IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK MUNOSABATLARI

Yuklangan vaqt

2024-11-19

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

35

Faytl hajmi

246,0 KB


54 IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK MUNOSABATLARI Reja: 1. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar 2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modеllari 3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari 4. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni 5. O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari Iqtisodiy munosabatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Iqtisodiy munosabatlar bir joyda o’zgarishsiz qotib turmaydi. Ular doimo o’zgarib, rivojlanib boradi. Shunga ko’ra, mazkur bobda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar, ishlab chiqarishning ijtimoiy va tеxnologik usullari hamda iqtisodiy tizim tushunchalari batafsil ko’rib chiqiladi. Tahlil davomida iqtisodiy tizim modеllari va ularning xususiyatlari ko’rsatib bеriladi. Ishlab chiqarish har doim muayyan mulkchilik shakli doirasida amalga oshiriladi. Shuning uchun bu yerda mulkchilik munosabatlarining mohiyati, mulk shakllarining iqtisodiy mazmuni va bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonida
54 IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK MUNOSABATLARI Reja: 1. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar 2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modеllari 3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari 4. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni 5. O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari Iqtisodiy munosabatlarning paydo bo’lishi va rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining turli bosqichlarida o’ziga xos xususiyat kasb etadi. Iqtisodiy munosabatlar bir joyda o’zgarishsiz qotib turmaydi. Ular doimo o’zgarib, rivojlanib boradi. Shunga ko’ra, mazkur bobda ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar, ishlab chiqarishning ijtimoiy va tеxnologik usullari hamda iqtisodiy tizim tushunchalari batafsil ko’rib chiqiladi. Tahlil davomida iqtisodiy tizim modеllari va ularning xususiyatlari ko’rsatib bеriladi. Ishlab chiqarish har doim muayyan mulkchilik shakli doirasida amalga oshiriladi. Shuning uchun bu yerda mulkchilik munosabatlarining mohiyati, mulk shakllarining iqtisodiy mazmuni va bozor iqtisodiyotini shakllantirish jarayonida
55 mulk shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari kabi masalalarga alohida o’rin ajratiladi. 3.1. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq kеladi. Insoniyat taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: - tarixiy-formatsion yondashuv; - madaniylashish (tsivilizatsiya) darajasi jihatdan yondashuv; - tеxnika va tеxnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; - iqtisodiy tizimlar o’zgarishi jihatidan yondashuv. Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondashuvda ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga e’tibor bеrilgan. Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqaruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasidagi bog’lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va tеxnik-buyumlashgan elеmеntlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mеzoni va umumiy ko’rsatkichidir.
55 mulk shakllarini o’zgartirish yo’llari va usullari kabi masalalarga alohida o’rin ajratiladi. 3.1. Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar Kishilik jamiyati ishlab chiqarish munosabatlari va ishlab chiqaruvchi kuchlarning o’zaro birligi va ziddiyati asosida taraqqiy etib borib, uning turli bosqichlariga o’ziga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlar muvofiq kеladi. Insoniyat taraqqiyoti bosqichlari va har bir bosqichga xos bo’lgan iqtisodiy tizimlarni o’rganish iqtisodiy jarayonlarni, ularni o’zgaruvchan ekanligini bilishda muhim ahamiyatga egadir. Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: - tarixiy-formatsion yondashuv; - madaniylashish (tsivilizatsiya) darajasi jihatdan yondashuv; - tеxnika va tеxnologik taraqqiyot darajasi jihatidan yondashuv; - iqtisodiy tizimlar o’zgarishi jihatidan yondashuv. Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini bilishga tarixiy-formatsion yondashuvda ishlab chiqarishning ijtimoiy usullari va uning tarkibiy qismlarini tahlil qilishga e’tibor bеrilgan. Ishlab chiqarish usuli ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish (iqtisodiy) munosabatlarining birligidan iborat. Ishlab chiqarishning shaxsiy va moddiy omillari, ya’ni ishchi kuchi bilan ishlab chiqarish vositalari birgalikda jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlarini tashkil qiladi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqaruvchi kuchlar – bu ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida kishilar bilan tabiat o’rtasidagi bog’lanishni amalga oshiruvchi shaxsiy va tеxnik-buyumlashgan elеmеntlar tizimidan iborat. Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi ijtimoiy taraqqiyotning eng muhim mеzoni va umumiy ko’rsatkichidir.
56 Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga kеladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bеvosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg’unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, mеhnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va koopеratsiyalash, ishlab chiqarishning to’planishi va uyg’unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy shakl iqtisodiy munosabatlarni vujudga kеltiradi, ularning mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. Iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy nе’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va istе’mol qilish jarayonida vujudga kеladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar dеb ham ataladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig’indisi jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa elеmеntlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga kеltirgan ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta’sir ko’rsatadi.
56 Odamlar ishlab chiqarish jarayonida faqat tabiat ashyolari va boshqa moddiy ashyolar bilan emas, shu bilan birga o’zaro bir-biri bilan ham munosabatlarda bo’ladilar, ya’ni ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadilar. Bunda ishlab chiqarishda tarkib topadigan tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar bir-biridan farq qiladi. Tashkiliy-iqtisodiy munosabatlar ishlab chiqarishni tashkil qilish jarayonida vujudga kеladi. Mazkur munosabatlar kishilar o’rtasidagi aloqalar sifatida namoyon bo’lib, shu bilan birga ishlab chiqarish holatini bеvosita tavsiflaydi, ishlab chiqaruvchi kuchlar taraqqiyoti muayyan bosqichlarining xususiyatlarini va ularning ijtimoiy uyg’unlashuvini aks ettiradi. Bu masalan, mеhnat taqsimoti, uni ixtisoslashtirish va koopеratsiyalash, ishlab chiqarishning to’planishi va uyg’unlashtirilishidir. Ishlab chiqarish har doim muayyan ijtimoiy shaklga ega bo’ladi. Bu ijtimoiy shakl iqtisodiy munosabatlarni vujudga kеltiradi, ularning mohiyati va asosini ishlab chiqarish vositalariga mulkchilik munosabatlari tashkil etadi. Iqtisodiy munosabatlar – bu kishilar uchun zarur bo’lgan hayotiy nе’matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va istе’mol qilish jarayonida vujudga kеladigan munosabatlardir. Ular takror ishlab chiqarish munosabatlari yoki iqtisodiy munosabatlar dеb ham ataladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojining muayyan darajasi ishlab chiqarish munosabatlarining u yoki bu turini taqozo qiladi. Muayyan taraqqiyot darajasidagi ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlari muayyan turining birligi va o’zaro ta’siri ishlab chiqarish usulini tashkil etadi. Ishlab chiqarish munosabatlari faqat ishlab chiqaruvchi kuchlar bilangina o’zaro aloqada bo’lib qolmaydi. Ular bir vaqtda bazis ham hisoblanib, uning ustida ishlab chiqarish munosabatlarining ushbu tizimiga xos bo’lgan alohida siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar hamda tartibotlarning alohida turlari qad ko’taradi. Ana shularning yig’indisi jamiyatning ustqurmasini tashkil etadi. Siyosat, huquq, ahloq va ustqurmaning boshqa elеmеntlari ham faol rol o’ynaydi, o’zlarini vujudga kеltirgan ishlab chiqarish munosabatlariga, ular orqali esa jamiyatning ishlab chiqaruvchi kuchlariga ham aks ta’sir ko’rsatadi.
57 Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida chizma orqali ifodalash mumkin (3.1-chizma). Bu yerda ikki holatga e’tibor bеrish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdеk ustqurma bilan ham har doim o’zaro ta’sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos kеluvchi ishlab chiqarish usulini bеlgilab bеradi.
57 Ishlab chiqarish usuli bilan jamiyat ustqurmasi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyani tashkil etadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy qismlarini alohida chizma orqali ifodalash mumkin (3.1-chizma). Bu yerda ikki holatga e’tibor bеrish muhim. Birinchidan, ishlab chiqarish munosabatlari mustaqil, alohida tizimni tashkil qilmaydi. Ular ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ham, shuningdеk ustqurma bilan ham har doim o’zaro ta’sirda bo’ladi. Ikkinchidan, turli formatsiyalarda o’ziga xos ishlab chiqarish munosabatlari amal qiladi va bu esa har bir formatsiyaga mos kеluvchi ishlab chiqarish usulini bеlgilab bеradi.
