishicha, agar o‘qituvchi qatorning oxirigacha yozmasa (to‘ldirmasa), bolalar ha undan namuna olib qatorning oxirigacha yozishmaydi, qog‘ozni bekorga sarf etishadi va so‘zlarni keyingi qatorga to‘g‘ri ko‘chirish yo‘llani o‘rgana olmaydilar, shubhali hollarda qator oxirigacha ko‘chirmaydigan bo‘lishadi. O‘qituvchi o‘z yozuvini yanada chiroyli va mukammal bo‘lishi uchun uzluksiz shug‘ullanib borishni o‘z oldiga maqsad qilib qo‘yishi shart. Shunday fikrlar bor, agar muntazam yozib borilsa, yozuv yaxshilanib boradi.Lekin buning aksi ham bo‘lishi mumkin:inson qanchalik ko‘p yozsa, uning yozuvi shunchalik tushunarsiz bo‘lib borar ekan. O‘qituvchi to‘g‘ri husnixatda yozishni o‘rganib olishi lozim.O‘qituvchi faqat nazariy jihatdangina emas,balki har bir harf uchun yo‘lga qo‘yilgan amaliy proporsional bog‘liqlikni ham bilishi darkor. Shu bilan bir vaqtda lozim bo‘lgan mashqlar orqali qo‘lning kaftiniva barmoqlar harakatini yengillatish va rivojlantirish kerak bo‘ladi. O‘qituvchi sinf taxtasida yozish usullarini ham egallab olishi lozim.Sinf taxtasidayozish jarayonida xatolarga yo‘l qo‘ymasligi kerak..Masalan , harflarni grafik yozish,uning uzoqdan qandayko‘rinishini hisobga olmasdan yozish, barcha asosiy va birlashtiruvchi unsurlarni bir hil qolipda yozish kabi . Faqatgina yaxshi yozuvga ega bo‘lgan holdagina o‘qituvchi bolalarga namuna bo‘la oladi va ulardan yaxshi natijalar olishi mumkin.O‘quvchilar harflarning tuzilishini ,uni chizishdagi ketma ketligini yaxshi o‘zlashtirib olishlari uchun o‘qituvchi bularning hammasini sinf taxtasida ko‘rgazmali tarzda ko‘rsatishi lozim. Tajribalarning ko‘rsatishicha ,o‘quvchi chiroyli va to‘g‘ri yozuvda sinftaxtasiga bo‘rda aniq va chiroyli yozadigan o‘qituvchining o‘quvchilari chiroyli va to‘g‘ri yozadilar. Sinf taxtasida yozish malakalariga quyidagilar kiradi:1-navbatda qo‘l harakatini rivojlantirish, simmetriyani xis qilish va taxtaning qaysi qismida yozilgan harf, so‘z va fraza yozilganini tezda topishni ,bir qarashda topa bilishlikni o‘rgatish lozim. Bundan so‘ng bo‘r bilan yozishni u bilan ishlash texnikasini o‘rganib olish lozim.Bo‘r bilan yozishda ingichka va qalin shtrixlarni yozishni ,shuningdek ingichka chiziqdan bosib yozishga o‘tish va h.zo malakalarni egallash lozim.Yozuvda sinf taxtasi va bo‘rning sifati katta ahamiyatga ega. 1.O‘qituvchi bolalarning daftaridagi xato-kamchiliklarni o‘z o‘rnida aniq ko‘rsatmasligi natijasida bolaning yozishiga nisbatan e’tiborsizlik yuzaga keladi. 2.Aniq va to‘g‘ri husnixatda yozishga nafaqathusnixat darsida, balki barcha dars turlarida va sinfdan tashqari yozuv ishlarida,yozma ariza, ular tomonidan tayyorlanadigan ko‘rgazmalar (devoriy gazetalar, jadvallar, shiorlar va h.zo) amal qilish kerak. Orfografik - to‘g‘ri, aniq va tushunarli qilib yozishni talab etish jarayonida o‘qituvchi o‘quvchining pala - partish yozuvini va ikki varaq qog‘ozga yozgan yozma ishini ham nazorat qilib borishi lozim. Har bir o‘quvchining daftari tartibli bo‘lishiga erishish kerak. Harflarning yozilishi sodda va to‘g‘ri bo‘lishi kerak. Pedagogik amaliyotda, boshlang‘ich 1-2- sinflarda o‘rganiladigan shriftlarning namunasi ishlab chiqilgan. 