ICHAKDA OVQAT HAZMI. REJA: 1.Ozuqalarning ingichka ichaklarda hazm bo‘lishi: ichak shira, oshqozon osti bezi shirasi, o‘t suyuqligining hazm jarayonidagi ishtiroki, ularni ajralishi va boshqarilishi. 2. Ozuqalarning yo‘g‘on ichaklarda hazmlanishi. 3. Ozuqalarning so‘rilishi va uning xususiyatlari, ichaklar matorikasi. 4. Tezak(najas)ning shakllanishi va chiqarilishi. Tayanch iboralar O‘i ikki barmoq ichak, och, yonbosh, ko‘r, chambar, to‘g‘ri ichak, jigar, o‘t, me’da osti bezi, Langergans orolchasi, bilirubin, biliverdin, gemoglobin, xolat, glikoxolat, tavroxolat, insulin, ishqoriy va kislotali muhit, anorganik va organik modda, yentirakinaza, tripsin, tripsinogen, xemotripsin, karboksipeptidaza, lipaza, yelastaza, ribonukleaza, dipeptidaza, protaminaza, amilaza, laktaza, invertaza, lipaza, ishqoriy fasfataza, ximus, yevakuasiya, bir tamonlama o‘tkazuvchanlik, tezak shakllanishi, sfinktor, tezak chiqarilishi, nerv va gumoral boshqarilish va boshqalar. Me’dada atroflicha hazm bo‘lgan oziqalar ingichka ichakga o‘tkazilib, ichak va me’da osti bezining turli tuman fermentlarining shiddatli ta’sirida hamda o‘t suyuqligi ishtirokida parchalanib, organizm uchun zarur moddalar qon va limfaga so‘riladi. Ichakga ajralgan shiralar ishqoriy xususiyatga yega bo‘lib ichaklarda yendi oziqalar ishqoriy muhitda hazmlanadi. Ingichka ichakning shira ajratish faoliyati-ingichka ichaklarga – o‘n ikki barmoq ichak, och va yonbosh ichaklar kiradi. Ingichka ichakning ichki shiliq qavati turli yo‘nalishlarga yega bo‘lgan burmalar hosil qilgan, ularda mayda-mayda so‘rg‘ichlar mavjud. Bulardan tashqari ingichka ichakning shilliq pardasida bez hujayralar ham joylashgandir. Jumladan, o‘n ikki barmoq ichakning boshlanish qismida me’da pilorus qismining hujayralariga o‘xshash brunner bez hujayralari, ingichka ichakning qolgan qismida yesa liberkyun bezli hujayralari va ayrim qadahsimon hujayralar Bu hujayralarning faoliyati tufayli ichak shirasi hosil bo‘ladi. Toza ichak shirasini olish, ichak shirasining ajralish dinamikasini, qonuniyatlarini o‘rganish uchun xilma-xil metodlardan foydalanadi. Toza ichak irasini olishda qo‘llanadigan dastlabki usul Tiri tomonidan asoslangan - ichakning bir bo‘lakchasini izolyasiya qilish metodidir. U quyidagicha amalga oshiriladi: hayvon qorni yorilib, ichakning bir qismi ichak tutqich pardasi bilan aloqadorligi saqlangan holda kesib olinadi. Kesib olingan ichak bo‘lakchasining bir uchi mutlaqo berk qilib tikib qo‘yiladi. Ikkinchi uchi yesa teri ustiga chiqarib tikiladi. Ichak bo‘lakchasini kesib olish natijasida ichaklarning uzilgan uchlari bir-biriga tikib, tutashtiriladi. Kesib olingan ichak bo‘lakchasi unga tutashgan ichak tutqichidagi nerv tolalari va qon tomirlar orqali ichaklarning qolgan qismi bilan aloqador bo‘ladi. Bunday operasiya qilingan hayvon tegshishlicha davolanib, jarohati tuzatiladi. Hayvon sog‘ayib ketgandan keyin, uning izolyasiya qilingan ichak bo‘lakchasidan toza shira ajralishini, ajralgan shiraning fizik-kimyoviy xususiyatlarini o‘rgansa bo‘ladi. Keyinchalik bu usulni Vell bir oz o‘zgartirib, takomillashtirdi. U ichak bo‘lakchasining faqat bir uchini emas, balki, ikkala uchini ham teri yuzasiga chiqarib tikishni taklif qildi. Shuning uchun ham keyinchalik bu usul Tiri-Vell usuli deb nomlanadigan bo‘ldi. Ichaklarning istalgan qismini ana shu tariqa izolyasiyalab, toza shira ajralishini o‘rgansa bo‘ladi. Biroq bu metod kamchiliklardan xoli deb bo‘lmaydi. Chunki Tiri-Vell metodi bilan operasiya qilingan hayvon ichagining ajratilgan qismining shirasidan mutassil ravishda mahrum bo‘ladi va bu usul ichak devoridagi hujayralarga hazm bo‘layotgan mahsulotlar ta’sir qilib turganda toza shira olish imkonini bermaydi. Ana shu kamchiliklar A.D.Sineshchekov tomonidan bartaraf qilindi. A.D.Sineshchekov taklif qilgan tashqi anastamozlar metodi toza ichak shirasini olishda qo‘llaniladigan metodlarning ancha mukammali bo‘lib chiqdi. Bu metod quyidagicha amalga oshiriladi: ichak tegishli ikki joyidan ko‘ndalangiga kesiladi. Bu vaqtda hosil bo‘lgan ichak uchlarining to‘rttalasi ham mutlaqo berk qilib tikiladi. Shundan so‘ng, ichaklarning to‘rtala uchiga tegishli ravishda fistula o‘tkazilib, fistulalarning naylari tashqariga, teri ustiga chiqarib tikiladi; mahkamlanadi. Oqibatda ichaklarning hosil qilingan to‘rt uchi ham teri yuzasi bilan aloqador bo‘lib qoladi. So‘ngra maxsus naylar yordamida birinchi fistula ikkinchi fistula bilan, uchinchi fistula yesa to‘rtinchi fistula bilan ulanadi. Shu tariqa ichak turli bo‘laklarinin o‘zaro uzviyligi, aloqadorligi ta’minlanadi. Bu vaqtda ichakning bir qismidan oziqa boshqa navbatdagi qismiga tashqaridagi nay tashqi anostomoz orqali o‘tadi. Natijada hayvonda hazm jarayonlari odatdagiday kechaveradi. Toza shira olish zaruriyati tug‘ilganda yesa, faqat birinchi fistula bilan to‘rtinchi fistula ulab qo‘yiladi. Bu vaqtda ikkinchi va uchinchi fistulalar qo‘yilgan ichakning o‘rtangi bo‘lakchasiga oziqa tushmaydi, natijada undan toza shira ajraladi. Boshqa paytlari yesa yana avvalgidek, ya’ni birinchi fistula bilan ikkinchi fistula va uchinchi fistula bilan to‘rtinchi fistula ulanadi. Natijada ichakning o‘rtadagi bo‘lagi ham hazm jarayonlarida odatdagidek ishtirok yetaveradi. Bunday hayvon ichak shirasidan mahrum bo‘lmaydi. Demak unda hazm jarayonlari izdan chiqmaydi. Keyingi paytlarda I.P.Pavlovning kichik me’da bichish metodiga asoslangan ravishda, ichaklarning bir kichik bo‘lakchasini bichish metodi ham taklif qilindi. Bu vaqtda bichilgan ichak bo‘lakchasi, asosiy ichak bilan nerv va muskul orqali aloqador bo‘ladi. Hozirgi vaqtda ichakdan kichik bo‘lakcha bichish metodi D.A.Sineshchekovning tashqi anasttomozlar metodi bilan birga qo‘llanadi. Ichak shirasining tarkibi va xususiyatlari. Toza ichak shirasi uncha tiniq bo‘lmagan rangsiz muhiti (rN-8,2-8,7) ishqoriy bo‘lgan, tarkibida shilimshiq, xolesterin, epiteliy hujayralarni, fermentlar saqlavchi suyuqlikdir. Toza ichak shirasining solishtirma og‘irligi 1,005-1,015 atrofida bo‘lib, tarkibida o‘rtacha 97,6% suv, 0,8%oqsillar, 0,73% boshqa organik moddalar va 0,87% mineral moddalarni saqlaydi. Mineral moddalarning aksariyat qismini natriy bikarbonat va natriy xlorid tashkil qiladi. Ingichka ichak turli qismlarining ajratgan shiralari ozmi- ko‘pmi o‘zaro farq qiladi. Jumladan, o‘n ikki barmoq ichak shirasida fermentlar ko‘proq saqlangan holda, och ichak shirasida yesa ularning miqdori birmuncha kamdir. Ingichka ichak shirasi moddalarni batamom parchalab so‘rilishga tayyorlaydi. Ana shu sababli uning tarkibidagi fermentlar oqsil va uglevodlarning oraliq mahsulotlariga ta’sir qiladigan fermentlardir, yog‘larga ta’sir qiladigan fermentlar bu yerda ancha kam saqlanadi. Ichak shirasida mavjud bo‘lgan fermentlarning asosiylari quyidagilardir: yentrokinaza-ingichka ichakning boshlang‘ich qismida hosil bo‘ladi. Bu fermentning asosiy vazifasi tripsinogen va prokar- boksipeptidazaga ta’sir qilib ularni aktiv holatlariga - tripsinga va karboksipeptidazaga aylantirishdir. Aminopeptidaza, dipeptidaza-bular peptidlarga ta’sir qilib, ularni aminokislotlargacha parchalaydi. Maltaza, invertaza, laktaza-har hil qandlarni parchalaydi. Lipaza-yog‘larni yog‘ kislotalari va gliseringacha parchalaydi. Ishqoriy fosfataza-bu ferment ichak shirasi uchun spesifik ferment bo‘lmasada, ichakning boshlang‘ich qismida me’da osti bezi va jigardagiga qaraganda 30-40 baravar ko‘p saqlanadi. Bu ferment fosfat kislotaning monoefirlaridan fosfatlarni ajratadi, uglevod va yog‘larning fosforlanishida, aminokislotalarning so‘rilishida katta ahamiyatga yega. Issiq iqlim va insolyasiya ta’sirida ichak shirasining tarkibi o‘zgaradi. Dastlabki paytlarda shira tarkibida xloridlar va umuman quruq modda ko‘payadi, shira birmuncha quyuqlashadi, ammo tarkibida kalsiy kamayadi. Bunday o‘zgarish asta-sekin yo‘qolib, shiraning tarkibi keyinchalik asliga qaytadi. Ichak shirasining ajralish mexanizmi. Ichakdagi bez hujayralar uzluksiz ravishda suyuqlik ajratib, bu hujayralarda