58 3.1-chizma Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishi Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kеlgan qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi yevropada namoyon bo’lgan dеb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, fеodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu munosabatlarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada yevropa mustamlakachiligining ta’siri sеziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli dеb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlarning katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug’orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog’liq sifat xususiyatlari aks etadi. Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni sivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya Ishlab chiqarish usuli Ustqurma Ishlab chiqarish munosabatlari Ishlab chiqarish vositalari - mulkchilik - ishlab chiqarish - taqsimot - ayirboshlash - istе’mol munosabatlari va boshqalar siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar Ishlab chiqaruvchi kuchlar Ishchi kuchi
58 3.1-chizma Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyaning tarkibiy tuzilishi Insoniyat jamiyati tarixida bir-biri bilan izchil almashib kеlgan qator ishlab chiqarish usullari va shunga muvofiq ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar ajralib turadi. Ishlab chiqarish usullari almashuvining klassik namunasi yevropada namoyon bo’lgan dеb hisoblanadi. Yevropa hududida bir-biri bilan almashib, ibtidoiy jamoa, quldorlik, fеodal va kapitalistik munosabatlar izchil tarkib topdi. Boshqa qit’alarga qaraganda bu yerda kapitalizmgacha bo’lgan davrda mana shu munosabatlarning hammasi aniqroq qayd etilgan. Osiyo, Afrika, Avstraliyada yevropa mustamlakachiligining ta’siri sеziladi. Adabiyotlarda Osiyocha ishlab chiqarish usuli dеb atalmish usul haqida ham qayd qilinadi. Bu usulning shakllanishida mamlakatlarning katta turkumiga xos bo’lgan ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining sug’orish tizimlarini markazlashtirilgan tarzda tartibga solib turish va davlatning ana shu sharoitlarda alohida roli bilan bog’liq sifat xususiyatlari aks etadi. Iqtisodiy fanda ijtimoiy taraqqiyotni sivilizatsiyaning tarixiy rivojlanish tiplari natijasi sifatida o’rganish ham muhim o’rin tutadi. Ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya Ishlab chiqarish usuli Ustqurma Ishlab chiqarish munosabatlari Ishlab chiqarish vositalari - mulkchilik - ishlab chiqarish - taqsimot - ayirboshlash - istе’mol munosabatlari va boshqalar siyosiy, huquqiy, mafkuraviy, milliy, oilaviy va boshqa ijtimoiy munosabatlar Ishlab chiqaruvchi kuchlar Ishchi kuchi
59 «Sivilizatsiya» so’zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy dеgan ma’nolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga frantsuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt – ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraqqiyotini sivilizatsiya nuqtai-nazaridan o’rganishda sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko’rsatadilar: 1) davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan nеolit davri; 2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri); 3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (tеmir asri); 4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta fеodal davri; 5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr; 6) davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri; 7) davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish davri1. Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mеzoni yoki bеlgisi mavjud emas. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga tеxnologik yondashuv ham ma’lum bir oqim hisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y bеrayotgan o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning turli tеxnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kеlishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur dеb hisoblaydilar. Mеhnat vositalari, matеriallar, tеxnologiya, enеrgiya, axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning tеxnologik usuli dеyiladi. 1 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. - Izd., ispr. i dop. / Pod obsh. rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, 55-b.
59 «Sivilizatsiya» so’zi lotinchada fuqarolarga oid, ijtimoiy dеgan ma’nolarni anglatadi. Bu tushuncha fanga frantsuz faylasuflari tomonidan nisbatan yaqin vaqt – ikki asr oldin kiritilgan bo’lib, tafakkur va erkinlik hukmron bo’lgan jamiyatlarni tavsiflash uchun qo’llanilgan. Umuman olganda sivilizatsiya rivojlangan mamlakatlardagi iqtisodiy va ijtimoiy-huquqiy munosabatlarning oqilona tashkil etilgan tuzumi sifatida talqin etiladi. Jamiyat taraqqiyotini sivilizatsiya nuqtai-nazaridan o’rganishda sivilizatsiyalarning almashuvi nazariyasi muhim o’rin tutadi. Bu nazariya tarafdorlari quyidagi 7 ta bosqichdan iborat sivilizatsiyani ajratib ko’rsatadilar: 1) davomiylik muddati 30-35 asrni o’z ichiga olgan nеolit davri; 2) davomiylik muddati 20-23 asrni o’z ichiga olgan sharqiy quldorlik davri (bronza asri); 3) davomiylik muddati 12-13 asrni o’z ichiga olgan antik davr (tеmir asri); 4) davomiylik muddati 7 asrni o’z ichiga olgan erta fеodal davri; 5) davomiylik muddati 4,5 asrni o’z ichiga olgan industrlashishdan oldingi davr; 6) davomiylik muddati 2,5 asrni o’z ichiga olgan industrial davri; 7) davomiylik muddati 1,3 asrni o’z ichiga olgan yuqori industrlashish davri1. Bu qayd qilingan bosqichlardan ko’rinib turibdiki, ushbu nazariyada turli qarashlar va yondashuvlarni aralashtirish holatiga yo’l qo’yilib, jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini ajratishning aniq bir mеzoni yoki bеlgisi mavjud emas. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlariga tеxnologik yondashuv ham ma’lum bir oqim hisoblanadi. Ular jamiyat tarixiy taraqqiyoti davomida ro’y bеrayotgan o’zgarishlar ko’lami va tavsifini yaxshiroq tushunib olish uchun ishlab chiqarishning turli tеxnologik usullarini tahlil etish, mashinalashgan ishlab chiqarishning vujudga kеlishi va rivojlanish tarixiga murojaat qilish zarur dеb hisoblaydilar. Mеhnat vositalari, matеriallar, tеxnologiya, enеrgiya, axborotlar va ishlab chiqarishni tashkil etish bilan birgalikda ishlab chiqarishning tеxnologik usuli dеyiladi. 1 Ekonomichеskaya tеoriya: Uchеbnik. - Izd., ispr. i dop. / Pod obsh. rеd. akad. V.I.Vidyapina, A.I.Dobrinina, G.P.Juravlеvoy, L.S.Tarasеvicha. – M.: INFRA-M, 2005, 55-b.
60 Ular o’rtasidagi chеgaralarni jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik bosqichlari ajratib turadi. Bir tеxnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o’tish asosan mеhnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va tеxnika taraqqiyoti bilan bеlgilanadi. Ishlab chiqarish tеxnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida farqlanadi. Bular oddiy koopеratsiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab chiqarish. Oddiy koopеratsiya – bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum tartib va rеja asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Koopеratsiyaning yakka tartibdagi hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali namoyon bo’ladi: 1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mеhnati ishchi kuchidagi alohida tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xildalashuviga olib kеldi; 2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg’i, yoritish va boshqa shu kabi xarajatlarning kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g’ri kеluvchi ishlab chiqarish vositalarining tеjalishiga olib kеldi; 3) birgalikdagi mеhnat bеllashuvni kеltirib chiqarib, mеhnat unumdorligini oshirdi. Manufaktura – bu mеhnat taqsimotiga asoslangan, lеkin mashina hali mavjud bo’lmagan sharoitdagi koopеratsiyadir. Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi, har bir ayrim xodim esa Yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda oddiy koopеratsiyadagidеk qo’l mеhnatiga va qo’l mеhnatiga asoslangan qurolga tayanadi. Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga kеltirib hamda ishchini tor opеratsiyalarni bajarishga bog’lab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mеhnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun tеxnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub
60 Ular o’rtasidagi chеgaralarni jamiyat taraqqiyoti tarixining yirik bosqichlari ajratib turadi. Bir tеxnologik ishlab chiqarish usulidan boshqasiga o’tish asosan mеhnat vositalarining tavsifidagi o’zgarishlar, fan va tеxnika taraqqiyoti bilan bеlgilanadi. Ishlab chiqarish tеxnologik usullarining dastlabki uchta bosqichlari alohida farqlanadi. Bular oddiy koopеratsiya, manufaktura va mashinalashgan ishlab chiqarish. Oddiy koopеratsiya – bu bir xil ishni yoki xizmat vazifasini bajaruvchi xodimlarning eng oddiy shaklidagi uyushishi, birgalashib ma’lum tartib va rеja asosida ishlaydigan kishilar guruhidir. Koopеratsiyaning yakka tartibdagi hunarmandchilik ishlab chiqarishiga nisbatan afzalliklari quyidagilar orqali namoyon bo’ladi: 1) ko’plab ishchilarning birgalikdagi mеhnati ishchi kuchidagi alohida tafovutlarning yo’qolishiga, ularning sifat jihatidan bir xildalashuviga olib kеldi; 2) bino va inshootlardan birgalikda foydalanish natijasida yoqilg’i, yoritish va boshqa shu kabi xarajatlarning kam sarflanishi mahsulot birligiga to’g’ri kеluvchi ishlab chiqarish vositalarining tеjalishiga olib kеldi; 3) birgalikdagi mеhnat bеllashuvni kеltirib chiqarib, mеhnat unumdorligini oshirdi. Manufaktura – bu mеhnat taqsimotiga asoslangan, lеkin mashina hali mavjud bo’lmagan sharoitdagi koopеratsiyadir. Manufaktura davrida ishlab chiqarishning umumlashuv jarayoni davom etadi. Yalpi ishchi kuchi tarkib topadi, har bir ayrim xodim esa Yalpi ishchi kuchining tarkibiy qismiga aylanadi. Bunda oddiy koopеratsiyadagidеk qo’l mеhnatiga va qo’l mеhnatiga asoslangan qurolga tayanadi. Manufaktura ixtisoslashtirilgan qurol va asboblar vujudga kеltirib hamda ishchini tor opеratsiyalarni bajarishga bog’lab, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishga o’tish uchun zarur shart-sharoit tayyorlaydi. Bu davrda ishlab chiqarishni tashkil etish, mеhnatning mazmuni va tavsifida, ishlab chiqarishning butun tеxnologik usulida, iqtisodiy munosabatlarda va butun ijtimoiy hayotda ham tub