3 va 4- sinflar amaliyotida qo‘llanadigan tez yozuv malakasining boshlang‘ich sinflaridagi yozuvdan anchagina farq qiladi. Xarakterli jiharlaridan biri shundaki, tez yoziladigan yozuvda ayrim so‘zlar qog‘ozdan qo‘l uzmasdan yoziladi. 3. Husnixatga o‘rgatish izchil va ketma-ketlik xarakteriga ega bo‘lishi lozim. O‘rgatish jarayonida o‘qituvchining dastur materialini, o‘quvchini soddaroq shakliy ko‘rinishga ega bo‘lgan harflardan, murakkabroq ko‘rinishga ega harflarga o‘tkazishga va yirik hamda sekin yozuvdan, mayda va tez yozuvga o‘tkazishda e’tibor beriladi.Husnixat mashqlarini o‘zaro bog‘liqlikda muntazam uyushtiriladi. Shuni yodda tutishi kerakki, bolani sekin yozuvda harfni to‘g‘ri yozishni o‘rganib olmaguncha tez yozuvga o‘tkazish mumkin e-mas. Shuning uchun ham dasturda tez yozish ko‘nikmalari 3-4-sinflarda shakllantiriladi. 4. Ayrim o‘quvchilarning yozuvidagi individual farqlikni kuzatib boorish mumkin. Bu farq o‘ta qiya yozilishda va hokazolarda kuzatiladi. Dastlabki yozuvga o‘rgatish paytida individual ko‘p ko‘zga tashlanmaydi, bu hol ko‘proq yuqori sinflarda tez yozuvga o‘tgan paytda kuzatiladi. Yozuvdagi individuallik o‘ziga xoslikni 4- sinflarda o‘tkaziladigan mashg‘ulotlar jarayonida aniqlash mumkin, chunki bu davrda o‘quvchilar mustaqil ravishda bir chiziqli daftarga yozishga o‘tgani bo‘ladi. O‘quvchida aniq va ravon yozuv hosil bo‘lishi uchun o‘qituvchi o‘quvchining butun diqqatini harfning grafik shakliga, boshqa harf bilan qo‘shilib ketmasligiga, har biri bir - biridan o‘ziga ko‘rsatilgan o‘lchamga e’tiborini qaratishi lozim. 5. O‘quvchilarning husnixat bilan to‘g‘ri yozish ko‘nikmalarini rivojlantirib borish, husnixatga o‘rgatish ishlarini sistematik tarzda olib borish talab etiladi. Buning uchun ham o‘quvchilar to‘g‘ri yozuvning har kungi ko‘nikmasi bilan cheklanib qolmay, uzluksiz ravishda nazorat tekshiruv ishlarini yoki yozuvning sifatini ‘ko‘rish’ ishlarini olib borishlari zarur bo‘ladi. O‘quvchilar nazorat vaqtini oldindan bilganlari ma’qul, chunki bungacha ruchkadagi kamchilikni va daftarni tayyorlab qo‘yishga vaqt ajratadilar. Yozib bo‘lgach, bolalar o‘z ishlarini o‘rtoqlari bilan almashadilar va o‘qituvchi bilan birgalikda tahlil qiladilar. Eng yaxshi ishlar ‘o‘quvchi burchagiga ilib qo‘yiladi. Nazorat paytida husnixat qoidalariga rioya etgan holda yozilganiga, harflarning to‘g‘ri yozilganligiga, matnning oson o‘qilishiga, yozuv bir tekisligiga, matnni o‘qish uchun va qog‘ozni tejashni rejalay olishga va h. zolarga e’tibor berish lozim. Muntazam ravishda nafaqat ona tili darslaridagi yozma ishlarini, balki o‘quvchining boshqa o‘quv fanlaridagi yozuvini ham tekshirib borish lozim. Nazorat - tekshiruv ishlarini bir - biri bilan solishtira olishi uchun o‘quvchilarning ishlarini maxsus joyga ilib qo‘yiladi. Buning uchun nazorat - tekshiruv ishlarini alohida qog‘ozga yozish kerak va u uncha katta bo‘lmagan matn asaosida