merokrin, apokrin va golokrin tip sekresiyalar kuzatiladi. Ichak shirasining ajralish jarayonida shilliq qavatidagi epiteliy hujayralar ancha jadallik bilan ajralib tushib turadi. Shu sababli ichakning ichki shilliq qavati ancha tezlik bilan, jumladan, me’daning shilliq qavatiga qaraganda ikki baravar tezlik bilan almashinib turadi. Ichak shirasining ajralishi neyrogumoral yo‘l bilan boshqarilib turadi. Jumladan, adashgan nerv qo‘zg‘alganda shira ajralish sezilarli darajada kuchayadi, ayni paytda ajralayotgan shiraning fermentativ xususiyati ham baland bo‘ladi. Biroq, ichak hujayralarining faoliyati ichak devoridagi nerv tuzilmalar to‘g‘ridan - to‘g‘ri qitiqlanganida ko‘proq kuchayadi. Shu sababli ingichka ichakning qaysi qismi bevosita ta’sirlanayotgan bo‘lsa, o‘sha qismi shirani ko‘proq ajratadi. Hazm sistemasining boshqa qismlarining ta’sirlanishi ichak bezlarining faoliyatini u qadar yaqqol kuchaytirmaydi. Ichak shirasi turli-tuman moddalar, jumladan, me’da shirasi, oqsillar, uglevodlar va yog‘larning parchalanishi tufayli hosil bo‘lgan oraliq moddalar ta’sirida ko‘p ajraladi. Ichak shirasining ajralishiga har xil biologik aktiv moddalar ham ta’sir ko‘rsatadi. Ichak shilliq pardasida hosil bo‘ladigan duokrinin va yenterokrinin gormonlari bezli hujayralarning, jumladan, duokrinin brunner, yenterokrinin yesa liberkyun bezlar faoliyatining idora qilinishida ishtirok yetadi. Ichak bezlarining faoliyatiga tashqi muhit, hayvon yashab turgan joyning harorati ham ta’sir ko‘rsatadi. A.Yu.Yunusovning ma’lumotlariga qaraganda issiq harorat va kuchli insolyasiya ta’sirining dastlabki paytlarida shira ajralish o‘n ikki barmoq ichakda o‘rtacha 38-59%, yonbosh ichakda yesa 40-65% kamayadi. Bu o‘zgarishlar keyinchalik asta-sekin yo‘qola borib, ichak shirasining ajralishi asliga qaytadi. Ozuqalarni ichakda hazmlanishida oshqozon osti bezining ahamiyati kattadir. Oshqozon osti bezi go‘shtxo‘r hayvonlarda ikkita va boshqa hayvonlarda bitta yo‘lga yegadir. Oshqozon osti bezining sekretor faoliyati ikki xil xislatga yega bo‘lib, aralash bez hisoblanadi va o‘z shirasini o‘n ikki bormoq ichak bo‘shlig‘iga ajratadi. Bu uning tashqi sekretor xususiyati bo‘lib, bezning tashqi sekretor hususiyati bezning chiqarish yo‘liga konyula qo‘yib yoki tashqariga chiqarib tikib o‘rganilgan. Oshqozon osti bezining yo‘lini teri ustiga chiqarib tikish operasiyasini birinchi bo‘lib Gandengaym bajargan bo‘lib, keyinchalik I.P.Pavlov qayta ishlab takomillashtirdi. Buni uchun qorin bo‘shlig‘i yorilib, oshqozon osti bezining chiqarish yo‘lini 12 barmoq ichakka quyilish joyini, ichak devorini kichkina bo‘yinchasi bilan kesib olib, ichakni kesilgan joyi tilinib qorin sohasini tersi ustiga chiqarib tikiladi. Operasiya qilingan hayvon davolanadi, jarohat tuzalgandan so‘ng oshqozon osti bezidan ajralgan shira ichak ichiga tushib, tashqariga chiqariladi. Tashqariga chiqayotgan shirani toza idishga yig‘ib olib, fizika-kimyoviy xususiyatlari, shira ajralish mexanizmi o‘rganildi. Oshqozon osti bezining yo‘li turli hayvonlarda turlicha joylashganligi tufayli operasiya ham turlicha amalga oshiraladi. Otlarda oshqozon osti bezining yo‘li 12-13 qovurg‘a davomida joylashgan uchun ularda operasiyani o‘tkazish ancha mushkul. Bu operasiyani birinchi bo‘lib 1955 yil N.F.Popov laboratoratoriyasida Kurilov va Obuxovlar tomonidan o‘tkazilgan. Qoramol va cho‘chqalarda bu operasiyani o‘tkazish uncha qiyin bo‘lmasada lekin me’da osti bezidan uzluksiz shira ajralib shira tarkibida ko‘p azot va ishqorli suyuqliklardan mahrum bo‘lgani uchun u hayvonlar uzoq vaqt yashay olmaydi. Bunday hayvonlar organizmida kislota ishqor muvozanati buziladi va hosil bo‘lgan asedozdan hayvon o‘ladi. 1965 yil D.S.Jilov bu operasiyani qoramollarda mukammallashtirib, u 12 barmoqli ichakning oshqozon osti bezi yo‘li ochilgan qismini izolasiya qilib, unga fistula o‘rnatadi va shira naycha orqali tashqariga chiqadi va ichakning pastki qismiga ham fistula o‘tkazib maxsus naycha ko‘prikcha bilan birlashtiradi. Bu operasiyadan keyin zaruriyat tug‘ilganida fistulalar o‘rtasidagi ko‘prikcha, orqali shira olish yoki shira ajralishi mexanizmini o‘rgansa bo‘ladi. Oshqozon osti bezining shirasi ko‘prikcha orqali ikkinchi fistula orqali ichakga tushib oziqa hazmlanishida ishtirok yetadi va surinkali tekshirish o‘tkazish uchun imkon beradi cho‘chqalarda A.D.Sineshchekov qo‘y - yechkilarda, keyinchalik D.K.Kuimov bir oz o‘zgartirib operasiya qilgan bo‘lib, oshqozon osti bezining yo‘li bilan o‘t pufagini yo‘lini og‘zi qo‘shilib bir joyga ochiladigan bo‘lgani uchun o‘t yo‘li bog‘lanib o‘t pufagiga qo‘shimcha fistula qo‘yiladi va oshqozon osti bezining yo‘lidan toza oshqozon osti shirasi chiqadi u tiniq rangsiz, ishqoriy muhitga yega 7,8-8,0 bo‘lib, 3,0-4,5% oqsil moddasi bor. Anorganik moddalardan natriy karbonat bo‘lib shiraga ishqoriy xususiyat beradi. Oshqozon osti bezining shirasi tarki-bida fermentlardan tripsin, ximotripsin, karboksipolipeptidaza, ribonukleaza, yelastaza, dipeptidaza, protaminaza, amilaza, laktoza, invertaza va lipazalar bor bo‘lib, qoramollar oshqozon osti bezining shirasida amilaza va lipaza fermentlari boshqa hayvonlar shirasinikidan ikki martaba kamdir. Tripsin oqsillarni peptidlar va aminokislotalarga parchalaydigan ferment bo‘lib oshqozon osti bezidan aktiv bo‘lmagan tripsinogen holatida ajralib ichak shirasidagi yenterokinaza fermenti ta’sirida faol trinsinga aylanadi va ishqoriy muhitda aktivdir. Lekin shira kuchli kislotali muhitda rN-1,0, 90-100 gradusga qizdirilib sovitilsa o‘z aktivligini tiklay oladi yoki termostobil fermentdir. Ximotripsin oshqozon osti bezidan aktiv bo‘lmagan ximotripsinogen holatida ajralib tripsin va yenterokinaza fermentlari ta’sirida aktiv ximo-tripsinga aylanib, oqsil va yuqori molekulali peptidlar aminokislotalarga parchalaydi. U fosfor-amid bog‘larini ham parchalaydi lekin tripsinga nisba-tan kuchsizdir. Tripsin va ximotripsinlar yendopeptidazalar deyilib, polipep-tidlarni ichki peptid bog‘larini uzib peptid va aminokislota hosil qiladi. Karboksipolipeptidaza ximiyaviy tarkibi jihatidan globulinlarga man-sub bo‘lib, polipeptidlarga ta’sir yetib, aminokislotalarni yerkin karboksil guruhi tomonidan parchalaydi. Bu ferment ham aktiv bo‘lmagan prokarboksi-polipeptidaza holatida hosil bo‘lib tripsin ta’sirida aktivlashadi. Oshqozon osti bezi fermentlari oqsil va peptidlarni parchalab, kam aminokislota va ko‘p kalta zanjirli peptid bog‘larini hosil qiladi. Bu kalta zanjirli peptid bog‘lar ichak shirasi fermentlari ta’sirida amina kislotalargacha parchalanadi. Oshqozon osti bezidan shira ajralish mexanizmi. Shira me’da osti bezi hujayralarining aktiv faoliyati tufayli hosil bo‘lib, uning hujayralari merokrin va apokrin tipda suyuqlik ajratadi. Oshqozon osti bezining shira ajratish faoliyati neyro-gumoral yo‘l bilan boshqarilib, tekshirishlarda isbotlangan. Adashgan nerv bu bezning shira ajratishini quchaytiradi, adashgan nervning me’da osti beziga ta’siri dastavval I.P.Pavlov tamonidan o‘rganilgan. I.P.Paalov ishlariga qadar olimlar oshqozon osti bezining faoliyatiga adashgan nerv ta’sir yetmaydi deb hisoblaganlar. Chunki adashgan nervning oshqozon osti beziga yo‘nalgan tarmog‘ida, shu bez faoliyatini quchaytiradigan va uning faoliyatini tormozlaydigan tolalar bo‘lib, adashgan nervning o‘sha bezga boradigan tarmog‘i bevosita ta’sirlanganda hech qanady yeffekt kuzatilmaydi. I.P.Pavlov adashgan nervning oshqozon osti beziga yo‘nalgan tarmog‘ini tajribadan bir necha kun oldin kesib, bez faoliyatini tormozlaydigan tolaning degenerasiyalanishiga yerishdi va adashgan nervning bezga yo‘nalgan tarmog‘ini ta’sirlaganida bez faoliyatining kuchayganligini kuzatadi hamda oshqozon osti bezi faoliyatiga adashgan nervning ro‘y-rost ta’sir yetishini isbotlaydi. Oshqozon osti bezidan shira ajralishini simpatik nerv tolasi ham boshqarib, biroq simpatik nerv ta’siri shira ajralishini yaxshi ta’minlay olmaydi. Oshqozon osti bezining faoliyatini boshqaruvchi markaz uzunchoq miyada