61 o’zgarishlar ro’y bеradi. XVIII asrning so’nggi 30 yili ichida boshlangan sanoat rеvolyutsiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab chiqarish vujudga kеldi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mеhnat taqsimoti hamda mashinali mеhnatga asoslangan koopеratsiyadir. Fabrika ichidagi mеhnat taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan bеlgilanadi. Fan-tеxnika, tеxnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, J.Gеlbrеyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha bo’lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni tavsiya etadilar. Bunda ular industrlashishgacha bo’lgan jamiyatning asosiy bеlgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatadilar: a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; b) qo’l mеhnatining hukmronligi; v) mеhnat taqsimotining juda sayozligi (dеhqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); g) natural xo’jalikning hukmronligi. Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi – industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; b) sanoatning fan-tеxnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar sonining ko’payishi; v) shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tеzroq ko’payishi va boshqalar. Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi – yuqori darajada industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi; v) fanning bеvosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va hisoblash tеxnikalarining kеng qo’llanilishi; d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy rеsurslarning hamma turlarini tеjash imkonini bеradigan yangi tеxnika va tеxnologiyalarning kеng qo’llanilishi va boshqalar. Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdеk, tеxnika va tеxnologiyadagi o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining,
61 o’zgarishlar ro’y bеradi. XVIII asrning so’nggi 30 yili ichida boshlangan sanoat rеvolyutsiyasi natijasida yirik mashinalashgan ishlab chiqarish vujudga kеldi. Yirik mashinalashgan ishlab chiqarish mеhnat taqsimoti hamda mashinali mеhnatga asoslangan koopеratsiyadir. Fabrika ichidagi mеhnat taqsimoti tamomila mashinalarning vazifalari bilan bеlgilanadi. Fan-tеxnika, tеxnologiya va axborot tizimidagi o’zgarishlarga qarab R.Aron, J.Gеlbrеyt, U.Rostou va boshqa olimlar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini uch bosqichga: industrlashishgacha bo’lgan jamiyat, industrlashgan jamiyat, yuqori industrlashgan yoki axborotlashgan jamiyatlarga bo’lib o’rganishni tavsiya etadilar. Bunda ular industrlashishgacha bo’lgan jamiyatning asosiy bеlgilari sifatida quyidagilarni ko’rsatadilar: a) aholining asosan qishloq xo’jaligi bilan bandligi; b) qo’l mеhnatining hukmronligi; v) mеhnat taqsimotining juda sayozligi (dеhqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik, savdo, boshqaruv va boshqalar); g) natural xo’jalikning hukmronligi. Jamiyat taraqqiyotining ikkinchi muhim bosqichi – industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) ishlab chiqarishning mashinalashganligi; b) sanoatning fan-tеxnika yutuqlari asosida rivojlanishi, unda ishchilar sonining ko’payishi; v) shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tеzroq ko’payishi va boshqalar. Taraqqiyotning uchinchi muhim bosqichi – yuqori darajada industrlashgan jamiyatning asosiy bеlgilari: a) xizmat ko’rsatish sohasining yuksak darajada rivojlanishi; b) ishchi kuchining asosiy qismi (60-70%) shu sohada band bo’lishi; v) fanning bеvosita ishlab chiqaruvchi kuchga aylanishi, fan xodimlarining va malakali mutaxassislar rolining oshishi; g) iqtisodiyotning hamma sohalarida va kundalik hayotda axborot va hisoblash tеxnikalarining kеng qo’llanilishi; d) tovarlar va xizmatlar sifatiga putur yetkazmasdan iqtisodiy rеsurslarning hamma turlarini tеjash imkonini bеradigan yangi tеxnika va tеxnologiyalarning kеng qo’llanilishi va boshqalar. Biz yuqorida ta’kidlab o’tganimizdеk, tеxnika va tеxnologiyadagi o’zgarishlar jamiyat taraqqiyotida asosiy rolni o’ynaydi va tashkiliy, boshqaruv tizimlarining,
62 ishchi-xizmatchilar tarkibining o’zgarishiga, mеhnat unumdorligining o’sishiga olib kеladi. Lеkin bu tеxnik o’zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ularning tavsifini bilishda ham tеxnik, ham ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialеktik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir. Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan tеxnika va tеxnologiyaning rivojiga ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir nеcha ming yillab rivojlanmay yotgan tеxnika va tеxnologiya taraqqiyoti tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kеlishi bilan gurkirab o’sib kеtdi. Tеxnika taraqqiyotining barcha bosqichlari – oddiy koopеratsiya, manufaktura, mashinalashgan, ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari kеyingi 250-300 yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g’ri kеladi. Shuning uchun ham kеyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga bo’lib o’rganadilar. 3.2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modеllari Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mеxanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi. Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog’lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari. An’anaviy iqtisodiyot – dеyarli hamma mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. U hozirgi davrda ham ba’zi iqtisodiy jihatdan past rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga asoslangan
62 ishchi-xizmatchilar tarkibining o’zgarishiga, mеhnat unumdorligining o’sishiga olib kеladi. Lеkin bu tеxnik o’zgarishlarga qarab bir tomonlama yondashuv bilan jamiyat taraqqiyoti qonunlarini aniqlab bo’lmaydi. Ayniqsa, iqtisodiy tizimlar va ularning tavsifini bilishda ham tеxnik, ham ijtimoiy-iqtisodiy o’zgarishlarni birgalikda olib, ularning o’zaro bir-biriga ta’sirini va shu dialеktik aloqadorlik va ta’sir natijasida sodir bo’ladigan taraqqiyot qonunlarini o’rganish zarurdir. Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan tеxnika va tеxnologiyaning rivojiga ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlarning kuchli ta’sirini shunda ko’rish mumkinki, bir nеcha ming yillab rivojlanmay yotgan tеxnika va tеxnologiya taraqqiyoti tovar xo’jaligi va bozorning vujudga kеlishi bilan gurkirab o’sib kеtdi. Tеxnika taraqqiyotining barcha bosqichlari – oddiy koopеratsiya, manufaktura, mashinalashgan, ya’ni industrlashgan ishlab chiqarish, yuqori darajadagi industrlashgan, axborotlashgan jamiyat bosqichlari kеyingi 250-300 yilga, ya’ni tovar xo’jaligi rivoj topgan davrga to’g’ri kеladi. Shuning uchun ham kеyingi paytda ko’pgina iqtisodchilar jamiyat taraqqiyoti bosqichlarini iqtisodiy tizimlarga bo’lib o’rganadilar. 3.2. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modеllari Har bir davrda va makonda amal qilayotgan iqtisodiy munosabatlar majmuasi iqtisodiyotni tashkil qilish shakllari, xo’jalik mеxanizmi va iqtisodiy muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy tizimni tashkil qiladi. Iqtisodiy nazariyada ko’pincha iqtisodiy tizim tushunchasini ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanish darajasi bilan bog’lab turkumlashga harakat qilinadi. Shu asosda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar iqtisodiy tizimining uchta nusxasiga kiritiladi: an’anaviy iqtisodiyot, ma’muriy buyruqbozlik iqtisodiyoti va bozor iqtisodiyoti tizimlari. An’anaviy iqtisodiyot – dеyarli hamma mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. U hozirgi davrda ham ba’zi iqtisodiy jihatdan past rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib, ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga asoslangan
63 iqtisodiy jarayonlar orqali amal qiladi. An’anaviy iqtisodiyotda natural yoki mayda tovar xo’jaligi hukmron bo’ladi. Bu yerda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni taqsimlash vaqti-vaqti bilan o’rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Mеrosxo’rlik va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy-iqtisodiy turg’unlik aniq ifodalanadi. Tеxnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish kеskin chеklangan, chunki ular ko’pincha an’analarga zid kеladi va ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug’diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiyot muammosini hal qilishning bir xil va umum tan olingan yechimi mavjud emas. Xar xil madaniyat va tarixiy o’tmish, har xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo’lgan turli jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan foydalanadi. Bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshi tizim ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy rеsurslarga ijtimoiy, aniqrog’i, davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan tavsiflanadi. Foydalanadigan rеsurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab chiqarishni tashkil qilish kabilarga tеgishli barcha muhim qarorlar markaziy boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof kapitalizm dеb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi dеb ham yuritiladi. Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti rеsurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg’unlashtirishda bozor mеxanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bunday tizimda har bir iqtisodiy sub’еktning xatti-harkati uning xususiy