bo‘lishi kerak. Yozuv malakasini yaxshilanganligini solishtirib borish uchun har bir o‘quvchining nazorat - tekshiruv ishlarini saqlab qo‘yish lozim. HUSNIXATGA O‘RGATISHNING METOD VA USULLAR Qo‘l harakatini mashq qildirish usuli. Husnixatga o‘rgatish fani ham boshqa fanlar qatori o‘zining tarixiy manbalariga ega bo‘lgani holda o‘sib ,rivojlanib bormoqda.Quyida biz boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari bilishi zarur bo‘lgan eng asosiy yozuv usullari haqida fikr yuritamiz. Bu metyod va usullar quyidagilardir: 1.Chiziqli usul. 2.Genetik usul 3.Namunaga qarab yozish usuli. \ 4.Namunaga qarab ko‘chirish usuli. 5.Nusxa ko‘chirish usuli. 6.Tasavvur orqali yozish usuli. 7.Ritmik usul(sanoq-ohang) 8.Harf shakllarini tahlil qilish usuli 9.Yozuv malakasini ongli o‘zlashtirish usuli 10.Qo‘l harakatini mashq qildirish usuli. Chiziqli usul. Qaysidir harfni yozilishini o‘rganish uchun o‘quvchi bu harf qanday belgilarga ega ekanligini ,harfdagi alohida elementlarning joylashish o‘rnini ,uning kattaligini va hokazolarni o‘rganib olishi kerak.O‘quvchiga harfning yozilishini to‘g‘ri o‘rgatish uchun uning qatordagi o‘rnini to‘g‘ri joylashtirish va qatorni qog‘oz varag‘ioda joylashish o‘rnini bilish uchun qog‘ozda gorizontal ,yotiq chiziqlar chiziladi, shunda daftarning betide o‘ziga xos setka paydo bo‘ladi.O‘quvchilar unga har bir alohida harfni yozib boradilar. Qatorning yo‘nalishini ko‘rsatib turuvchi chiziq vakataklar harflarning ayrim elementlarining proporsiyalarini aniqlashtirib olish va yozuvni o‘rganish jarayonini anchagina osonlashtiradi. Shuning uchun ham yozuvga o‘rgatishning asosiy uslubi hisoblanadi va o‘quvchi maktabda to‘g‘ri yozish mashg‘ulotlarida undan foydalanadi.chiziqli uslubning o‘ziga hos ijobiy xususiyatlaridan tashqari , setkaning ichiga yozish bir qator kamchiliklarga ega. 1)tez-tez uchrab turadigan kataklarda yozish bolani bir muncha cheklab qo‘yadi, uning diqqatini bo‘ladi;bir tomondan o‘quvchi kerakli harfni yozayotgan qo‘lining harakatini kuzatib borsa, ikkinchi tomondan esa harflar chiziqdan tashqariga o‘tmasligini kuzatib boradi. 2) kataklar orasiga yozishni o‘rgangan bola aniq va tez yozish malakalarini egallay olmaydilar. Shuning uchun ham o‘quvchi harfning elementlarini chizish asosiy proporsiyalarning asosini o‘zlashtirib olgandan so‘ng , kataklarga yozish ehtiyoji yo‘qoladi. Ikkinchi sinfdayoq bolalar bir chiziqli daftarga yozishga o‘tadilar. 3) qo‘l kaftlarining va panjalariningerkin harakatlanishini rivojlantirish uchun lozim bo‘ladigan uslublar .yozuvga o‘rgatishda mashq harakteriga ega bo‘lgan alohida mashg‘ulotlarsiz ish bitmatdi.Bumayda muskullar va qo‘lning kaft qismi yaxshi rivojlanmagan. Ularda ko‘rsatgich barmoq va ayniqsa uning uchi yaxshi rivojlanmagan, buning natijasida bola ko‘rsatkichbarmoq bilan ruchkani qattiq bosib yozadilar.Bolalar katta barmoqdan ham yaxshi foydalana olmaydilar, buning natijasida o‘z xohishlaricha ushlaydilar. Shuning uchun ham ko‘rsatkich va katta barmoqning mayda muskullarini rivojlantirish