Ijtimoiy — pedagogik texnologiya strukturasi va mazmuni
Reja:
1.Ijtimoiy - pedagogik texnologiya tushunchasi va uning mohiyati.
2.Nazariy, amaliy va tadqiqotchilik ijtimoiy - pedagogik texnologiyalar.
3.Ijtimoiy pedagogning amaliy faoliyati va texnologiyalarning o’zaro aloqalari.
4.Ijtimoiy - pedagogik texnologiyalar tasnifi. Tasnifning asoslari va me- zonlari.
Tayanch iboralar: jamiyatning ijtimoiy buyurtmasi, pedagogik tashhis,
istiqbollash, rejalashtirish, boshqarish va baholash, ijtimoiy, bosqichlilik.
27.1. Bosqichlilik — ijtimoiy — pedagogik texnologiya strukturasi va uni
amalga oshirish jarayonining asosiy xususiyati sifatida. Qator yillar davomida
pedagogik texnologiya nazariyasi va amaliyoti bir-biriga bogʻliq boʻlmagan holda
oʻrganib kelindi va u turli faoliyat doirasida edi. Bugungi kunda mutaxassislarning
ilmiy salohiyatini birlashtirishga mamlakatimizda keng imkoniyatlar tugʻildi.
Nazariya va amaliyot birligining taʼminlanayotganligini zamonaviy pedagogik
texnologiyaning asl mohiyatini aniqlashga yoʻl ochmoqda. Bizning fikrimizcha,
yangi pedagogik texnologiyaga pedagogika fanining alohida tarmogʻi sifatida qarash
yoki faqat taʼlim amaliyotini maqbullashtirishga yoʻnaltirilgan tizim, deb qarash
mumkin emas. Pedagogik texnologiya bu sohadagi nazariy va amaliy izlanishlarni
birlashtirish doirasidagi faoliyat yoʻnalishlarini aniqlaydi. Bu yerda izlanishning
mohiyati — pedagogik tizimni tashkil etuvchi elementlarni oʻrganish asosida
modernizatsiya qilishdan iboratdir. Sababi, har qanday oʻquv-tarbiyaviy jarayonni
tashkil etish u yoki bu pedagogik tizimni aks ettiradi. Demak, pedagogik texnologiya
-amaliyotga joriy etish mumkin boʻlgan maʼlum pedagogik tizimning loyihasidir.
Unda, pedagogik tizim mohiyati nimadan iborat? Pedagogik tizim oʻzaro bogʻliq
boʻlgan vositalar, usullar va jarayonlar yigʻindisi boʻlib, shaxsdagi muayyan
sifatlarini shakllantirishga pedagogik taʼsir etishni maqsadga muvofiq tarzda amalga
oshiradi. Binobarin, har bir jamiyatda shaxsni shakllantirish maqsadi belgilab olinadi
va unga mos ravishda pedagogik
tizim mavjud boʻlishi kerak. Agar maqsad oʻzgarsa tizim ham oʻzgarishi shart.
Taʼlim turlari uchun umumiy boʻlgan pedagogik tizim loyihasini quyidagicha
ifodalash mumkin: Olib borilgan tadqiqot ishlarining natijalari har qanday pedagogik
tizim oʻzaro bogʻliq boʻlgan quyidagi invariativ elementlardan tashkil topishini
koʻrsatib berdi:
1. Talabalar.
2. Taʼlim va tarbiyaning maqsadi.
3. Taʼlim va tarbiyaning mazmuni.
4. Taʼlim jarayoni yoki didaktik jarayon.
5. Pedagog yoki oʻqitishning texnikaviy vositalari.
6. Taʼlim va tarbiyaning tashkiliy shakllari.
Yuorida keltirilgan pedagogik tizim har qanday ilmiy nazariyaga xos boʻlgani
kabi quyidagi ikki tushunchani qamrab oladi: didaktik masalalar va ularni hal etish
texnologiyasi. Didaktik masalalar pedagogik tizim doirasida inson faoliyatining har
qanday sohasi kabi aniq maqsad va unga erishish uchun shart-sharoitlar hamda bu
faoliyat uchun axborotlar boʻlishi lozimligini taqozo etadi. Shuni alohida taʼkidlash
kerakki, pedagog-metodistlar hozirga qadar didaktik masalalarni aniq ifodalashga va
unga mos keladigan oʻqitish texnologiyasini ishlab chiqishga eʼtibor berishgan. Shu
nuqtayi nazardan, milliy dastur ijtimoiy buyurtma sifatida yangi pedagogik
texnologiyaga “yangi” soʻzining qoʻshib ishlatilishi nazariyachi olimlarimiz va
oʻqituvchilarni bir qadar oʻylantirib qoʻydi, endilikda taʼlim-tarbiya jarayonini
loyihalashga eskicha yondashish mumkin emasligini koʻpchilik anglab yetmoqda.
Shunday ekan, pedagogik texnologiyani qanday yangilash mumkin? Eʼtiborni
yuqorida berilgan pedagogik texnologiyaning tuzilishiga qarataylik. Bu tizimga
uzluksiz ravishda ijtimoiy buyurtma oʻz taʼsirini koʻrsatadi va taʼlim-tarbiya
maqsadini umumiy holda belgilab beradi.
27.2. Pedagogik texnologiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va uning
ta’riflari.
Respublikamiz
hukumati
tomonidan
ta’limni
ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotning ustuvor sohasi deb e’lon qilinishi, ijtimoiy hayotning barcha
sohalarining demokratlashuvi va insonparvarlashuvi hamda Ijtimoiy voqelik ta’limni
boshqarish muammolarini ko‘rib chiqish va hal qilishni mustaqil yo‘nalish sifatida
ajratib olish, ta’lim-tarbiya jarayonini boshqarishning asoslangan usul, vositalarini
ishlab chiqish va joriy qilish zaruratini belgilab berdi. Uning o‘qitish, tarbiyalash va
rivojlantirish
o‘rtasidagi tashkiliy-boshqaruv, axborot aloqalari; ijtimoiy jihatdan ahamiyatga
molik shaxsni shakllantirishdagi yaxlit jarayonning tarkibiy qismlari sifatidagi
ahamiyatini oshirdi. Bugungi kunda erkin va mustaqil fikrlovchi, ijtimoiy-siyosiy
hayotda
ongli
ravishda
va
faol
ishtirok
etishga
qodir
yosh
avlodni
shakllantirish.Dastur ta’lim muassasalari mustaqilligini kengaytirish orqali ta’lim
boshqaruvini demokratlashtirishni o‘z ichiga oladi. O‘qish, o‘qitish – inson
faoliyatining boshqa sohalari singari – ijtimoiy foydali faoliyatdir. Iqtisodiy tizimlar
nima ishlab chiqarayotgani bilangina emas, balki qanday ishlab chiqarayotgani va
qanaqa mehnat qurollari yordamida ishlab chiqarayotganligi bilan biri ikkinchisidan
farq qiladi, degan g‘oya o‘qish-o‘qitish faoliyatiga ham taalluqlidir. Pedagogika
fanida ta’lim usullari rivojlanishiga shu nuqtai nazardan qarab, uni shartli ravishda
quyidagi bosqichlarga ajratish mumkin: Pedagogik faoliyat – bu inson shaxsini, uning
dunyoqarashini, ishonchin,ongini, xulqini shakllantirishga bo‘nsundirilgan cheksiz
masalalarni yechish jarayonidir. Psixologik-pedagogik adabiyotlarda pedagogik
faoliyat turlari (ta’lim beruvchi, tarbiyalovchi, rivojlantiruvchi, safarbarlik,
tadqiqotchilik, tashkilotchilik va boshqalar) qator olimlar tomonidan tadqiq qilingan.