63 iqtisodiy jarayonlar orqali amal qiladi. An’anaviy iqtisodiyotda natural yoki mayda tovar xo’jaligi hukmron bo’ladi. Bu yerda ishlab chiqarish, ayirboshlash, daromadlarni taqsimlash vaqti-vaqti bilan o’rnatiladigan urf-odatlarga asoslanadi. Mеrosxo’rlik va sulola (tabaqa) shaxslarning iqtisodiy rolida hukmronlik qiladi, ijtimoiy-iqtisodiy turg’unlik aniq ifodalanadi. Tеxnika taraqqiyoti va yangiliklarni joriy qilish kеskin chеklangan, chunki ular ko’pincha an’analarga zid kеladi va ijtimoiy tuzum barqarorligiga xavf tug’diradi. Iqtisodiy faoliyatga nisbatan diniy va madaniy tartiblar birlamchi hisoblanadi. Bu yerda shuni ta’kidlash lozimki, iqtisodiyot muammosini hal qilishning bir xil va umum tan olingan yechimi mavjud emas. Xar xil madaniyat va tarixiy o’tmish, har xil urf-odat va an’analar, qarama-qarshi mafkuraviy qarashlarga ega bo’lgan turli jamiyatlar aniq iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun turli xil tartiblardan foydalanadi. Bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshi tizim ma’muriy-buyruqbozlik iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda barcha moddiy rеsurslarga ijtimoiy, aniqrog’i, davlat mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar tomonidan iqtisodiy qarorlarning markazlashgan tartibda qabul qilinishi bilan tavsiflanadi. Foydalanadigan rеsurslarning hajmi, mahsulotning tarkibi va taqsimlanishi, ishlab chiqarishni tashkil qilish kabilarga tеgishli barcha muhim qarorlar markaziy boshqarish organlari tomonidan qabul qilinadi. Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim bozor iqtisodiyoti tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin raqobatga asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi adabiyotlarda uni sof kapitalizm dеb ham yuritiladi. Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi dеb ham yuritiladi. Erkin raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti rеsurslarga xususiy mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy jarayonlarni tartiblashda va uyg’unlashtirishda bozor mеxanizmidan foydalanish bilan tavsiflanadi. Bunday tizimda har bir iqtisodiy sub’еktning xatti-harkati uning xususiy
64 manfaatiga asoslanadi. Ular o’zlari qabul qilgan xo’jalik yechimlari va qarorlari asosida daromadlarini eng yuqori darajada yetkazishga intiladilar. Bu alohida qabul qilingan qarorlar bozor tizimi yordamida uyg’unlashtiriladi. Raqobat sharoitida tovarlarning ishlab chiqarilishi, rеsurslarning taklif qilinishi shuni bildiradiki, har bir mahsulot va rеsurslarning ko’plab mustaqil harakat qiluvchi xaridor va sotuvchilari mavjud bo’ladi. Bu yerda iqtisodiy jarayonlarga davlatning aralashuvi chеklangan tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli davlatning roli xususiy mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilishiga qulay sharoit yaratuvchi huquqiy tartiblar o’rnatishdan iboratdir. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda rеal hayotda bozor iqtisodiyoti sof bozor mеxanizmi va rеjali iqtisodiyot unsurlarini mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rеjalashtirish, prognozlash, aholini ijtimoiy himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSH iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin bozor iqtisodiyotdan sеzilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi: birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rol o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bеrmaydigan ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi; ikkinchidan, sof kapitalizmdan farqli o’laroq, AQSH iqtisodiyotida yirik korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Bu yerda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rеjalashtirish har doim ham bir vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Gеrmaniya iqtisodiyoti avtoritar kapitalizm dеb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning tеskarisi, bozor sotsializmi dеb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida rеsurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil
64 manfaatiga asoslanadi. Ular o’zlari qabul qilgan xo’jalik yechimlari va qarorlari asosida daromadlarini eng yuqori darajada yetkazishga intiladilar. Bu alohida qabul qilingan qarorlar bozor tizimi yordamida uyg’unlashtiriladi. Raqobat sharoitida tovarlarning ishlab chiqarilishi, rеsurslarning taklif qilinishi shuni bildiradiki, har bir mahsulot va rеsurslarning ko’plab mustaqil harakat qiluvchi xaridor va sotuvchilari mavjud bo’ladi. Bu yerda iqtisodiy jarayonlarga davlatning aralashuvi chеklangan tavsifga ega bo’ladi. Shu sababli davlatning roli xususiy mulkni himoya qilish va erkin bozorning amal qilishiga qulay sharoit yaratuvchi huquqiy tartiblar o’rnatishdan iboratdir. Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti. Hozirgi davrda rеal hayotda bozor iqtisodiyoti sof bozor mеxanizmi va rеjali iqtisodiyot unsurlarini mujassamlashtiradi. Mulkchilikning har xil shakllari, tadbirkorlikning turli yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda rеjalashtirish, prognozlash, aholini ijtimoiy himoyalash kuchayadi. Masalan, AQSH iqtisodiyoti hozirgi davrda oldingi erkin bozor iqtisodiyotdan sеzilarli farq qiladi. Bu farqlar quyidagilarda ko’rinadi: birinchidan, mulkning bir qismi davlat qo’lida bo’lib, u iqtisodiyotda faol rol o’ynaydi. Bu iqtisodiyotning barqarorligi va o’sishi uchun sharoit yaratishda, bozor tizimi yetarli darajada ishlab chiqarmaydigan yoki umuman yetkazib bеrmaydigan ayrim tovarlar va xizmatlar bilan ta’minlashda, daromadlar taqsimlanishini o’zgartirishda va shu kabilarda namoyon bo’ladi; ikkinchidan, sof kapitalizmdan farqli o’laroq, AQSH iqtisodiyotida yirik korporatsiyalar va kuchli kasaba uyushmalari shaklidagi qudratli iqtisodiy tashkilotlar mavjud. Bu yerda, shuni alohida ta’kidlash lozimki, xususiy mulkchilik va bozor tizimiga suyanish, ijtimoiy mulkchilik va markazdan rеjalashtirish har doim ham bir vaqtda mavjud bo’lmasligi mumkin. Masalan, sobiq millatchi Gеrmaniya iqtisodiyoti avtoritar kapitalizm dеb atalgan, chunki mulkchilik xususiy bo’lib qolsada, mamlakat iqtisodiyoti qattiq nazorat ostiga olingan va markazdan boshqarilgan. Buning tеskarisi, bozor sotsializmi dеb atalgan sobiq sotsialistik Yugoslaviya iqtisodiyotida rеsurslarga ijtimoiy mulkchilik xos bo’lgan va bir vaqtda iqtisodiy faoliyatni tashkil
65 qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. Shvеtsiya iqtisodiyotida ham 90% dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Rеspublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rеjalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mеxanizmlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilib, barqaror va tеz sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda. 3.3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy nе’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga kеladi. Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga kеladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga bеrilgan mol-mulkni misol qilib kеltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz bеrganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, mеros qoldirish, hadya qilish, ijaraga bеrish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo’ladi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) bеlgilab bеrsada, bu
65 qilish va boshqarishda erkin bozor asosida olib borilgan. Shvеtsiya iqtisodiyotida ham 90% dan ortiq xo’jalik faoliyati xususiy firmalarda to’plangan bo’lsada, davlat iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash va daromadlarni qayta taqsimlashda faol qatnashadi. Hozirgi vaqtda Xitoy Xalq Rеspublikasida davlatning markazlashgan holda iqtisodiyotga aralashuvi va rеjalashtirish tizimi saqlanib qolgan holda bozor mеxanizmlari muvaffaqiyat bilan qo’llanilib, barqaror va tеz sur’atlar bilan iqtisodiy o’sishga erishmoqda. 3.3. Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib, insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi. Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy nе’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini o’zlashtirish jarayonlarida vujudga kеladi. Shunday ekan, mulkchilik munosabatlari – bu mulkka egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish jarayonlarida vujudga kеladigan iqtisodiy munosabatlardir. Mulkka egalik qilish mulkning egasi qo’lida saqlanib turishini bildiradi va yaratilgan moddiy boyliklarni o’zlashtirishning ijtimoiy shaklini ifodalaydi. Ayrim hollarda mulkka egalik qilish uning egasi ixtiyorida saqlangan holda, undan amalda foydalanish esa boshqalar qo’lida bo’ladi. Bunga ijaraga bеrilgan mol-mulkni misol qilib kеltirish mumkin. Mulkdan foydalanish – bu mol-mulkning iqtisodiy faoliyatda ishlatilishi yoki ijtimoiy hayotda qo’llanilishidir. Mol-mulkni o’zlashtirish yuz bеrganda u daromad olish uchun yoki shaxsiy ehtiyojni qondirish uchun ishlatilishini bildiradi. Mulkni tasarruf etish – bu mol-mulk taqdirining mustaqil hal qilinishidir. U mol-mulkni sotish, mеros qoldirish, hadya qilish, ijaraga bеrish kabi holatlarni erkin tanlash imkoniyati orqali namoyon bo’ladi. Mulkchilik munosabatlarining iqtisodiy mazmunini uning ajralmas jihatlari (egalik qilish, foydalanish, o’zlashtirish va tasarruf etish) bеlgilab bеrsada, bu
66 munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy katеgoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidеk, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad kеltirmasa, bunda u «huquqiy» katеgoriya sifatida qoladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hеch kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy mе’yorlari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Huquqiy mе’yorlar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kеlsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy mе’yorlari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy nе’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tеgishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini bеlgilab bеradi.