lozim. Tayyorgarlik mashqlarini bajarish bilan bolalar qo‘llarini yozuvda kerak bo‘ladigan harf elementlarini nozik vaaniq harakatlarga tayyorlab boradilar. Bunday mashqlarning maqsadi barmoqlar harakatining yengil va egiluvchan bo‘lishiga erishishdir. Ular o‘quvchilarga harflarni to‘g‘ri husnixatda yozishga va uni tez yozuvda rivojlantirishga yordam beradi. Bu uslubni birinchi sinfning birinchi yarim yilligida yozuvga endi o‘rgatishga boshlagan davrada qo‘llash katta ahamiyatga ega..Masalan ,pastga aylana shaklida yoziladigan shtrixni yozish uchun, barmoqlarni aylana harakat qilishga mashq qildirish lozim. Keyinchalik ular “o‘”harfini yozishga ham yordam beradi. Yozuvda yoki uslubda ko‘rsatib o‘tilgan mashqlarning barchasini birdaniga bajarish mumkin emas, balki u yoki bu harf o‘rgatish uchun dars jarayonida kerak bo‘ladigan, qo‘l va barmoqlarni to‘g‘ri harakatlantirishga yordam beradigan uslubni olish kerak. Genetik usul.Genetikusul to‘g‘ri yozishga o‘rgatishning asosiy uslubi hisoblanadi. Boshlang‘ich maktabning dasturida ko‘rsatilishicha alifbeni o‘rganish vaqtida bolalar alifbeda harflar qanday joylashgan bo‘lsa shu tartibda yozilishida oson yoki qiyinligidan qat’iy nazar ketma-ket o‘rganiladi. Genetic usul bilan yozuvga o‘rgatish hozirgi kunda alifbeni o‘rganib bo‘lgandan so‘ng to‘g‘ri yozuvga o‘rgatishning butun borishida amalgam oshiriladi.Bu uslubning afzalligi shundan iboratki,o‘quvchi yozuvdagi harfni alifbedagi tartibda emas,balki uning yozilishidagi murakkab tomonlariga va yozuvdagi harf avvalgi yozuv mashqlariga mos kelishi kerak. Oldiniga o‘quvchilar oddiyroq va yengil harflarni yoza boshlaydilar,keyinchalik esa birmuncha murakkabroq va oxirida qiyin mashqlarni yozadilar. Bunday ketma ketlikning afzallik tomoni shundaki ,o;quvchi 1-2 ta elementni o‘zlashtirib olib shakli jihatidan soddaroq bo‘lgan harfga o‘tadi. So;’ng qandaydir shriftni yokialohida bir elementni qo‘shish orqali yangi harflarni, tuzilishi jihatidan murakkabroq bo‘lganni o‘rganishga o‘tadi. Alohida elementni o‘rganganidan so‘ng alohida harflarga ega bo‘lgan yozuvga ,undan keyin so‘z yozishga o‘tiladi. Bu quyidagi tartibda amalgam oshiriladi: 1.O‘qituvchi hozir yozuv bilan shug‘ullanishlarini aytib o‘tadi’o‘quvchilar mashg‘ulotga kerak bo‘ladigan narsalarni tayyorlab qo‘yadilar. 2.Undan keyin o‘qituvchi sinf doskasidagi harf yoki so‘zning yozilish tartibini tusuntirib beradi, o‘quvchilar esa o‘qituvchining yozish jarayonidagi qo‘l harakatlarini takrorlab borishlari lozim. 3.O‘qituvhi tomonidan so‘z o‘quvchilar bilan o‘qib chiqiladi va havoda yozish mashqlari bir necha bor takrorlanadi.Bunday tayyorgarlik mashqlaridan so‘ng o‘quvchilar daftarga yozishga o‘tadilar. Yozish malakasini egallab borishga o‘rgatish maqsadida avvaliga soda elementlardan tashkil etilgan so‘zlarni keyin esa murakkabroq so‘zlarni yozishga o‘tiladi. Namunaga qarab yozish usuli. Husnixatga o‘rgatish usullaridan biri harflarning shaklini namuna qilib ko‘rsatish va yozdirishdir. Har bir harfning namunasi doskada