joylashgan bo‘lib, bu markazga bel sigmentlaridan va qorindagi quyoshsimon to‘plomdan nerv tolalari kelgan. Oshqozon osti bezidan shira shartli reflektor yo‘l bilan ajralib chiqadi. Reflektor yo‘l bilan bir qatorda gumoral faktorlar ham ta’sir qiladi. Oshqozon va ichaklardagi xilma-xil moddalar bilan birgalikda sekretin va pankreozimin gormonlari oshqozon osti bezining faoliyatiga aktiv ta’sir ko‘rsatadi. Sekretin va pankreozimin ingichka ichakning shilliq pardasida ishlanib chiqiladi. Jumladan, sekretin inaktiv prosekretin holatida hosil bo‘lib, xlorid kislota ta’sirida tez aktivlashadi. Bu gormon oshqozon osti bezi hujayralari faoliyatini kuchaytirib, ko‘p miqdorda lekin kam fermentli shira ajratadi. Pankreozimin ingichka ichak shilliq pardasida hosil bo‘lib, uning ta’sirida ajraladigan shiraning miqdori deyarli o‘zgarmasa ham, lekin tarkibida fementlar ko‘p bo‘ladi. Oshqozon osti bezining shira ajiratishini oshqozon-ichak sistemasidagi xilma-xil organik va yog‘ kislotalarining tuzlari ham kuchaytiradi. Gumoral faktorlar o‘z ta’sirini nerv sistemasi orqali yuzaga chiqaradi, degan ma’lumotlar asosida shira ajralishning ikkinchi fazasini neyroximiyaviy faza deb qaraladi. Oshqozon osti bezining faoliyati hayvon iste’mol qilgan ozuqa turiga muvofiqlashib va moslashib olganligi sababli shira ajralish dinamikasi, shiraning miqdori, tarkibi va fermentativ xususiyati hayvon istemol qilgan ozuqa xiliga, xarakteriga, tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Itlar och qoldirilganida oshqozon osti bezi shira ajratmaydi va lekin ovqat berilganda shira ajratib, shira ajralishi ovqat turiga bog‘liq bo‘ladi. Jumladan, hayvonga non, sut yoki go‘sht berilganda, sutga kam miqdorda shira ajrasa, go‘shtga yesa nonga qaraganda kamroq, ammo sutga qaraganda ko‘proq shira ajratadi. Ajralgan shiraning fermentativ xususiyatlari ham ozuqa turiga bog‘liq bo‘lib hayvon non yeganida tripsin, sut ichganida yesa tripsin bilan lipaza fermentlari ko‘proq bo‘ladi. Demak, oshqozon osti bezining turli ozuqalarga shira ajratish xususiyati va dinamikasi juda o‘xshash. Bundan tashqari, me’da shirasining kislotalik xususiyati me’da osti bezining ishqoriy xususiyatiga yekvivalentdir. Demak, oshqozondagi shira ajratadigan hujayralar faoliyati bilan oshqozon osti bezi hujayralarining faoliyati bir- biriga chambarchas bog‘liq bo‘lib, bu hujayralar funksional jihatdan yagona sistemani tashkil qiladi. Turli qishloq xo‘jalik hayvonlarida oshqozon osti bezining shira ajratishi turlicha bo‘lib, kavsh qaytaruvchilar, otlar, cho‘chqalarning ingichka ichagida uzluksiz oziqa bo‘lganligi tufayli me’da osti bezi, to‘xtovsiz, doimiy ravishda shira ajratib turadi. Ozuqaning xili kavsh qaytaruvchilarda shira ajralish xarakteriga itlardagiga qaraganda kamroq ta’sir ko‘rsatadi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlar me’da olldi bo‘lmalarida turli ozuqalar o‘zaro aralashib, o‘ziga xos xususiyatlarni bir oz yo‘qotib, turli ozuqaga qanday shira ajralishini aniqlash uchun bu hayvonlarni ma’lum bir xildagi ozuqa bilan uzoq vaqt davomida oziqlantirish lozim bo‘ladi. Kavsh qaytaruvchi va itlar-da me’da osti bezi shirasining fermentlari bir xil bo‘lsada, lekin kavsh qaytaruvchilar me’da osti bezining shirasining fermentativ xususiyatlari itlarnikiga qaraganda bir oz past bo‘lib, ozuqa turiga qarab o‘zgarib turadi. Qoramollarning me’da osti bezidan sutka davomida o‘rtacha 6-7 l, qo‘ylarda 0,36 l, cho‘chqa-larda 8 l gacha shira ajraladi va qoramollar shirasida 3-4%, cho‘chqalar shirasida 1,2-1,4% oqsil bo‘ladi. O‘t hosil bo‘lishi va chiqarilishi. O‘n ikki barmoqli ichak bo‘shlig‘iga oshqozon osti bezining shirasidan tashqari jigar hujayralaridan ishlanib chiqariladigan o‘t suyuqligi ham tushadi. Jigar hujayralarida doimo ishlanib turadigan bu suyuqlik mayda-mayda kapillyarlarga o‘tib ulardan jigarning bo‘lmalari orasidagi o‘t yo‘llariga, so‘ngra umumiy o‘t yo‘liga tushadi va oxiri o‘n ikki barmoqli ichakga quyiladi. Demak, o‘t suyuqligi faqatgina sekret bo‘lmasdan, balki yeskret hamdir. Jigar hujayralari o‘t suyuqligini tinmay hosil qilib tursada, ammo bu suyuqlik o‘n ikki barmoq ichakka vaqt-vaqti bilan, ya’ni ozuqa iste’mol qilinib, ichakda hazm bo‘layotgan paytida quyilib turadi. Ichakda ozuqa hazm qilinmayotgan paytda o‘t yo‘li yopiq bo‘lib, o‘n ikki barmoq ichakka o‘t suyuqligi tushmasdan, o‘t suyuqligi o‘t pufagida to‘planib, yig‘iladi va quyuqlashib qoladi. Otlar, tuyalar va shimol bug‘ilarida o‘t pufagi yo‘q, bu hayvonlarda o‘t pufagi vazifasini kengaygan o‘t yo‘li bajarib, bu hayvonlarning ichaklarida ozuqalar hazm bo‘lishi to‘xtovsiz davom yetib turadi. Hayvonlar jigarida o‘t hosil bo‘lishi va uning o‘n ikki barmoq ichakka chiqarilishi xronik tajribalar yordamida o‘rganilgan bo‘lib, xuddi me’da osti bezi yo‘li tashqariga chiqarilganidek, teri ustiga chiqarib tikiladi yoki o‘t yo‘li bog‘lanib, o‘t pufagiga fistula qo‘yiladi. O‘t yo‘lini tashqariga chiqarib tikish o‘t suyuqligining ichak bo‘shlig‘iga chiqarilish mexanizmini o‘rganishga imkon bersa, o‘t pufagiga fistula o‘rnatish jigarda o‘t suyuqligining hosil bo‘lish jarayonini o‘rganishga imkon beradi. Kerak bo‘lsa ikkala operasiyani bir vaqtda amalga oshirish mumkin. Lekin uzoq davom yetadigan tajribalarda hayvon organizmini o‘t suyuqligidan mahrum qilmaslik va shu tarqa uni o‘limdan saqlab qolish maqsadida o‘t yo‘li tashqariga chiqarilib tikib qo‘yilganda ham, o‘t pufagiga fistula o‘rnatilganida ham o‘t yo‘li yoki fistulani maxsus shisha naycha yordamida o‘n ikki barmoqli ichakka o‘rnatilgan ikkinchi fistulaga tashqaridan ulab qo‘ysa bo‘ladi. Bu operasiya o‘t suyuqligini faqat tajriba vaqtida olishga, tajribadan boshqa vaqtda yesa uning ichakka quyilib turishiga sharoit yaratadi. Kavsh qaytaruvchilar o‘t yo‘li bilan me’da osti bezining yo‘li o‘n ikki barmoq ichakka birgalikda ochilganligi sababli o‘t pufagiga fistula qo‘yilganda o‘t yo‘lini yuqoriroqdan, ya’ni me’da osti bezining yo‘li bilan birlashmagan joyidan bog‘lash kerak bo‘ladi. O‘t va uning ahamiyati. Ovqat hazm qilish uchun o‘t juda muhim ahamiyatga yega bo‘lib, uning ikki xili: jigar o‘ti va pufak o‘ti farq qilinadi. Jigar o‘ti jigar hujayralaridan ishlanib chiqqan, ammo hali o‘t pufagiga kelib quyulmagan o‘tdir. U ancha tiniq, och sariq, och yashil rangli suyuqlikdir. Solishtirma og‘irligi 1,009-1,031 rN-7,5 ga teng, ishqoriy muhitga yega. Uning tarkibida 96-99% suv bo‘ladi. Pufak o‘ti pufakka kelib quyilganidan keyin suvning ma’lum qismi qayta so‘rilib, ancha quyuq, qoramtir tusga kirgan suyuqlikdir. Solish-tirma og‘irligi 1,026-1,048 ga teng, unda rN-6,8 bo‘ladi. tarkibida 80-86% suv va pufakning shiliq pardasidan ajralgan shilimshiq bo‘ladi. O‘t tarkibida hazm yo‘lining boshqa suyuqlik va shiralari tarkibida ham uchraydigan bir qancha nospesifik moddalardan tashqari o‘t suyuqligining o‘zi uchungina xos bo‘lgan spesifik organik moddalar, ya’ni o‘t pigmentlari va o‘t kislotalari ham bor. O‘t kislotasi xolat kislota deb ataladi, glikokol bilan birikib glikoxolat kislotani va taurin bilan birikib, tauroxolat kislotani hosil qiladi. Hazm jarayonlarining ko‘pgina tomonlari ana shu kislotalarga bog‘liq. Jumladan o‘t kislotalarining natriyli tuzlari suv va yog‘larining yuza tarangligini pasayti-rib, yog‘larning yemullanishiga yordam beradi, bundan tashqari, yog‘ donachalarining bir-biriga yopishib olib, yiriklashishiga qarshilik qiladi. Bu kislotalar lipaza va kamroq darajada bo‘lsa ham amilolitik va proteolitik fermentlarni aktivlashtiradi, ichak motorikasini jonlantiradi. O‘t kislotalari yog‘ va yog‘ kislotalarining ichak devori orqali limfa va qonga so‘rilishidan katta ahami-yatga yegadir. Chunki yog‘ kislotalari faqat o‘t kislotalar bilan birikib, suvda yeriydigan kompleks birikmalar hosil qilganidan keyingina so‘riladigan holga keladi. O‘t pigmentlari ikki xil bo‘ladi: bilirubin va uning oksidlanishidan hosil bo‘ladigan biliverdin. Bu pigmentlar gemoglobinning parchalanishidan yuzaga keladigan mahsulotlardir. O‘t pigmentlari suyuqligiga