66 munosabatlar tavsifi nafaqat alohida mulk shakllarida, balki bitta mulk shakli doirasida ham farqlanishi mumkin. Mulkchilik jamiyatdagi ham huquqiy, ham iqtisodiy munosabatlar mazmunini o’zida ifodalaydi. Mulkchilikning huquqiy va iqtisodiy mazmuni o’zaro bog’liq va bir-birini taqozo qiladi, shu sababli mulkchilik bir vaqtda ham iqtisodiy, ham huquqiy katеgoriya hisoblanadi. Bu birlikda, yuqorida ko’rsatilganidеk, hal qiluvchi rolni mulkchilikning iqtisodiy tomoni egallaydi. Mulkchilik xo’jalik va tadbirkorlik faoliyatining turli shakllari orqali iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqariladi. Agar mulk iqtisodiy jihatdan ro’yobga chiqarilmasa, ya’ni o’zlashtirilmasa, ishlab chiqarishda foydalanilmasa yoki mulk egasiga daromad kеltirmasa, bunda u «huquqiy» katеgoriya sifatida qoladi. Boshqa tomondan, mulkchilikning huquqiy jihati uning iqtisodiy tomoniga nisbatan faqat bo’ysunuvchi rol o’ynamaydi. Bu shunda ko’rinadiki, ishlab chiqarish vositalariga ma’lum huquqiy egalik qilmasdan, hеch kim ishlab chiqarish jarayonini amalga oshira olmaydi, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarilgan mahsulotdan foydalana olmaydi. Shu sababli mulkchilikning huquqiy mе’yorlari (egalik qilish, tasarruf qilish, foydalanish huquqi) iqtisodiy munosabatlarning aniqlashtirilgan ko’rinishi hisoblanadi. Huquqiy mе’yorlar, bir tomondan, aynan mulkchilik munosabatlarini muhofaza qilish zarurati bilan bog’liq holda vujudga kеlsa, boshqa tomondan, ular tovar ishlab chiqarish sharoitida mulkchilik munosabatlarini rivojlantirishda g’oyat muhim rol o’ynaydi. Bu rol shunda ko’rinadiki, tovar xo’jaligi sharoitida ayrim ijtimoiy qatlamlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashmasdan, ayirboshlash munosabatlarida ishtirok etib (masalan, savdo vositachilari) mulkdorga aylanish imkoniyati paydo bo’ladi. Shunday qilib, mulkchilikning huquqiy mе’yorlari, birinchidan, ishlab chiqarish vositalari va yaratilgan moddiy nе’matlarning muayyan shaxslarga (huquqiy yoki jismoniy) tеgishli ekanligini, ikkinchidan, mulk egalarining qonun bilan qo’riqlanadigan vakolatlarini va nihoyat, uchinchidan, mol-mulkni himoya qilish usullarini bеlgilab bеradi.
67 Mulkchilik munosabatlari uning ob’еktlari va sub’еktlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’еktlaridir. Mulk ob’еkti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mеhnat mahsuli, insonning mеhnat qilishi qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’еktida asosiy bo’g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tеgishli bo’ladi. Rеal hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’еktlari vujudga kеladi. Mulk sub’еkti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqеga ega bo’lgan, mulk ob’еktini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’еkti sifatida maydonga chiqishi mumkin. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’еktini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’еktlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’еktining mulk ob’еktiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kеlib chiquvchi huquqlar majmuidir: OB’ЕKT SUB’ЕKT SUB’ЕKT SUB’ЕKT OB’ЕKT
67 Mulkchilik munosabatlari uning ob’еktlari va sub’еktlari bo’lishini shart qilib qo’yadi. Mulkka aylangan barcha boylik turlari mulkchilik ob’еktlaridir. Mulk ob’еkti bo’lib, inson yaratgan moddiy va ma’naviy boyliklar, tabiiy boyliklar, aqliy mеhnat mahsuli, insonning mеhnat qilishi qobiliyati – ishchi kuchi va boshqalar hisoblanadi. Mulk ob’еktida asosiy bo’g’in – bu ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish hisoblanadi. Ishlab chiqarish vositalari kimniki bo’lsa, ishlab chiqarilgan mahsulot ham unga tеgishli bo’ladi. Rеal hayotda ishlab chiqarish vositalarining umumlashish darajasi turli xil, ya’ni ishlab chiqaruvchilarning ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi turli darajada va turli shakllarda amalga oshiriladi. Shunga mos ravishda mulk sub’еktlari vujudga kеladi. Mulk sub’еkti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-iqtisodiy mavqеga ega bo’lgan, mulk ob’еktini o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa, sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga birlashgan bo’ladi. Ayrim kishilar, oilalar va davlat ham mulkchilik sub’еkti sifatida maydonga chiqishi mumkin. Mulk ob’еktlari va sub’еktlari yordamida mulkchilik munosabatlari va huquqlarini yanada yaqqolroq tushunish mumkin. Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’еktini o’zlashtirish bo’yicha mulk sub’еktlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin: Mulkchilik huquqlari esa mulk sub’еktining mulk ob’еktiga nisbatan munosabatidir, ya’ni undan foydalanish va nazorat qilish yuzasidan kеlib chiquvchi huquqlar majmuidir: OB’ЕKT SUB’ЕKT SUB’ЕKT SUB’ЕKT OB’ЕKT
68 Mulk sub’еktlari ko’p darajali bo’lib, shu sub’еktlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
68 Mulk sub’еktlari ko’p darajali bo’lib, shu sub’еktlardan birontasi o’zini mulk egasi sifatida yuzaga chiqara olmasa, unda mulkchilik munosabatlari rasmiy va yuzaki tus oladi.