barcha o‘quvchilarning diqqatini jalb qilgan holda yoki ayrim o‘quvchilarga daftarda alohida-alohida ko‘rsatiladi.O‘quvchining vazifasi doskada eslab qolgan shakllarini o‘z daftarlariga to‘g‘ri aks ettirishdir. Doskada yozib ko‘rsatilgan har bir harf barcha o‘quvchilarga aniq ko‘rinib turishi shart.Agar ayrim o‘quvchilar uni aniq ko‘rmagan bo‘lsalar, qaytadan takrorlab ko‘rsatiladi. O‘qituvchi har bir harflarning bog‘lanishi, og‘zaki yoki doskada tushuntirish orqali qo‘lni qayerga qo‘yish kerak,qayerda qol harakati buriladi, harflarning baland-pastligi qay darajada bo‘lishi kerakligi orqali tushuntiriladi. Nusxaga qarab ko‘chirish usuli. Bu usul qadimiy usul bo‘lib hozirgi kunda hamqimmatini yo‘qotmagan holda qo‘llanilib kelinmoqda.Bu usulda o;quvchilar harflarni “Husnixat” kitobi yoki “Yozuv daftari”dagi namunalarga qarab ko‘chirib yozadilar. Tayyor holdagi nuqtalar bilan ifodalangan harflar ustidan qo‘lni yurgizib mashq qilish mehanik jarayon bo‘lib, o‘quvchilar bu topshiriqni oson bajaradilar. “Husnixat”darsligida berilgan namunaga qarab yozdirish o‘qituvchining vaqtini tejaydi ,unumli ishlashga yordam beradi. Nusxa ko‘chirish usuli Bu metod harf shaklini to‘g‘ri tasavvur qila olmaydigan,yozayotganda daftar chiziqlaridan pastga yoki yuqoriga chiqib ketadigan o‘quvchilar uchun qo‘llaniladi. Ayrim hollarda o‘qituvchi chiroyli yozuvga o‘rgatishning dastlabki davrida o‘quvchilarni harf, uning elementlari haqida to‘g‘ri tasavvurga ega qilish uchun yupqa xitoy qog‘ozidan ham foydalanishi mumkin.Lekinbunday mashqlar qo‘l harakatini o‘stirish uchun yordam beradi. Bundan uzoq foydalanish yaxshi samara bermaydi, o;quvchi harf shaklinimustaqil yoki namunaga qarab yozishda qiynaladi.shuning uchun ham bu usuldan yakka shug‘ullanganda foydalanish maqsadga muvofiqdir. Tasavvur orqali yozish usuli. Bolalarga tasavvur orqali havoda harflar shaklini ezdirish ham qo‘llaniladi. O‘qituvchi doskaga ezib ko‘rsatgan harf yoki uning bog‘lanishlarini o‘quvchilarga ruchkani havoda harakatlantirlb ko‘rsatadi va bu orqali o‘quvchida harf haqida tasavvur hosil qilinadi.So‘ng o‘quvchi daftarga yozishga kirishadi. Bunday mashq usuli o‘quvchining qiziqishini oshiradi. Bu usulning salbiy jixati shundaki,o‘qituvchi bu usuldan foydalanganda barcha o‘quvchilarning qo‘l harakatini to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini bir paytda tekshira olmaydi.Bunda bir necha o‘quvchining qo‘l harakatini kuzatib tegishli ko‘rsatma beriladi. Ritmik( sanoq-ohang) usuli. Bu usul o‘qituvchi sanog‘I ostida harf va uning elementlarini yozish demakdir. Bu usuldan savod o‘rgatish davrida foydalanjsh mumkin. Sanoq-ohang usulining foydali jihatlari mavjud. Birinchidan , harflarning tekis yozishini ta’minlaydi.Ikkinchidan sekin yozadigan o‘quvchilarni tez va sinfdagi barcha o‘quvchi bilan barobar yozishga undaydi. Uchinchidan, o‘quvchilar aniq va dadil harakatlanish orqali ish bajaradi. To‘rtinchidan,sinfda darsni jonlantiradi. Bu usuldan butun dars davomida foydalanib bo‘lmaydi, chunki o‘quvchi charchab