o‘ziga xos rangni beradi. Jumladan, bilirubin o‘tga sariq tus bersa, biliverdin yashil tus beradi. O‘t suyuqligida pigmentlarning ko‘proq bo‘lishiga qarab turli hayvonlar o‘tining rangi qoramtir yashil bo‘lsa, yetxo‘r hayvonlar o‘tining rangi qizg‘ish sariqdir. Chunki o‘txo‘r hayvonlarning o‘tida biliverdin doimo birmuncha ko‘p bo‘ladi. O‘tning nospesifik moddalariga uning tarkibida uchraydigan xolesterin, fosfatidlar, yerkin va sovunlashgan yog‘lar, oqsillarning parchalanishi tufayli hosil bo‘lgan mochevina, siydik kislota, purin asoslari kabi moddalar, shuningdek, natriy, kaliy va kalsiyning karbonatli hamda fosfatli tuzlari kiradi. O‘tning chiqarilishi. Hayvon ovqat yemay turgan paytda o‘t yo‘lining o‘n ikki barmoq ichakka ochiladigan joyidagi sfinkter yopiq bo‘lganligi sababli o‘t suyuqligi ichakka chiqmay turadi. Bu vaqtda o‘t o‘t pufagi va keng diametrli o‘t yo‘llarida to‘planib boradi. Hayvon ovqat yeganidan 5-10 minut o‘tishi bilan ichakka o‘t chiqarila boshlaydi va o‘t chiqarilishi 6-8 soat davom yetadi. Ichakka dastlab pufak o‘ti chiqariladi, shu sababli ichakka chiqarilayotgan o‘tning birinchi porsiyalari qoramtir va birmuncha quyuq bo‘ladi. Pufak o‘ti chiqib bo‘lishi bilan jigar o‘ti chiqa boshlaydi. Shuning uchun keyingi o‘t porsiyalari och sariq rangli va bir oz suyuqroq bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik hayvonlarining o‘ti bir oz suyuqroq bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik hayvonlarining o‘t chiqarishi bir tekisda bo‘lmasada, uzluksiz davom yetib turadi va shu jihatdan itlarning o‘t chiqarishidan farq qiladi. Chunki qishloq xo‘jalik hayvonlarining ichagi odatda hech bo‘sh bo‘lmaydi, hazm jarayonlari to‘xtovsiz sodir bo‘lib turadi. O‘tning chiqarilishi hayvon oziqlanayotganda keskin kuchayib, och qolganida ozmi-ko‘pmi susayadi. Sutka davomida itlar o‘rtacha 250-300 ml, qo‘y va yechkilar 1,0-1,5 l gacha, qoramollar 7,0-9,5 l, cho‘chqalar 2,4-3,8 l, otlar yesa 6,0-7,2 l o‘tni o‘n ikki barmoq ichakka chiqaradi. O‘tning hosil bo‘lishi va o‘n ikki barmoq ichakka chiqarilishiga bir qancha omillar ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan, o‘t hosil bo‘lishi hayvonlarning yoshi va iste’mol qiladigan oziqalarning xiliga bog‘liq. P.T.Tixonovning ma’lumotlariga qaraganda o‘t o‘n ikki barmoq ichakka muntazam ravishda chiqib turganida o‘t hosil bo‘lishi ham ancha jadal kechadi. O‘t chiqishi hayvonlarning individual rivojlanish davrida ham o‘zgarib turadi. Jumladan, buzoqlar hayotning birinchi uch oyida o‘t hosil bo‘lishi asta-sekin kuchayib boradi, shundan keyin yesa bunday qonuniyat ko‘zga tashlanmaydi. Non, sut va go‘sht iste’mol qilganda me’da shirasining ajralishi bu ozuqalarni yeganda qanday o‘zgarmagan bo‘lsa, o‘tning hosil bo‘lishi va chiqarilishi ham o‘shanda y o‘zgaradi. O‘t hosil bo‘lishi va chiqarilishi neyrogumoral yo‘l bilan muntazam boshqarilib boradi va organizmning extiyojiga moslashtiriladi. Ozuqaning ichakka chiqarilishiga sabab bo‘ladigan reflektor reaksiya adashgan nervni qo‘zg‘atadi, natijada o‘t pufagi, o‘t yo‘llarining silliq muskul tolalari qisqaradi va o‘t yo‘lining ichak devoriga quyilish joyidagi sfinkter ochilib, o‘t ichakka tushadi. Simpatik nervning qo‘zg‘alishi pufak devorining bo‘shashishiga va sfinkterning yopilishiga olib keladi, natijada o‘tning ichakka chiqarilishi to‘xtaydi. O‘tning reflektor yo‘l bilan ichakka chiqarilishida, pufakning o‘t bilan nechog‘li to‘lganligi ham katta rol o‘ynaydi. Jumladan, o‘t pufaki o‘t bilan qancha yaxshi to‘lgan bo‘lsa, uning devoridagi retseptorlar shuncha tez ta’sirlanib, o‘t reflektor yo‘l bilan shuncha tez chiqadi. O‘t hosil bo‘lishi va uning chiqarilishiga shartli reflektor faoliyat ham ta’sir qiladi. Jumladan, «yolg‘ondakam oziqlantirish» paytida o‘t hosil bo‘lishi va chiqarilishi kuchayadi. Odatdagi shroitda hayvonning oziqalanishiga aloqador xilma-xil ta’sirotlar munosabati bilan o‘tning ichakka chiqarilishiga va hosil bo‘lishiga oid shartli reflekslar hosil bo‘lib turadi. O‘tning chiqarilishi shartli reflektor ravishda amalga oshishi bilan birga shartli reflektor yo‘l bilan tezda tormozlanadi ham. Masalan, ovqat yeb turgan itga mushukni ko‘rsasak, o‘t chiqarilishi reflektor ravishda taqqa to‘xtaydi. Bunda simpatik nerv sistemasining qo‘zg‘alishi o‘t chiqarilishining to‘xtashiga sabab bo‘ladi. Nerv sistemasidan tashqari o‘t hosil bo‘lishi va uning ichakka chiqarilishiga xilma-xil gumoral faktorlar, har xil moddalar ta’sir ko‘rsatadi. Chunonchi, o‘t suyuqligining o‘zi, o‘t kislotalari, gastrin, sekretin, xlorid kislota va ozuqa tarkibida bo‘ladigan har xil yekstrakt moddalar o‘t hosil bo‘lishini kuchaytiradi. Ingichka ichakning shiliq pardasidan ajraladigan gormon xolesistokinin qonga so‘rilib, o‘t pufagining qisqarishini va o‘t yo‘li sfinkterning ochilishini ta’minlaydi. Gipofizning ayrim gormonlari ham xuddi shu xilda ta’sir ko‘rsatadi. Buyrak usti bezining adrenalin gormoni yesa xuddi simpatik nerv singari ta’sir ko‘rsatib, o‘t chiqarilishini tormozlaydi. Oziqalarning ingichka ichakda hazm bo‘lishi-me’dada tegishlicha hazm bo‘lgan oziqalar belgili qonuniyat asosida ingichka ichakkaga ya’ni o‘n ikki barmoq, och va yonbosh ichaklarga o‘tkazilib, bu yerda atroflicha hazm qilinadi. Ingichka ichakda ozuqaga me’da osti bezi hamda ichak shiralaridagi xilma-xil fermentlar shiddat bilan ta’sir qilib, hazm sistemaning bu qismida oziqalarning hazm bo‘lishida o‘t suyuqligi ham ishtirok yetadi. Oqibatda me’dadan o‘tgan oziqalar ingichka ichakda o‘zining barcha tarkibiy qismlariga parchalanadi. Oziqalar ingichka ichakda xilma-xil suyuqliklar bilan yaxshi aralashib, bir jinsli atalaga o‘xshab uni ximus deyiladi. Turli xil hayvonlar ingichka ichakda 1 kg quruq oziqaga nisbatan bir xil miqdorda, ya’ni 14,5-15,0 litr atrofida ximus hosil bo‘ladi. O‘rtacha qoramollarda ximusning kundalik miqdori 250-300 l, qo‘ylarda 28-50 l,otlarda 260-265 l, cho‘chqalarda yesa 75-80 l atrofida bo‘ladi. Ximusning tarkibi o‘zgarmas bo‘lib, bir xil me’yorda saqlanib, ximus tarkibining mo‘tadilligida ichakka chiqarilayotgan hazm shiralarining tarkibidagi har-xil organik va anorganik moddalarning ahamiyati benihoya katta va sutka davomida hazm shiralari bilan birgalikda sigirlar ichagiga 500-700 g gacha oqsil chiqadi. Ingichka ichakda kechayotgan hazm jarayonlarida xilma-xil fermentlar go‘yo o‘zaro raqobat qilganday ta’sir ko‘rsatib, benihoya murakkab, hazm jarayonining bir muncha pirovard va eng muhim bosqichi bo‘lib hisoblanadi. Ingichka ichak ichidagi mahsulotni-ximusni tashqariga chiqarilishi hayot uchun juda xavflidir. Fistula orqali ximusning ozmi-ko‘pmi tashqariga chiqarilishi, tezda qonning tarkibida o‘z ifodasini topadi. Qonning suyuq qismi tezda ichakka chiqariladi, oqibatda qonda yeritrositlar, demak gemoglobin ko‘payadi-«qon quyuqlashadi». Ximusning batamom tashqariga chiqarilishi muqarrar ravishda organizmning halokatiga sabab bo‘ladi. Oziqaning ichak devorida hazm bo‘lishi. Oziqaning hazm bo‘lishliqlaridan-og‘izda, me’dada, ichakda hazm bo‘lishini ko‘rib keldik. Lekin bular hazm jarayonlarinting nihoyasiga yetmagan bosqichlaridir. Ichakda atroflicha hazm bo‘lgan oziqalar pirovardida ichak devorida, shilliq pardadagi fermentlarning ta’sirida batamom parchalanadi va so‘riladi. Oziqalarning ichak devorida hazm bo‘lishini dastlab A.M.Ugolev va boshqa laboratoriya xodimlari aniqladilar. Keyingi paytlarda o‘tkazilgan tekshirishlar tufayli ichaklardagi so‘rg‘ichlar – vorsinkalar yuzasida, nihoyatda mayda so‘rg‘ichlar-mikrovorsinkalar borligi aniqlandi. Bitta vorsinkada, balandligi 0,55-1,1 mkm, yo‘g‘onligi 0,05 - 0,08 mkm bo‘lgan mikrovorsinkalar to 3000 tagacha joylashishi mumkin. Mikrovorsinkalar vorsinkalar yuzasini juda zich qoplab olib, u yerda jiyakka o‘xshash tuzilmani hosil qilib, shu jiyakka o‘xshash tuzilmada nihoyatda xilma-xil fermentlar mavjud. Bu jiyakli tuzilmada ishqoriy va kislotali fosfatazalar, aminopeptidazalar, lipaza, gistaminaza va boshqa fermentlar borligi aniqlangan. Mikrovorsinkalarning