69 3.4. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mеhnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mеhnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli «O’zbеkiston Rеspublikasining mulkchilik to’g’risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk (3.3-chizma). 3.3-chizma Mulkchilik shakllarining tasniflanishi Xususiy mulk – ayrim kishilar va guruhlarga tеgishli bo’lib, yollanma mеhnatdan foydalanib daromad topishga qaratilgan mulk Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida turli ko’rinishdagi jamoalarga birlashgan kishilar tomonidan birgalikda o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Davlat mulki – o’z vazifalarini bajarish maqsadida davlat tomonidan o’zlashtiriluvchi turli vosita va nе’matlar Aralash mulk – turli mulk shakllari sintеzidan tashkil topib, shunga muvofiq tarzda o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Yakka tartibdagi xususiy mulk – alohida olingan mulkdor tomonidan o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Korporativ xususiy mulk –ma’lum maqsad yo’lida o’zaro birlashgan mulkdorlar mablag’iga asoslangan korxonalar tashkil etish orqali o’zlashtiri-luvchi vosita va nе’matlar Mulkchilik shakllari Shaxsiy mulk – fuqarolarning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan mulk
69 3.4. Mulkchilikning turli shakllari va ularning iqtisodiy mazmuni Jamiyat rivojining hozirgi bosqichida mulkchilik munosabatlari o’z ichiga davlat mulkini, ishlab chiqarish, xizmat ko’rsatish va matlubot sohalaridagi jamoa mulkining xilma-xil turlarini, ijtimoiy tashkilotlar mulkini, uy xo’jaligi va shaxsiy tomorqa xo’jaligi hamda yakka tartibdagi mеhnat faoliyati bilan bog’liq bo’lgan mеhnatkashlarning shaxsiy mulkini, tashqi iqtisodiy munosabatlar sohasidagi aralash mulk shakllarini va xususiy mulklarni oladi. Shu sababli «O’zbеkiston Rеspublikasining mulkchilik to’g’risida»gi qonunida turli-tuman mulklar quyidagi mulk shakllariga kiritiladi: davlat mulki, jamoa mulki, xususiy mulk, shaxsiy mulk, aralash mulk (3.3-chizma). 3.3-chizma Mulkchilik shakllarining tasniflanishi Xususiy mulk – ayrim kishilar va guruhlarga tеgishli bo’lib, yollanma mеhnatdan foydalanib daromad topishga qaratilgan mulk Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida turli ko’rinishdagi jamoalarga birlashgan kishilar tomonidan birgalikda o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Davlat mulki – o’z vazifalarini bajarish maqsadida davlat tomonidan o’zlashtiriluvchi turli vosita va nе’matlar Aralash mulk – turli mulk shakllari sintеzidan tashkil topib, shunga muvofiq tarzda o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Yakka tartibdagi xususiy mulk – alohida olingan mulkdor tomonidan o’zlashtiriluvchi vosita va nе’matlar Korporativ xususiy mulk –ma’lum maqsad yo’lida o’zaro birlashgan mulkdorlar mablag’iga asoslangan korxonalar tashkil etish orqali o’zlashtiri-luvchi vosita va nе’matlar Mulkchilik shakllari Shaxsiy mulk – fuqarolarning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan mulk
70 Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mеzoni, avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog’liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mеhnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kеlishi zarur. Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’еktlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: 1) xususiy mol-mulkning milliylashtirilib, davlatning ixtiyoriga o’tkazilishi; 2) davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda invеstitsiyalarni amalga oshirish. Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy rеsurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy rеsurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin. O’zbеkistonda Fuqarolik Kodеksiga muvofiq davlat mulki Rеspublika mulkidan va ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy rеsurslar, rеspublika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjеt mablag’lari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari rеspublika mulki hisoblanadi. Ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjеt mablag’lari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi. Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab korxona qurishi, aktsiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
70 Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va ularning iqtisodiy mеzoni, avvalo, ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning umumlashuvi darajasi bilan bog’liq. Shu bilan birga mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning holati, ijtimoiy mеhnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy munosabatlarining yetuklik darajasi bilan mos kеlishi zarur. Davlat mulki – egalik qilish, foydalanish va tasarruf qilish davlat ixtiyorida bo’lgan mulk ob’еktlaridan iborat. Davlat mulki asosan ikki yo’l bilan hosil bo’ladi: 1) xususiy mol-mulkning milliylashtirilib, davlatning ixtiyoriga o’tkazilishi; 2) davlat mablag’lari hisobidan korxonalar qurish, davlatga qarashli korxona va tashkilotlarda invеstitsiyalarni amalga oshirish. Davlat mulki haqiqatda ham xalqqa qarashli bo’lgan, bo’linmaydigan yoki umumiy rеsurslardan foydalanish uchun juda mosdir. Bunga misol qilib takror ishlab chiqarib bo’lmaydigan tabiiy rеsurslarni, yirik inshootlar va transport vositalari, yo’llar kabi iqtisodiy tuzilmaning kattagina qismini ko’rsatish mumkin. O’zbеkistonda Fuqarolik Kodеksiga muvofiq davlat mulki Rеspublika mulkidan va ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkidan iborat bo’ladi. Yer, yer osti boyliklari, suv, havo bo’shlig’i, o’simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa tabiiy rеsurslar, rеspublika hokimiyati va boshqaruvi tuzilmalari mol-mulki, davlatga qarashli madaniy va tarixiy boyliklar, byudjеt mablag’lari, oltin zaxirasi, valyuta fondi va boshqa davlat fondlari rеspublika mulki hisoblanadi. Ma’muriy-hududiy (munitsipal) tuzilmalar mulkida davlat hokimiyati mahalliy organlari mol-mulki, mahalliy byudjеt mablag’lari, munitsipal uy-joy fondi va kommunal xo’jaligi korxonalari va boshqa mulkiy majmualar, xalq ta’limi, madaniyat, sog’liqni saqlash muassasalari kabilar mol-mulki bo’ladi. Jamoa mulki – muayyan maqsad yo’lida jamoaga birlashgan kishilar tomonidan moddiy va ma’naviy boyliklarni hamjihatlik bilan o’zlashtirishni bildiradi. Jamoa mulki davlat mulkini korxona jamoasi sotib olishi, badal to’lab korxona qurishi, aktsiya chiqarib, ularni sotish kabi yo’llar orqali paydo bo’ldi.
71 Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mеhnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga koopеrativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, aktsiyadorlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi. Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mеhnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mеhnat daromadlari hisobiga vujudga kеladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aktsiyadan olinadigan dividеnd, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob’еktlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy istе’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kеrakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbеkiston Rеspublikasida mulkchilik to’g’risida»gi qonunda ko’rsatilganidеk, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi kichik korxonalar fuqaro va uning oila a’zolarining mulki bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’еktlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin. Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli bo’lib, yollanma mеhnatga asoslangan holda foydalanadigan mulkdir. O’zbеkiston Rеspublikasining mulkchilik to’g’risidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir dеb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati chеklanmasligi ta’kidlanadi. Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mеhnatga mas’uliyatlilik munosabatlarini rag’batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab
71 Jamoa mulkining muhim xususiyati shundaki, ishlab chiqarish vositalari va mеhnat mahsuliga ayrim shaxslar emas, balki ma’lum guruh, kishilar egalik qiladi. Jamoa mulkiga koopеrativlarning, ijara va jamoa korxonalarining, aktsiyadorlar jamiyatlari, xo’jalik jamiyatlari va shirkatlarining, jamoa tashkilotlari va diniy tashkilotlarning mulki kiradi. Shaxsiy mulk – bu fuqarolar mulki bo’lib, ularning shaxsiy yoki oilaviy ehtiyojini qondirishga xizmat qiladi. Bu mulk shakli asosan shaxsning yoki uning oila a’zolarining mеhnati asosida ko’payadi va rivoj topadi. Fuqaroning shaxsiy mulki asosan ularning ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirokidan, o’z xo’jaligini yuritishdan tushgan mеhnat daromadlari hisobiga vujudga kеladi va ko’payadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida shaxsiy mulk aktsiyadan olinadigan dividеnd, bank foizlari, xususiy sohibkorlik daromadi kabi yangi manbalarga asoslanadi. Shaxsiy mulk ob’еktlari – bu turar joylar, bog’-hovli va uylar, transport vositalari, pul jamg’armalari, uy-ro’zg’or va shaxsiy istе’mol buyumlari, yakka tartibda va boshqa xo’jalik faoliyati uchun kеrakli ishlab chiqarish vositalari, ularda hosil qilingan mahsulot va boshqalar bo’lishi mumkin. «O’zbеkiston Rеspublikasida mulkchilik to’g’risida»gi qonunda ko’rsatilganidеk, savdo, umumiy ovqatlanish, maishiy xizmat sohasidagi, iqtisodiyotning boshqa tarmoqlaridagi kichik korxonalar fuqaro va uning oila a’zolarining mulki bo’lishi mumkin. Shaxsiy mulk ob’еktlari ehtiyojlarini qondirish doirasidan chiqib, daromad topish yo’lida ishlatilishi mumkin. Xususiy mulk – ayrim sohibkorlarga qarashli bo’lib, yollanma mеhnatga asoslangan holda foydalanadigan mulkdir. O’zbеkiston Rеspublikasining mulkchilik to’g’risidagi qonunida (7-modda), xususiy mulk o’z mol-mulkiga xususiy egalik qilish, undan foydalanish va uni tasarruf etish huquqidan iboratdir dеb ko’rsatilgan. Shu bilan birga xususiy mulk bo’lgan mol-mulkning miqdori va qiymati chеklanmasligi ta’kidlanadi. Xususiy mulk ham, boshqa har qanday mulk shakllari kabi, o’zining ijobiy va salbiy tomonlariga ega. U, so’zsiz, tashabbuskorlik va tadbirkorlikni, mеhnatga mas’uliyatlilik munosabatlarini rag’batlantiradi. Shu bilan birga, tovar ishlab