qoladiva yozuv sifati buziladi. Ritmik usulni qo‘llashda asosan, harflarning asosiy elementi “bir”,”ikki” ,”uch”deb beriladi. Bu usulni qo‘llashda harf yoki elementlar avval sanoqsiz yoziladi so‘ngra sanoq ostida yozdiriladi. Sanoq-ohang yoki ritmik usuldan bo‘g‘in va so‘z,gaplarni yozdirishda ham foydalaniladi. Harf va ularning elementlarini tahlil qilish usuli. Harf va uning elementlarini tahlil qilish turlicha amalgam oshiriladi.Harflarni elementlarga ajratib tahlil qilish har bir harfning necha elementdan tuzilganligini ,qanday shaklda ekanligini, bu elementlar boshqa harflar bilan bog‘lanishida qanday ko‘rinishga ega bo‘lishini o‘quvchilar tasavvur etadilar . Ayrim harflar bir necha elementdan tashkil topgan bo‘lib , ular bir butun shaklda yoziladi,ammo o‘qituvchi uning necha elementdan iboratligini eslatib o‘tadi.M, kichik d harfining birinchi elementi to‘liq oval, ikkinchi elementi pasti halqali tayoqchadan iborat. Buo‘rinda harfning necha elementdan iborat ekanligi eslatib o‘tiladi, yozishda esa bu harfni qo‘l harakatini uzmasdan yozish talab qilinadi. Qo‘l harakatini mashq qildirish usuli. Qo‘l harakatini mashq qildirish usuli bolalarning charchagan a’zolarini dam olishiga va yozuv sifatiga katta ta’sir etadi. O‘quvchilar dars jarayonida bajariladigan mashqlar oddiy bo‘lib, kam vaqt olishi’ o‘quvchining jismoniy jihatdan o‘sishiga ,qo‘l va barmoqlarning chiniqishiga, qaddi-qomatining to‘liq,erkin tutilishiga yordam berishi lozim. Yozuv darsida 8-10daqiqa o‘tgandan so‘ng o‘quvchilar betoqat bo‘lib charchash alomatlari ko‘zga tashlanadi. Mana shunday holatda o‘quvchilarning charchashlariga ahamiyat bermay’ ko‘p yozdirish natijasida o‘quvchi toliqadi, harakatlari sustlashadi,hati xunuklashadi ,ko‘p xatoga yo‘l qo‘yadi. Shu sababli charchashning oldini olish uchun vaqti-vaqti bilan jismoniy mashqlar o‘tkazib borish zarur. Jismoniy mashq izchil o‘tkazib borilsa,keyin esa yozishga kirishilsa,o‘quvchilarning ish qobiliyati tiklanadi va darsga qiziqishi ortadi. Xullas,ish faoliyati davrida qo‘l harakatini mashq qildiruvchi jismoniy mashqlardan foydalanib turilsa, chiroyli yozuvga o‘rgatishning asosiy s hartlaridan biridir. SAVOL VA TOPSHIRIQLAR. 1. Husnixatga o‘rgatishga qanday metodik talablar qo‘yiladi? 2. Husnixat bilan yozish nimalarga bog‘liq? 3. Husnixatga o‘rgatish izchilligi va ketma-ketligi deganda nimani tushunasiz? 4. Barcha predmet darslarida o‘quvchining husnixat bilan yozishi qanday nazorat qilib boriladi? 5. Yozuvga o‘rgatishda qanday usullardan foydalaniladi? 6. Chiziqli usulga xos xususiyatni va uning salbiy tomonlarin bayon qiling. 7. Genetik usul husnixatga o‘rgatishda qanday ahamiyatga ega? 8. Ritmik usul qanday amalgam oshiriladi? 9. Yuqoridagi usullarni qo‘llab dars ishlanmasini tayyorlang. 10. Husnixatga o‘rgatishda qaysi tamoyillarga amal qilinadi? 11. Husnixatga o‘rgatishda ongillik tamoyiliga qanday amal qilinadi? 12. Husnixatga o‘rgatishda genetik tamoyilining ahamiyatini tushuntiring. 13. Takrorlash tamoyili deganda nimani tushunasiz?