orasida mikroporalar-elektron mikroskopda ko‘rinadigan mikroskopik teshikchalar bor. Ichakning ichida tegishlicha hazm bo‘lgan oziqa zarrachalari so‘rilishga intilib, ichak devoridagi vorsinkalarga yondoshadi va bu vaqtda jiyakli tuzilmaga, mikrovorsinkalarga duchor keladi. Oqibatda u yerdagi fermentlar ta’siriga uchraydi va batamom parchalanib mikroporalar orqali so‘riladi. Oziqa zarrachalari faqat mikroporalardan o‘ta oladigan darajaga keltirilgandan keyingina so‘rilishi mumkin, aks holda ichak ichiga yana qaytariladi, yoxud jiyakli tuzilmadagi fermentlar ta’sirida parchalanadi. Jiyakli tuzilmada oziqa bilan keltirilayotgan fermentlarning aktivlashishi, faollashishi uchun hamma sharoit bor. Shu sababli bu yerda oziqa bilan keltirilayotgan fermentlar ham o‘z ta’sirini bemalol namoyon qilaveradi. Keyingi paytdagi ma’lumotlar jiyakli tuzilmadagi fermentlarning ancha shiddatliligini ularning hazm bo‘shliqlaridagi fermentlardan ancha kuchliligini va muhit o‘zgarishini farqlamasligini isbotladi. Demak, jiyakli tuzilmaga, mikrovorsinkalarga kelayotgan oziqa zarrachalari nihoyatda xilma-xil bo‘lishi bilan birgalikda, ancha kuchli fermentlarning ta’siriga duchor bo‘ladilar va parchalanishga majbur bo‘ladi. Qayd qilinganlarning hammasi oziqalarning ichak devorida hazm bo‘lishi benihoya keng yuza bo‘ylab, juda jadal ravishda kechishidan dalolat beradi. Oziqalar hazmining 20-50% hazm bo‘shliqlarida sodir bo‘lsa, 50-80% hazm sistemasining devorlarida, me’da devorida, kavsh qaytaruvchi hayvonlarning me’da oldi bo‘lmalarining devorlarida sodir bo‘lib, shulardan birmuncha faolli bo‘lib, ichak devorida kuzatiladigan ovqat hazmi juda salmoqli o‘rinni yegallaydi. Yo‘g‘on ichakda oziqa hazm bo‘lishi. Yo‘g‘on ichak hazm sistemaning pirovard qismi bo‘lib, uning ko‘r ichak, chambar ichak va to‘g‘ri ichak degan qismlari bor. Ingichka ichakning oxirgi qismi yonbosh ichak bilan yo‘g‘on ichakning boshlang‘ich qismi bo‘lgan ko‘richakning oralig‘ida maxsus ileosekal sfinkter bor. Bu sfinkter har 30-60 sekundda davriy ravishda ochilib-yopilib turadi va oziqalarning faqat bir tomonga, ya’ni yonbosh ichakdan ko‘richakka o‘tkazilishini ta’minlaydi. Shunday qilib, ingichka ichaklarda so‘rilmagan mahuslotlar ana shu sfinkter orqali ko‘r ichakka o‘tkaziladi, shundan keyin bu oziqalar yo‘g‘on ichakda hazm bo‘lishda davom yetadi. Oziqalar yo‘g‘on ichakda, yo‘g‘on ichak shirasidagi fermentlar, ingichka ichakdan oziqa bilan keltirilgan fermentlar va bakteriyalarning fermentlari ta’sirida hazm bo‘ladi. Ayniqsa, o‘txo‘r hayvonlarning yo‘g‘on ichagida kechadigan jarayonlar diqqatga sazovordir. Chunki go‘shxr hayvonlarda oziqalarning asosiy qismi ingichka ichaklarda tamomila hazm bo‘lib, so‘rilganligi sababli, yo‘g‘on ichakda kechadigan hazm jarayonlari deyarli ahamiyatga yega emas. Yo‘g‘on ichakning devoridagi qadoqsimon hujayralar uzluksiz ravishda ishqoriy muhitli shira ajratib turadi. Demak, yo‘g‘on ichakdagi muhit ham ishqoriy, biroq, yo‘g‘on ichakning oxirgi, to‘g‘ri ichak qismining muhiti kislotali bo‘ladi. Yo‘g‘on ichak shirasining tarkibida, asosan, ingichka ichak shirasida uchraydigan fermentlar uchrasada, ammo ularning miqdori kam, aktivligi ham ancha zaif. Yo‘g‘on ichak shirasining ajralishini ta’minlaydigan ta’sirot oziqalarning ichak devoriga bergan, mexanik ta’sirdir. Yo‘g‘on ichak shirasidagi fermentlar miqdorining kamligi va aktivligining zaifligi tufayli, bu yerda oziqalar hazm bo‘lishida ular bilan keltirilgan ingichka ichak shirasining fermentlari va bakteriyalarning faoliyati salmoqli o‘rin yegallaydi. Fermentlar asosan bir xil bo‘lganligi sababli moddalarning parchalanishi ularning ingichka ichakdagi parchalanishiga o‘xshash. Biroq, bakteriyalarning faoliyati yo‘g‘on ichakda kechadigan jarayonlarga xos xususiyatlar bag‘ishlaydi. Jumladan, o‘txo‘r hayvonlar yo‘g‘on ichagining 1 g mahsulotida to 15 mlrdgacha bakteriyalar saqlanib, ular o‘z faoliyati tufayli uglevodlarni achitib-bijg‘itadi, oqsillarni chiritadi, kletchatkani parchalaydi. Bakteriyalarning faoliyati oqibatida turli kislotalar, vodorod sulfid, karbonat angidrid, metan, vodorod kabi gazlar hosil bo‘ladi. Oqsillarning chirishi natijasida har xil zaharli moddalar: krezol, fenol, skatol, indol va boshqalar hosil bo‘lib, qonga so‘riladi. va jigarda zarsizlantiriladi. Yo‘g‘on ichakda kechadigan jarayonlarning ichida bakteriyalar ishtirokida kletchatkaning hazm bo‘lishi alohida ahamiyatga yega bo‘lib, bu yerda kavsh qaytaruvchi organizmda hazm bo‘la oladigan kletchakaning 30% otlarning yo‘g‘on ichagiga keltirilgan kletchakaning yesa 40-50% parchalanib hazm bo‘ladi. Kletchatkaning parchalanishi ayniqsa ko‘r ichakda jadal kechadi. Shu sababli otlarda ko‘richak «ikkinchi me’da» deb yuritiladi. Kletchatkaning parchalanishi natijasida turli xil uchuvchi yog‘ kislotalar hosil bo‘lib, qonga so‘riladi va organizm tomonidan o‘zlashtiriladi. Ximus otlar yo‘g‘on ichagida 72 sotgacha, cho‘chqalarnikida yesa 16-20 soatgacha saqlanadi, bu paytda otlarda 39%, qoramollarad 31%, cho‘chqalarda 30% oqsil hazm bo‘ladi. Yo‘g‘on ichakning oxirgi qismida suv ancha jadallik bilan so‘riladi va oqibatda najas -tezak shakllanadi. Ingichka ichak motorikasi-ingichka ichakning devori uzluksiz ravishda harakat qilib turadi. Uning harakati ichak ichida oziqalarning tegishlicha hazm bo‘lishida katta ahmiyatga yega bo‘lib, shu harakatlar tufayli oziqalar shiralar bilan aralashtiriladi, ichakning bir qismidan ikkinchi qismi tomon o‘tkaziladi. Ingichka ichakning harakatlarini ham bir qator metodlar yordamida o‘rgansa bo‘ladi. Bularning asosiylari quyidagilardir: tajribadagi hayvonning qorin devorini teshib, shu teshikdan ichak harakatini kuzatish. Bu vaqtda qorin devoridan hosil qilingan teshikka selluloid parda o‘rnatiladi. Oqibatda ancha uzoq vaqtgacha ichak harakatini kuzatish imkoni tug‘iladi. Bundan tashqari ichak harakatlarini fistula orqali yozib olsa ham bo‘ladi. Buning uchun ingichka ichakning tegishli qismiga fistula o‘tkazib u orqali ichak ichiga rezina pufak kiritiladi. Havo yuborilib pufak shishirilgandan so‘ng, tegishli moslama yordamida ichak harakatlarini osongina yozib olsa bo‘ladi. Ichak harakatlarini rentgen apparati yordamida kuzatish yoki suratga olish ham mumkin. Zaruriyat tug‘ilganda ichak harakatlarini o‘rganish uchun o‘tkir metodlardan ham foydalaniladi. Jumladan, o‘tkir operasiya yordamida ajratib olingan: ichak bo‘lakchasini tana haroratigacha isitilgan Ringer eritmasiga joylashtirilib, shu ichak bo‘lakchasining harakatini yozib olish, o‘rganish mumkin. Ingichka ichak devorida kuzatiladigan harakat jarayonlarini uch guruhga: mayatniksimon, perisiltaltik va ritmik harakatlarga bo‘lish mumkin. Bu harakatlar ichak devorida uzunasiga va aylanasiga joylashgan muskullarning qisqarishi natijasida yuzaga keladi. Jumladan, mayatniksimon harakatning ro‘yobga chiqishida ham aylanasiga, ham uzunasiga yo‘nalgan muskullar ishtirok yetadi. Bu vaqtda aylanasiga yo‘nalgan muskullar qisqarishi natijasida ichakda bir qator qisqarish halqalari paydo bo‘ladi. Shu onda uzunasiga yo‘nalgan muskullar qisqarishi tufayli ichakning har ikki halqasi oralig‘idagi qismi kalta tortib kengayadi, muskul bo‘shashganda yesa, torayib uzayadi. Oqibatda uzunasiga yo‘nalgan muskullarning qisqarib-bo‘shashishi natijasida aylana muskullar hosil qilgan halqalar goh oldinga, goh orqasiga harakat qiladi. Agarda ichak devorida shu tariqada ro‘yobga chiqayotgan harakatning bir necha marta takrorlanishiga nazar tashlasa, u go‘yo mayatnik harakatini yeslatadi. Mayatniksimon harakat deyilishiga sabab ham shunda. Mayatniksimon harakat tufayli ichakda hazm bo‘layotgan oziqalar doimo harakatda bo‘lib, hazm shiralari bilan yaxshilab, batafsil aralashadi. Peristaltik harakat- ichak bir qismining qisqarishi, shu onda navbatdagi oldingi bo‘lagining bo‘shashib kengayishi bilan xarakterlanadi. Bu vaqtda ximus ichakning qisqargan joyidan oldingi tomon, ya’ni shu paytda bo‘shashib kengaygan qismi tomon haydaladi. So‘ngra ichakning ximus o‘tgan shu