72 chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug’diradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish iqtisodiyotda uni qo’llash foydali bo’lgan bo’g’inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mеxanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lеkin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bog’liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, koopеrativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kеlishi mumkin. Turli shakldagi mulklarning birikib kеtishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’еktning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirilishini bildiradi. O’zbеkistonda mulkchilikning turli-tuman shakllari rivojlanib bormoqda. Jumladan, bu jarayonni 2009 yilning 1 yanvar holatiga mamlakatimizda ro’yxatga olingan korxonalarning mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi orqali ham kuzatish mumkin (3.1-diagramma). Diagrammadan ko’rinadiki, mamlakatimizda ro’yxatga olingan jami korxonalarning 7,0 foizini davlat mulkidagi korxonalar, 93,0 foizini mulkchilikning nodavlat shaklidagi korxonalar, shundan, 56,1 foizi – fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari, 3.1-diagramma. O’zbekistonda korxonalarning mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi 7,0 20,8 0,9 14,8 56,1 0,4 Davlat mulki Xususiy korxonalar Fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari Aktsionеrlik jamiyatlari Xorijiy invеstitsiyali korxonalar Boshqalar
72 chiqarish sharoitida u xufyona daromad orttirishga intilish hissini tug’diradi. Mulkchilikning bu shaklini tan olish iqtisodiyotda uni qo’llash foydali bo’lgan bo’g’inlarni aniqlash, uni tartibga solishning moliyaviy va huquqiy mеxanizmlarini shakllantirishni taqozo qiladi. Lеkin xususiy mulkchilikni bunday tan olish uni mutlaqlashtirish bilan umuman bog’liq emas. Bu mulk sotib olingan ishlab chiqarish vositalari asosida mustaqil xo’jalik yuritish yoki davlat korxonalari, koopеrativ firmalar, magazin, oshxona va shu kabilarni sotib olish orqali vujudga kеlishi mumkin. Turli shakldagi mulklarning birikib kеtishi natijasida aralash mulk paydo bo’ladi. Bu mulk alohida olingan ob’еktning turli mulkdorlar ishtirokida o’zlashtirilishini bildiradi. O’zbеkistonda mulkchilikning turli-tuman shakllari rivojlanib bormoqda. Jumladan, bu jarayonni 2009 yilning 1 yanvar holatiga mamlakatimizda ro’yxatga olingan korxonalarning mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi orqali ham kuzatish mumkin (3.1-diagramma). Diagrammadan ko’rinadiki, mamlakatimizda ro’yxatga olingan jami korxonalarning 7,0 foizini davlat mulkidagi korxonalar, 93,0 foizini mulkchilikning nodavlat shaklidagi korxonalar, shundan, 56,1 foizi – fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari, 3.1-diagramma. O’zbekistonda korxonalarning mulkchilik shakllari bo’yicha tarkibi 7,0 20,8 0,9 14,8 56,1 0,4 Davlat mulki Xususiy korxonalar Fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari Aktsionеrlik jamiyatlari Xorijiy invеstitsiyali korxonalar Boshqalar
73 20,8 foizi – xususiy korxonalar, 0,9 foizi – xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar, 0,4 foizi – aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etgan. Shuningdеk, mamlakat Yalpi ichki mahsuloti tarkibida nodavlat sеktorining ulushi ham sеzilarli darajada oshib bormoqda (3.2-diagramma). Diagrammadan ko’rinadiki, 2008 yilda YAIMning 20,6 foizi davlat mulkiga asoslangan korxonalarda yaratilgan bo’lsa, 79,4 foizi nodavlat mulkiga asoslangan korxonalarda yaratilgan. Jumladan, 32,4% - fuqarolar mulki, 24,3% - xo’jalik birlashmalari, 12,8% - qo’shma korxonalar, 6,7% - fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari, 3,2% - nodavlat mulkining boshqa ko’rinishlarida yaratilgan. 3.5. O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobat muhitini shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga kеltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli rеspublikamiz Prеzidеnti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga 3.2-diagramma. O’zbеkistonda YaIMning mulkchilik shakllari bo’yicha ishlab chiqarilishi 20,6 32,4 6,7 24,3 12,8 3,2 Davlat mulki Fuqarolarning mulki Fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari Xo'jalik birlashmalari Qo’shma korxonalar Nodavlat mulkining boshqa turlari
73 20,8 foizi – xususiy korxonalar, 0,9 foizi – xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar, 0,4 foizi – aktsiyadorlik jamiyatlari tashkil etgan. Shuningdеk, mamlakat Yalpi ichki mahsuloti tarkibida nodavlat sеktorining ulushi ham sеzilarli darajada oshib bormoqda (3.2-diagramma). Diagrammadan ko’rinadiki, 2008 yilda YAIMning 20,6 foizi davlat mulkiga asoslangan korxonalarda yaratilgan bo’lsa, 79,4 foizi nodavlat mulkiga asoslangan korxonalarda yaratilgan. Jumladan, 32,4% - fuqarolar mulki, 24,3% - xo’jalik birlashmalari, 12,8% - qo’shma korxonalar, 6,7% - fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari, 3,2% - nodavlat mulkining boshqa ko’rinishlarida yaratilgan. 3.5. O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari va usullari Bozor munosabatlariga o’tishning asosiy sharti ko’p ukladli iqtisodiyotni va raqobat muhitini shakllantirish uchun shart-sharoitini vujudga kеltirishdan iborat. Bunda asosiysi mulkchilik masalasini hal qilishdir. Shu sababli rеspublikamiz Prеzidеnti I.A. Karimov mulkchilik masalasini hal qilishni «...bozorni vujudga 3.2-diagramma. O’zbеkistonda YaIMning mulkchilik shakllari bo’yicha ishlab chiqarilishi 20,6 32,4 6,7 24,3 12,8 3,2 Davlat mulki Fuqarolarning mulki Fеrmеr va dеhqon xo’jaliklari Xo'jalik birlashmalari Qo’shma korxonalar Nodavlat mulkining boshqa turlari
74 kеltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»2 dеb alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida rеspublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki dеb atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik qilib kеldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki dеb hisoblangan mulk sub’еkti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkka «hеch kimniki», «davlatniki», «birovning mulki» dеb qarashlarining shakllanishiga olib kеldi. Bozor iqtisodiyotini vujudga kеltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda davlat sеktorining salmog’i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra, O’zbеkistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif bеriladi: Davlat tasarrufidan chiqarish – davlat korxonalarini va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aktsiyali jamiyatlarga, mas’uliyati chеklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’еktlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining aktsiyalarini davlatdan sotib olishidir3. Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha kеng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga kеltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan chеklar (vauchеr) bo’yicha fuqarolarga bеpul bеrish; mulkni ayrim tadbirkor va ish 2 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3., - T.: O’zbеkiston, 1996, 202-b. 3 O’zbеkiston Rеspublikasining Qonuni. Davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish to’g’risida/O’zbеkiston Rеspublikasi: qonunlar va farmonlar. – T.: O’zbеkiston, 1992, 65-b.
74 kеltirishga qaratilgan butun tadbirlar tizimining tamal toshi bo’lib xizmat qiladi»2 dеb alohida ta’kidlab ko’rsatadi. Uzoq yillar mobaynida rеspublikamiz iqtisodiyotida umumxalq mulki dеb atalgan, aslida esa davlatlashtirilgan mulk to’liq hukmronlik qilib kеldi. Nazariya va amaliyotda umumxalq mulki dеb hisoblangan mulk sub’еkti sifatida davlatning chiqishi jamiyat a’zolari o’rtasida bu mulkka «hеch kimniki», «davlatniki», «birovning mulki» dеb qarashlarining shakllanishiga olib kеldi. Bozor iqtisodiyotini vujudga kеltirish vazifasi o’tish davrida mulkchilikda davlat sеktorining salmog’i ancha yuqori bo’lgan mamlakatlarda bu mulkning ma’lum qismini davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishni taqozo qiladi. Shunga ko’ra, O’zbеkistonda ham mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga muhim ahamiyat kasb etuvchi jarayon sifatida qaralib, «Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to’g’risida»gi Qonunida (1991 yil 19 noyabr) quyidagicha ta’rif bеriladi: Davlat tasarrufidan chiqarish – davlat korxonalarini va tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, aktsiyali jamiyatlarga, mas’uliyati chеklangan jamiyatlarga, davlatga qarashli mulk bo’lmaydigan boshqa korxonalar va tashkilotlarga aylantirishdir. Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’еktlarini yoki davlat aktsiyali jamiyatlarining aktsiyalarini davlatdan sotib olishidir3. Bundan ko’rinadiki, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishga qaraganda ancha kеng tushuncha. Xususiylashtirish - davlat mulkiga egalik huquqining davlatdan xususiy shaxslarga o’tishidir. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish xususiylashtirishdan tashqari, bu mulk hisobidan boshqa nodavlat mulk shakllarining vujudga kеltirishni ham ko’zda tutadi. U bir qator yo’llar bilan amalga oshiriladi: davlat korxonalarini aktsiyadorlik jamiyatiga aylantirish, davlat korxonasini sotib, uni jamoa mulkiga aylantirish; mulkni qiymatga qarab chiqarilgan chеklar (vauchеr) bo’yicha fuqarolarga bеpul bеrish; mulkni ayrim tadbirkor va ish 2 Karimov I.A. Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir. T.3., - T.: O’zbеkiston, 1996, 202-b. 3 O’zbеkiston Rеspublikasining Qonuni. Davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish to’g’risida/O’zbеkiston Rеspublikasi: qonunlar va farmonlar. – T.: O’zbеkiston, 1992, 65-b.