bo‘lagi qisqarib, ximusni kengayib turgan keyingi qismiga suradi. Natijada ximus shira bilan aralashib siqilib pastga tomon haydalib boraveradi. Ichakning shu tariqada, bir qismi qisqarganda navbatdagi qismining kengayib harakatlanishi tufayli ximus hazm sistemaning pirovard qismiga, to‘gri ichakka tomon haydaladi. Ichakning bu harakati navbatma-navbat, belgili izchillikda kuzatilib turadi va ximusning oldindan orqaga tomon o‘tkazilishini ta’minlaydi. Agarda ichakning shu harakat to‘lqinlarining takroriy yuzaga chiqishiga nazar tashlansa, u go‘yo chuvalchang harakatiga o‘xshab ketadi. Bu harakatning chuvalchangsimon harakat deyilishiga ham sabab shu. Ichakning uchinchi xil harakatlari-ritmik harakatlardir. Ritmik harakat ichak devorida aylansiga joylashgan muskullarning qisqarishi natijasida yuzaga keladi va ichakning bir necha segmentga, bo‘g‘imlarga bo‘linishiga sabab bo‘ladi. Bu bug‘imlar harakatlanmaydi, ular yakka-yakka holda, shuningdek bir nechtasi bir joyga to‘plangan, to‘p-to‘p holda yuzaga chiqadi. Bug‘imlarning biri ikkiga bo‘linib ikkita bo‘g‘im hosil bo‘ladi, shu onda qo‘shni ikki bo‘g‘im o‘zaro qo‘shilib bitta katta segmentni hosil qiladi va shu tariqa doimo takrorlanib turadi. Ritmik harakatlar tufayli ximus alohida-alohida bo‘laklarga bo‘linadi va atroflicha aralashadi, shuningdek, ichak devoriga juda taqalib keladi. Ichakning ichki sig‘imi undagi oziqaning miqdoriga nihoyatda mos ravishda turadi. Ichak, ichidagi ximusning miqdoriga bog‘liq ravishda kengayadi va torayadi. Shu sababli ximusning miqdori nechog‘lik bo‘lishidan qat’iy nazar, u ichakni doimo to‘ldirgan holatda, ichak devorlariga yaxshi taqalgan holatda bo‘ladi. Ichak sig‘imining ichidagi ximus miqdoriga mutanosib ravishda o‘zgarishi, ichak devorining toliqmasdan uzluksiz ravishda bir maromda qo‘zgalgan va qislishga intilgan holatda - tonusda bo‘lganligi sababli ro‘yobga chiqadi. Ichak devorining bir me’yorda qo‘zg‘algan holati - tonusi markaziy nerv sistemasi tomonidan boshqarilib turiladi. Markaziy nerv sistema adashgan nerv tolalari orqali impulslar yuborib ichak devorining qo‘zg‘alishini kuchaytiradi, tonusini oshiradi, natijada ichak devorlari qisilib, ichakning sig‘imi torayadi. Shuningdek, simpatik nerv sistema orqali kelayotgan impulslar yesa ichak devorining tonusini pasaytiradi, oqibatda ichakning sig‘imi kengayadi. Shu tariqa, ichak tonusining markaziy nerv sistema tomnidan boshqarilayotganligi sababli, uning sig‘imi ichidagi ximusning miqdoriga qarab mukammal ravishda o‘zgaradi. Tonusi bilan birgalikda ichakda kuzatiladigan harakat jarayonlari ham markaziy nera sistema tomonidan idora qiladi. Jumladan, adashgan nerv qo‘zg‘alganda ichakning harakatlari ancha jadallashadi, simpatik nerv qo‘zg‘alganda yesa ichak harakatlari sekinlashib, paysallashib qoladi. Biroq, ichakning devori markaziy nerv sistemadan impulslar kelmagan paytda ham mustaqil (avtomatik) ravishda qisqarib harakat qila olish qobiliyatiga yega. Bu vaqtda ichakning harakati uning devoridagi nerv (Auerbax) tuzilmalarining va muskulli yelementlarning qo‘zg‘alishi tufayli ro‘yobga chiqadi. Ichakning harakati shartli reflektor yo‘l bilan ham boshqariladi. Bosh miya yarim sharlar po‘stlog‘ining ichak harakatlarini boshqarilishi K.M.Bikov laboratoriyasida aniqlangan. Jumladan, u yerda davo maqsadida ichagiga fistula qo‘yilgan odamlarning ovqatlanishga tayyorlanishi, ular bilan ovqat to‘g‘risida suhbat qilish, ichak motorikasining ancha jonlanishiga sabab bo‘lganligi kuzatilgan. Xilma-xil fiziq, kimyoviy, mexanik va yemosional ta’sirlar nerv sistema orqali ichak harakatini o‘zgarishiga sababchi bo‘ladi. Jumladan, hayvonnng hurkishi, og‘riq, shuningdek simpatik nerv sistemani qo‘zg‘atadigan boshqa ta’sirlar ichak motorikasini susaytirgan holda, kuchli yemosionla holatlarda ichak harakatlari ancha jonlanadi. Ichak harakatlariga har xil gumoral faktorlar ham ta’sir qiladi. Ichak harakatlari polipeptidlar, turli yekstraktiv moddalar, kislota, tuz va ishqorlarning eritmalari hamda xolin, yenterokrinin va serotonin kabi biologik aktiv moddalar ta’sirida kuchayadi. Qayd qilingan gumoral faktorlarning ayrimlari o‘z ta’sirini nerv sistemaga tegishli ravishda ta’sir qilishi tufayli namoyon qilsa, ayrimlari yesa, ichak harakatiga ta’sir qiladigan biologik aktiv moddalarning hosil bo‘lishini tezlashtirish tufayli namoyon qiladi. Bulardan tashqari ichaklarning harakat faoliyati vegetativ nerv sistema tolalari qo‘zg‘alganda ularning uchlaridan ajraladigan moddalar-simpatin va asetilxolin, shuningdek, gistamin va villikinin moddalarining ta’sirida ham boshqariladi. Asetilxonin va gistamin ichak harakatlarini tezlashtirgan holda, simpatin susaytiradi, villikinin yesa, vorsinkalar harakatini jonlantiradi. Demak ichaklarning harakat faoliyati ham organizmdagi boshqa jarayonlar singari neyrogumoral yo‘d bilan mukammal ravishda boshqarilib, organizmning extiyojiga moslashtirilib turiladi. Yo‘g‘on ichak motorikasi-yo‘g‘on ichaklarning harakati ingichka ichaklar harakatiga o‘xshash. Ko‘r va chambar ichaklarda peristaltik harakat bilan birgalikda uning aksi-antiperistaltik harakat oziqalarni juda yaxshi aralashtiradi. Qishloq xo‘jalik hayvonlari yo‘g‘on ichagining oxirgi qismida ritmik harakatlar ancha kuchli ravishda kuzatiladi. Bular ichak bo‘shlig‘ini vaqtincha mutlaqo bekitib qo‘yadi. Bunday harakatlar yo‘g‘on ichakning go‘ng-tezak shakllanadigan qismida ayniqsa ko‘zga yaqqol tashlanadi. Yo‘g‘on ichak motorikasining ro‘yobga chiqishida ichak shilliq pardasining mexanik ta’sirlar bilan ta’sirlanishi katta ahamiyatga yega. Yo‘g‘on ichak avtomatiyasi ingichka ichaklarnikidan ancha zaif. Yo‘g‘on ichak harakatini o‘rganishda ingichka ichak harakatini o‘rganishda qo‘lanadigan metodlardan foydalaniladi. Yo‘g‘on ichak harakatlarining nerv sistema tomonidan boshqarilishi kam o‘rganilgan. Oziqa moddalarning so‘rilishi. So‘rilish deb, turli xil moddalarning teri, teri osti kletchatkasi,hazm sistemasining shilliq paradalari, o‘t pufagi, o‘pka alveolalari va boshqalardagi bir yoki bir necha qavat hujayralar orqali qon va limfaga o‘tishiga aytiladi. So‘rilishning shuncha xilma-xil organlarda kechishining eng asosiy qismi sifatida hazm sistemasida ro‘yobga chiqayotgan so‘rilish jarayoni asosiy o‘rinni yegallab ayotiy muhim hisoblanadi chunki bu vaqtda organizm o‘ziga zarur bo‘lgan energetik va plastik materiallarni oladi. Hazm sistemasida kukzatiladigan so‘rilish jarayonlarini vositali va vositasiz metodlar yordamida o‘rganiladi. So‘rilish jarayonlarini bevosita o‘rganish uchun ovqat azm qilish sistemasining har xil joylariga fistulalar qo‘yib ayvonlar me’dasi va ichagining turli qismlarida yuborilgan eritmalarni yig‘ib me’da va ichaknging turli qismlarida anchasi qancha vaqtda so‘rilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar olinadi, yoki bo‘lmasa ichaklarning turli qismlariga bir qancha naychalar o‘rnatib ularni tashi anastomozlar yordamida birini ikkinchisi bilan va hakozo holatda birlashtirib tekshirilayotgan moddani fistula orqali yig‘ib olib u moddaning miqdori va tarkibining o‘zgarishiga qarab so‘rilishi jarayoni o‘rganiladi. So‘rilish jarayonini vositali o‘rganishda hazm sistemasiga oqib kelayotgan qon va limfaning tarkibi o‘rganiladi. Angiostamiya metodini qo‘llash uchun tekshiriladigan qon tomiriga yehtiyotlik bilan kanyula o‘rnatilib, naychaning ikkinchi uchi teri tashqarisiga chiqarib berkitilib istalgan vaqti qon olib tekshirish mumkin. So‘rilish jarayonlarini radiaktiv izatoplar metodi yordamida ham o‘rganish mumkin bo‘lib turli xildagi so‘rilishi kerak bo‘lgan moddalarga radiaktiv moddalar qo‘shib hazm sistemasining qaysi qismida qay darajada so‘rilganligi to‘g‘risida ma’lumot olinadi. Bulardan tashqari gistologik, gistoximik metodlar yordamida ham so‘rilish jarayonlarini o‘rganish mumkin. Hazm sistemasining turli qismlarida so‘rilish tezligi, intensivligi har xil bo‘lib og‘izda oziqalar kam vaqt davomida saqlanganligi tufayli deyarli so‘rilmay yerigan moddalar ta’m bilish