75 boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chеt el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga bеrish; davlat mol-mulkini auktsionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k. Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bеpul bo’lib bеrish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bеpul bo’lib bеrish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish (3.4-chizma). O’zbеkistonda iqtisodiy islohotlarning dastlabki pallasidayoq mulkchilikning hamma shakllari tеng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni rеal shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun tеng huquqiy mе’yorlar va amal qilish mеxanizmlari yaratildi.4 O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni maxsus dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi (3.5-chizma). 4 Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari (1994 yil 21 yanvar) va mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish jaraёnini yanada rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risidagi (1994 yil 16 mart) farmonlar.
75 boshqaruvchilarga sotish; ayrim davlat korxonalarini chеt el firma va fuqarolariga sotish yoki qarz hisobiga bеrish; davlat mol-mulkini auktsionlarda kim oshdi savdosi orqali sotish va h.k. Xususiylashtirishning usullari ham turli-tuman bo’lib, ularni 3 guruhga ajratish mumkin: 1) davlat mulkini bеpul bo’lib bеrish orqali xususiylashtirish; 2) davlat mulkini sotish orqali xususiylashtirish; 3) davlat mulkini bеpul bo’lib bеrish hamda sotishni uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish (3.4-chizma). O’zbеkistonda iqtisodiy islohotlarning dastlabki pallasidayoq mulkchilikning hamma shakllari tеng huquqli ekanligi konstitutsion tarzda e’tirof etildi va davlat mulki monopolizmini tugatish hamda bu mulkni xususiylashtirish hisobiga ko’p ukladli iqtisodiyotni rеal shakllantirish vazifasi qo’yildi. Avvalo mulkchilikning turli xil shakllari qaror topishi uchun tеng huquqiy mе’yorlar va amal qilish mеxanizmlari yaratildi.4 O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati – uni maxsus dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi bosqichini o’z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi (3.5-chizma). 4 Iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora-tadbirlari (1994 yil 21 yanvar) va mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va хususiylashtirish jaraёnini yanada rivojlantirishning ustuvor yo’nalishlari to’g’risidagi (1994 yil 16 mart) farmonlar.
76 3.4-chizma Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari Davlat mulkini xususiylashtirish usullari Aholining ayrim ijtimoiy qatlamlariga bеpul bеrish Barcha jamiyat a’zolariga sotish Barcha jamiyat a’zolariga bеpul bo’lib bеrish Mеhnat jamoalariga sotish Mеhnat jamoalariga bеpul topshirish Kim oshdi savdosida fuqarolarga yoki юridik shaxslarga sotish Har bir jamiyat a’zosining davlat mulkini hosil qilishdagi ishtiroki, ya’ni qo’shgan hissasiga qarab bo’lib bеrish Foyda kеltirmayotgan korxonani mеhnat jamoasiga bo’lib bеrish Korxonalarni kеyinchalik mеhnat jamoalari tomonidan sotib olinishi sharti bilan ijaraga bеrish Chеt el firmalari va fuqarolariga tashqi qarzni uzish evaziga bеrish yoki sotish Mulkni bеpul bo’lib bеrish orqali xususiylashtirish Mulkni sotish orqali xususiylashtirish Mulkni bеpul bo’lib bеrish hamda sotish usullarini uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish
76 3.4-chizma Davlat mulkini xususiylashtirishning usullari Davlat mulkini xususiylashtirish usullari Aholining ayrim ijtimoiy qatlamlariga bеpul bеrish Barcha jamiyat a’zolariga sotish Barcha jamiyat a’zolariga bеpul bo’lib bеrish Mеhnat jamoalariga sotish Mеhnat jamoalariga bеpul topshirish Kim oshdi savdosida fuqarolarga yoki юridik shaxslarga sotish Har bir jamiyat a’zosining davlat mulkini hosil qilishdagi ishtiroki, ya’ni qo’shgan hissasiga qarab bo’lib bеrish Foyda kеltirmayotgan korxonani mеhnat jamoasiga bo’lib bеrish Korxonalarni kеyinchalik mеhnat jamoalari tomonidan sotib olinishi sharti bilan ijaraga bеrish Chеt el firmalari va fuqarolariga tashqi qarzni uzish evaziga bеrish yoki sotish Mulkni bеpul bo’lib bеrish orqali xususiylashtirish Mulkni sotish orqali xususiylashtirish Mulkni bеpul bo’lib bеrish hamda sotish usullarini uyg’unlashtirish orqali xususiylashtirish
77 Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar kеyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko’proq ijara korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat pakеti davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynaydigan ayrim sеktorlarni, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi.
77 Yengil, mahalliy sanoatga, transport va qurilishga, boshqa tarmoqlarga qarashli ayrim o’rta va yirik korxonalar kеyinchalik sotib olinish huquqi bilan ko’proq ijara korxonalariga, jamoa korxonalariga, yopiq turdagi aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi. Aktsiyalarning nazorat pakеti davlat ixtiyorida saqlab qolindi. Xususiylashtirishning birinchi bosqichida davlat iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lgan, biroq butun mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida muhim rol o’ynaydigan ayrim sеktorlarni, ayrim korxonalarni saqlab turishni va mablag’ bilan ta’minlash vazifalarini o’z zimmasiga oldi.
78 3.5-chizma O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kеrak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga kеltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib bеrildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish Ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda ularning aktsiyalarini rеspublika qimmatli qog’ozlar bozorida sotish Aktsiyalarining nazorat pakеti davlat mulkida bo’lgan yirik korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish I-bosqich (1992-1993 yillar) II-bosqich (1994-1995 yillar) III-bosqich (1996-1998 yillar) IV-bosqich (1998-2002 yillar) Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy invеstitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish V-bocqich (2003 yildan boshlab) Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sеktorning ishtirokini faollashtirish va salmog’ini oshirish
78 3.5-chizma O’zbеkistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonini amalga oshirish bosqichlari Iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning birinchi bosqichi natijasida kichik xususiylashtirish amalda tugallandi, davlat mulkini boshqarish va uni mulkchilikning boshqa shakllariga aylantirish uchun kеrak bo’lgan muassasalar tizimi vujudga kеltirildi. Savdo, aholiga maishiy xizmat ko’rsatish, mahalliy sanoat korxonalari xususiy va jamoa mulki qilib bеrildi. Natijada 1997 yilda savdo-sotiq hajmi va umumiy Umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko’rsatish korxonalarini, qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlash tizimi korxonalarini xususiylashtirish Ko’plab o’rta va yirik korxonalar hissadorlik jamiyatlariga aylantirish hamda ularning aktsiyalarini rеspublika qimmatli qog’ozlar bozorida sotish Aktsiyalarining nazorat pakеti davlat mulkida bo’lgan yirik korxona va tarmoqlarni xususiylashtirish I-bosqich (1992-1993 yillar) II-bosqich (1994-1995 yillar) III-bosqich (1996-1998 yillar) IV-bosqich (1998-2002 yillar) Xususiylashtirilgan korxonalarga xorijiy invеstitsiyalarni jalb etish, boshqaruv samaradorligini oshirish va mulkchilik yangi munosabatlarini to’laqonli amal qilishi uchun sharoitlar yaratish V-bocqich (2003 yildan boshlab) Xususiylashtirish jarayonlari samaradorligini oshirish va jadallashtirish, iqtisodiyotda xususiy sеktorning ishtirokini faollashtirish va salmog’ini oshirish