piyozchalarining po‘sti orqali o‘tadi xolos va oziqa ta’mi seziladi. Hayvonlar me’dasida ham so‘rilish jadal kechmay suv, glyukoza, aminokislotalar va mineral moddalar so‘rilib bu yerda so‘rilishiga me’daning shiralarini ichkariga ajralishi qarshilik qiladi. Kavsh qaytaruvchilarning me’da oldi bo‘lmalarida so‘rilish jadal kechib bu qismlar ichki shilliq pardalari juda nozik bo‘lib bu qismlardagi ko‘p qavatli epiteliy qizil o‘ngach epiteliysidan 5-8 marta yupqa blibqon tomirlar bilan yaxshi ta’minlangan. Shilliq parda hujayralarining tuzilishi so‘rilishni birmuncha yaxshi kechishiga moslashgan, ular mitoxondriyalari, fermentlari va sulfgidril gruppalari so‘rilishga moslashib, ular me’da oldi bo‘lmalari so‘rg‘ichsimon tuzilmalari, ularni so‘rilish yuzasini kengaytiradi. Bulardan tashqari qat qorin so‘rilish yuzasi varaqlari hisobiga kengayadi. Me’da oldi bo‘lmalarida ammiak, mochevina, suvda yeruvchi vitaminlar V1 S1 R. Pantoten kislota, biotin, inozit, xolin, para aminobenzoat kislota, folat kislota, lipoat kislota, pangamat kislota, karnitin, uchuvchi yog‘ kislotalar, glyukoza, aminokislotalar, gazlar, kaliy Sa, Sl fosfatlar va suv so‘riladi. Suv qat qorinda jadal so‘rilib asosiy so‘rilish ingichka ichaklarda ya’ni 12 barmolqli ichak kalta bo‘lganligi tufayli so‘rilish yuzasi kichik bo‘lib, asosiy so‘rilish och va yonbosh ichaklarda kechadi. Ingichka ichak shilli, pardalari turli yo‘nalishlarda ko‘p burmalarni hosil qilib 1mm2 yuzada 30 tagacha so‘rg‘ichlar bo‘lib ingichka ichak shilliq parda yuzasini 20- 25 marta kattalashtirib qoramollarda 17 m2 otlarda 12 m2 va itlarda 0,52 m2 ga teng. Har bir so‘rg‘ichga arteriola kelib kapillyarlarga tarmoqlanib vena bo‘lib chiqib ketadi vorsinkalar yaxshi harakatlanish xususiyatiga yega bo‘lib har bir vorsinka silliq muskul tolasiga, nerv tolasiga va mayda nerv tuguniga yega. Har qaysi vorsinka mikro vorsinkalar bilan qoplangan bo‘lib ularning yuzasi kegayib so‘rilishga moslashgan ximusga doimo botib turadi. So‘rilish paytida vorsinkalar kapillyarlari kengaygan bo‘lib turli xil moddalar vorsinkalar kapillyarlariga shimilib o‘tib, qisqarganda bu moddalar qon va limfa orqali vorsinkadan ichkariga haydaladi. So‘rilish aktiv jarayon bo‘lib moddalarni bir tomondan ikkinchi tomonga o‘tkazish tirik hujayralarga xos bo‘lib ichak devoridagi hujayralarda yaxshi kuzatilib so‘rilishni amalga oshishida so‘rilishni ta’minlovchi hujayra po‘sti, yendoplazmatik tur ba’zal membrana va boshqa qismlar ishtirok yetadi. So‘rilayotgan modda hujayra po‘stida maxsus tashuvchi osil bilan, yog‘ donachalari membrananing lipidlar bilan ATF ishtirokida tez birikib hujayra po‘stining ichiga o‘tadi. Hujayra ichiga kirgan birikmalar maxsus fermentlar ta’sirida tashuvchi va so‘rilayotgan moddalarga parchalanadi.Tashuvchi modda darrov hujayra po‘stining sirtiga, so‘rilayotgan modda yendoplazmatik turning mikrokanalchasiga va bazal membranaga, keyin biriktiruvchi to‘qimaga oxirida qon va limaf kappilyarlariga o‘tkaziladi. So‘rilishda bir qancha fizik va ximiyaviy qonuniyatlardan osmos, filtratsiya, diffuziya jarayonlarini ahamiyati muhim bo‘lib N2O, SO2 , O2 ammiak moddalar hujayra po‘stidagi mikroporalar va hujayra aro tirqishlar orqali diffuziya yo‘li bilan ichak ichidagi gipotonik eritmalar osmos tufayli so‘riladi. Lekin bu fizika ximiyaviy qonuniyatlar so‘rilishda asosiy hal qiluvchi vazifa hisoblanmaydi bu qonuniyatlar so‘rilishni yo jadallashtirib yo paysallashtirib turishi mumkin. So‘rilishni ta’minlaydigan aktiv sharoit ichak devoridagi epiteliylarning aktiv faoliyati bo‘lib ichakdan qonga moddalar aktiv,past konsentrasiyadan baland konsentrasiyaga, past bosimdan baland bosimga tomon so‘riladi. Masalan: agar ichak ichiga qon zardobini kiriilsa bu zardobdagi tuzlar konsentrasiyasi va osmatik bosim qondagi shu ko‘rsatkichlar bilan teng bo‘lishidan qat’iy nazar qonga so‘riladi. Bu osmosning so‘rilishda hal qiluvchi sharoit emasligini isbotlaydi.Agar ichaklar devori zarlansa u vaqida oddiy yarim o‘tkazgich pardaga o‘xshab moddalarning o‘tishi fizika ximiyaviy qonunlar asosida yuzaga chikadi va yuqori konsentrasiyadan past konsentrasiyasiga,yuqori bosimdan past bosimga qarab harakat qiladi.Ichak hujayralari tirik aktiv harakatlari tufayli so‘rilish hayotiy jarayonlarning ko‘rinishi tarzida aktiv sodir bo‘laveradi va hayotiy muhim moddalar uzluksiz ravishda qon va limfaga tanlab o‘tkazilib oqsillar-aminokislotalarga parchalanib turli aminokislotalar turli xil tezlik bilan so‘riladi. Serin, glisin orginin tez so‘rilib, valin, lizin sekin so‘riladi katta hayvonlar ichagidan parchalanmagan oqsillar so‘rilmay yosh hayvonlar ichagidan ozmi ko‘pmi oqsillar so‘rilishi mumkin. Uglevodlar monosaxaridlar glyukoza, galaktoza, fruktoza, mannoza, ksiloza hamda bir xil tezlikda so‘rilmasdan qaysi birida fosforlanish jarayoni tez kechsa ya’ni ularni fasfat kislota bilan birikib, geksozafosfat hosil qilib glyukoza bilan galaktoza boshqa monosaxaridlarga nisbatan tez so‘riladi. Yog‘larning 30-45% yog‘ kislotalari va glisiringa parchalanib yaxshi yemullanib limfa va qonga so‘riladi yog‘ kislotalar o‘t kislotalar bilan birikib suvda yaxshi yerib, gliserin suvda yerigandan so‘ng so‘riladi va gliserin yog‘ kislotalari bilan birikib neytral yog‘ molekulasi shaklida limfaga so‘rilib bo‘shagan o‘t kislotasi darvoza vena qon bilan jigarga kelib o‘t hosil bo‘lishida qatnashadi. Kavsh qaytaruvchilar hazm sistemasida 156-180 l N2O, cho‘chqalarda 21 l otlarda 80-90 l suv so‘rilib, so‘rilish jadaliligi ximusning osmatik bosimga bog‘liq.Agar osmatik bosim baland bo‘lsa suv qondan ichakga va akchincha so‘riladi. Ichak devoridan turli mineral moddalar bir xil so‘rilmay K va Na tez so‘rilib Sa, Mg sekin so‘riladi anionlardan S1 yaxshi so‘rilib fosfat va sulfatlar sekin so‘riladi. Sa so‘rilishi K va Na miqdoriga bog‘liq. Fe oksidlar, mis, rux, brom, kobolt organik va anorganik birikmalar holatida so‘riladi. Yo‘g‘on ichaklarda suv jadal so‘rilib, oziqa moddalar so‘rilishi o‘txo‘r hayvonlar yo‘g‘on ichagida kuzatilib, kavsh qaytaruvchilarda yo‘g‘on ichagidan 20% N2O, 6% protein, 10% uglevod,16% yog‘ so‘riladi. So‘rilish gumoral yo‘l bilan boshqariladi. Oziqa moddalarni so‘rilishini adashgan nerv tezlashtiradi, simpatik nerv sekinlashtiradi. Hazm bo‘layotgan birikmalar – peptidlar, aminakislotalar, glyukoza, o‘t kislotalari, yekstraktiv moddalar: buyrak usti bezi me’da osti bezi, qalqonsimon va qalqonsimon oldi bezlarining, gipofiz orqa qismi gormonlaori, S va V vitaminlar, turli mexanik ta’sirlar so‘rilishga jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Ikkala buyrak usti bezini olib tashlansa uglevod va lipidlarning so‘rilishi yuzaga chiqmaydi. Insulin gormoni ham so‘rilishga yordam beradi. Tiroksin-glyukozani so‘rilishini tezlasa, oksitasin tormozlaydi. Vitamin V gruppasi uglevodlarni D - Ca P C - Fe so‘rilishiga ta’sir yetadi Aminokislotalar, peptidlar, o‘t kislotasi ichak shilliq pardasi gormoni villikinin, vorsinkalar harakatini va so‘rilishni tezlashtiradi: Axlat (go‘ng) ning shakllanishi va tarkibi-oziqaviy moddalarning hazm sistemasi tegishli qismlarida saqlanib turishi va hazm sistemani boshdan oyoq to‘la bosib o‘tishi, ularning tarkibiga harakteriga, xiliga tayyorlanish texnologiyasiga bog‘liq bo‘lib turli turdagi hayvonlarda turlichadir. Jumladan, yeyilgan oziqa otning me’da va ichagini o‘rtacha 6-12 soat davomida, yo‘g‘on ichaklarini yesa, uch sutka davomida, hazm sistemasining hamma qismlarini boshdan oyoq 94-100 soat davomida bosib o‘tadi. Oziqa moddalar cho‘chqalarning hazm sistemasni 24-36 soat, kavsh qaytaruvchilarnikini yesa 14-16 soatdan 14-20 kungacha bosib o‘tadi. Oziqalar hazm sistemaning boshdan oyoq barcha qismlarida tegishlicha hazm bo‘lib, tarkibidagi suv va boshqa hayotiy muhim moddalarning so‘rilishi tufayli, yo‘g‘on ichakning oxirgi qismidagi moddalar 15-20 marta quyuqlashadi, bu yerda asosan chiqindilar to‘planib, axlat (go‘ng) shakllanadi. Shakllangan axlatning tarkibi yeyilgan oziqaning xiliga, tarkibiga va boshqalarga bog‘liq bo‘lib, unda asosan ozuqaning hazm bo‘lmagan, o‘zlashtirilma- gan zarrachalari, kletchatka, 20% mikroorganizmlar, shilimshiq, shilliq parda-ning halok bo‘lgan epiteliylari, xolesterin, mineral moddalar, sterkobilin, koprosterinlar bo‘ladi. Chiqarilgan axlatning miqdori yeyilgan oziqaning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, go‘shtxo‘rlarga qaraganda o‘txo‘rlarda ko‘proq jumladan sigirlarda bir kunda 40 kggacha, qo‘ylarda 3 kg gacha, otlar pichan yeganda 16-17 kg, suli yeganda yesa 9- 10 kg atrofida axlat chiqariladi. Hosil bo‘layotgan axlat to‘g‘ri ichakning oxirgi qismida tegishlicha yig‘ilgandan so‘ng belgili qonuniyat asosida tashqariga chiqariladi. Defekasiya-murakkab reflektr jarayon bo‘lib, oqibatda to‘g‘ri ichak oxirida to‘plangan axlat tashqariga chiqariladi. Bu jarayon quyidagicha amalga oshadi: to‘g‘ri ichakning oxirgi qismiga to‘planayotgan axlatning miqdori tegishli darajaga yetgandan so‘ng, u shu yerdagi retseptorlarni qitiqlab, qo‘zg‘atadi, hosil bo‘lgan qo‘zgalish markazga intiluvchi nerv orqali orqa miyaning dumg‘aza qismidagi defekasiya markaziga uzatiladi. Markaz qo‘zg‘aladi. Hosil bo‘lgan javob reaksiyasi parasimpatik nerv sistemaning tegishli tolasi orqali to‘g‘ri ichakka va uning sfinktorlariga berilib, sfinktorlar ochilib axlat tashqariga chiqariladi. Axlatning tashqariga chiqarilishi diafragma, qorin press muskullarining qisqarishi, natijada qorin ichiki bosimning oshishi, ya’ni kuchanish tufayli ancha engillashadi. Defekasiyani ro‘yobga chiqayotganida, ya’ni sfinkterlar ochilgan paytda tashqi sfinkterni ko‘taruvchi muskul qisqarib, to‘g‘ri ichakning tashqariga chiqishiga qarshilik qiladi. Parasimpatik nerv sistemasi qo‘zg‘algan paytda defeksiyani ro‘yobga chiqaradigan harakatlar kuchaygani holda, simpatik nerv sistema qo‘zg‘alganda bu harakatlar tormozlanadi. Defekasiya vaqti-vaqti bilan, yehtiyojga, ya’ni zaruriyatga qarab yuzaga chiqadigan jarayondir. Chunki yehtiyoj tug‘ilmagan paytda to‘g‘ri ichakning oxiridagi ikkala sfinkter ham yopiq bo‘ladi va axlatning tashqariga chiqmasligini ta’minlaydi. Bu sfinkterlar faqat tegishldi ravishda ularga yo‘nalgan parasimpatik nerv tolalari qo‘zalgan-dagina ochiladi. Defekasiya jarayonining organizm ixtiyoriga bog‘liqligi, uning bosh miya katta yarim sharlar po‘stlog‘i tomonidan boshqarilishidan darak beradi. Demak, bu jarayonning ro‘yobga chiqishiga yoki vaqtincha tormozlanib turishiga nisbatan shartli reflekslar hosil qilsa bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik hayvonlarida defekasiya yotganida, tik turganida yoki harakatda bo‘lgan paytlarida sodir bo‘lishi mumkin. Otlarda bir sutkada 5-12 marta, kavsh qaytaruvchilarda 10-20 marta defekasiya sodir bo‘lib turadi. Ochlik paytida hazm sistemasining faoliyati. Hayvon oziqalanmagan, och qolgan paytda ham hazm sistemasi ayrim organlarining faoliyati davriy namoyon bo‘lib turadi. Jumladan,ar 1-1,5 soatda me’da va ichaklarning harakatlari ro‘yobga chiqadi, me’da va me’da osti bezidan shira ajraladi, o‘t chiqariladi. Bu hodisa 20-30 minut davom yetadi. Shu paytda hayvon tinchsizlanadi, yalanadi,nafas harakatlarining maromi va qon aylanishi o‘zgaradi. Hazm organlarining ochlik paytidagi davriy faoliyatini tushuntirish fiziologiyadagi munozaralik masalalardan biri. Ayrim olimlar hazm organlarining «ochlik davridagi» faoliyatini, bu vaqtda qonga tushgan gumoral ta’sirotlarga bog‘liq deb hisoblaydilar. Buning isboti shuki, och qolgan itdan belgili miqdorda qon olib,hozirgina oziqlangan itga quyilsa, uning hazm organlari xuddi och itnikidek davriy faoliyat namoyon qila boshlaydi. Aksincha,ich itning qoniga hozirgina oziqlangan itning qoni qo‘yilsa, unda kuzatiladigan davriy faoliyat darrov to‘xtaydi. Bunday «ochlik harakatlari» qonga glyukoza qo‘yilganda ham yo‘qoladi. Ochlik vaqtidagi hazm organlari davriy faoliyatining kuzatilishida markaziy nerv sistemaning ishtirok yetishi isbotlangan. Jumladan, gipotulamusdagi ayrim yadrolar qitiqlanganda «ochlik harakatlari» kuzatilib,hazm sistemasining markaziy nerv sistema bilan aloqasi mutlaqo uzilganda, hayvonlarda bunday harakatlarning kuzatilmasligi aniqlangan. Ana shularga asoslanib ochlik paytidagi davriy faoliyat, bu vaqtda o‘t pufagining, me’da osti bezi yo‘li-ning tegishli suyuqliklar bilan to‘lishi, yo‘g‘on ichakning bo‘shab qolishi, qonga turli gumoral faktorlarning so‘rilishi natijasida tegishli retseptorlarning qo‘zg‘alishi, oqibatda ta’sirning gipotalamus yadrolariga uzatilishi tufayli yuza-ga kelsa kerak deb hisoblash mumkin. Ochlik paytidagi davriy faoliyatining fiziologik ahamiyati shundaki, bu vaqtda hazm sistemaga belgili miqdorda oqsil-lar (asosan me’da osti bezining shirasi bilan) chiariladi, natijada hayvonning ochlik hisiyoti ozmi-ko‘pmi «bo‘g‘ib» turiladi. Hazm sistemaning yeksretor (chiqaruv) faoliyati. Hazm sistemasi yekskretor-chiqaruv vazifasini ham bajaradi.Modalar almashinuvi natijasida hosil bo‘lgan har xil chiindi moddalar-mochevina, siydik kislota, kreatinin, kreatin, shuningdek turli mineral moddalar-natriy, kaliy, kalsiy, magniy va ularning tuzlari ortiqcha suv, qonga tushgan dorivor moddalar, kasalliklar natijasida hosil bo‘lgan zaharli moddalar hazm sistemasi orqali chiqariladi. Ayniqsa me’daning pilorus qismi va o‘n ikki barmo ichakda yekskretor jarayon ancha jadal kuzatiladi. Hazm sistemaning turli qismlari muayyan moddalarni chiarish xususiyatiga yega. Jumladan, so‘lak bilan asosan kaliy, natriy, kalsiy, yod moddalari chiqarilgani holda, me’da va ichaklar orqali mochevina, siydik kislotasi, xloridlar, sut kislotasi va ayrim dorivor moddlar chiariladi. Me’da osti bezi va jigar orqali yesa, purin asoslari, kaliy yodid, rux va boshqa moddalar yekskresiya qilinadi. Hazm sistemasining yekskretor aktivligi hayvonning yoshiga, jinsiga, oziqlanish sharoitiga, organizmning holatiga va boshqa omillarga bog‘liq. Masalan, sut yemadigan, yosh buzoqlarning shirdoni orqali mochevina ko‘proq chiqarilgani holda ular ulg‘aygan sari mochevinaning shu yo‘l bilan chiqarilishi kamaya boradi. Qo‘ylarda o‘tkazilgan tajribalarning ma’lumotlari, ularning ulg‘aya borishi so‘lagi orqali azotli moddalar chiqarilishining oshib borishi bilan kuzatilishini ko‘rsatadi. Turli moddalarning hazm sistemasidan yekskresiya qilinishini, bu sistemada har xil moddalarning sekresiya qilinishidan farq qilmoq lozim. Yekskresiya tufayli keraksiz, ahamiyatsiz, qolaversa zararli moddalar chiqarila-di, sekresiya tufayli yesa, hazm jarayonlar-ni ta’minlaydigan xilma-xil hayotiy muhim modalar hosil qilinib hazm bo‘shliqlariga ajratiladi. Hazm sistemasining yekskresiya jaryoni ham markaziy nerv sistema va uning oliy qismi-katta yarim sharlar po‘stlog‘i tomonidan bosharilib turiladi. Parasimpatik nerv sistema, jumladan, adashgan nerv qo‘zg‘alganda yekskre- siya kuchayadi. Har xil narkotik moddalar ta’sirida markaziy nerv sistema aktiv-ligi pasayadi, natijada yekskresiya jarayoni ham birmuncha susayadi. Qushlarda ovqat hazm bo‘lishi. Qushlarda oziqalarning hazm bo‘lishi bir qator o‘ziga xos xususiyatlariga yega. Chunki ularning hazm sitemasining tuzilishi sut emizuvchiilarning shu sistemasidan farq qiladi. Jumladan, qushlarning tishlari yo‘q,qizi o‘ngachning kengaygan qismi-jig‘ildoni bor, me’dasi ikki bezli va muskulli qismdan tashkil topgan, ingichka ichagi kalta, ko‘richagi ikkita, me’da osti bezi nisbatan katta va boshqalar. Hazm sistemaning bunday o‘ziga xos tuzilganligi, unda kechadigan hazm jarayonlariga ham o‘ziga xos xususiyatlar bag‘ishlashi tabiiydir. TAYYoRLANISh UChUN SAVOLLAR 1. Ingichka ichaklarda ozuqalar qaysi bez hujayralarining shirasi yordamida hazlanadi? 2. Ingichka ichak shirasini ahamiyati va tarkibini ayting? 3. Oshqozon osti bezining ahamiyati va shirasining tarkibini tushintiring? 4. O‘t suyuqligini ahamiyati va tarkibini tushintiring? 5. Yo‘g‘on ichaklarda oziqa hazmlanishini tushintiring? 6. Ingichka va yo‘g‘ln ichaklar matorikasini tushintiring? 7. Hazm sistemasining yekskretor faoliyatini tushintiring?