SHu bilan birgalikda, pedagogik faoliyat muntazam o‘zgaruvchan, yangilanuvchan,
rivojlanuvchanligi bilan ajralib turadi, unga ijtimoiy buyurtma uzluksiz ta’sir
ko‘rsatadi. Ta’lim-tarbiya jarayonini zamonaviy pedagogik texnologiyalar bilan
ta’minlash vazifasi pedagogdan bevosita ijodiy faoliyatni hamda ishlab chiqarishga
tegishli bo‘lgan soha bilimlarini talab etadi. Demak, texnologiya mavjud ekan, uni
ta’lim-tarbiya jarayoniga singdirish shart ekan, bu jarayon qayerda kechishi mumkin,
degan savol tug‘ilishi tabiiy. Bu esa, shaksiz, pedagogik korxonada, ya’ni pedagogik
ishlab chiqarish jarayonida ro‘y beradi.
Tarbiyalash texnologiyasi – nisbatan yangi atama bo‘lishiga qaramay
rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan. Tarbiyalash texnologiyasi pedagogikada
yangi yo‘nalish hisoblangan Ijtimoiy pedagogika” bilan birgalikda fuqarolik g‘ururi,
vatanparvarlik, ijtimoiy faollik, mas’uliyat hissi va boshqa shaxsiy sifatlarni
shakllantirishga jiddiy ta’sir qilmoqda. Ta’kidlash joizki, tarbiyalash texnologiyasi
yoshlar bilan tarbiyaviy ishlarning g‘oyasi, mazmuni va tarkibini emas, balki bu
sohadagi respublikamiz hukumati tomonidan ishlab chiqilgan maqsad va vazifalarni
samarali
amalga
oshirish
bilan
shug‘ullanadi.
Tarbiyalash
texnologiyasi
mo‘ljallangan tarbiyaviy maqsadga samarali erishuvni ta’minlovchi vositalar
majmuasini ko‘rib chiqadi. Jamiyat hayotining jadal tarzda rivojlanishi, taraqqiyot
ehtiyojlari va imkoniyatlarining kengayishi, turli-tuman axborotlar oqimining
tezlashishini hisobga olib, zamonaviy pedagogik texnologiya fani pedagogik
prognostikaning yangi shakl, vosita va usullaridan foydalanish mexanizmini
yaratishni o‘z zammasiga olmog‘i talab etiladi. Bugungi kunda turli tipdagi ta’lim
muassasalarida amalga oshirilayotgan ta’limning o‘rni va darajasini aniqlashga
yo‘naltirilgan tadqiqotlarda pedagogik prognostikaning imkoniyatlaridan keng
foydalanishni taqozo qiladi. Shundagina ta’lim jarayonining natijalari fan, ishlab
chiqarish, madaniyat, iqtisod hamda jamiyat hayotining barcha sohalarini
rivojlantirishga xizmat qila oladi. Pedagogik prognostikaga tayangan holda yaratilgan
nazariyalargina uzluksiz ta’lim jarayonini uning bosqichlari va komponentlarining
mazmuni, shakli va vositalarini, ta’lim natijalarining jamiyat hayotiga ko‘rsatadigan
ta’sir darajasini oldindan loyihalashtirishga asos bo‘la oladi. Demak, shundagina
o‘quv-tarbiya jarayonini yangi prinsiplar va yangi mafkuraviy negizda qayta qurish,
ta’lim sohasida islohotlarni amalga oshirish mumkin. Shuningdek, pedagogik
texnologiyalar ta’lim jarayonini tashxis qilish va yaratilgan nazariyalar, o‘quv-
metodik majmualar tajriba-sinov asosida amaliyotga joriy qilishning metodologik
asoslari, aniq mexanizmlari, usul va vositalarini ishlab chiqishi kerak. Ta’lim
jarayonining tashxis qilish mexanizmi shu jarayonning yutuq va kamchiliklari, ta’lim
natijasining sifat ko‘rsatkichlari, ta’lim jarayoniga tatbiq qilinadigan pedagogik
nazariyalar, zamonaviy texnologiyalarning ta’lim amaliyotini rivojlantira olish yoki
ta’limning taraqqiyotiga to‘sqinlik qilish darajasini aniqlashga yo‘naltirilishi
kerak. Pedagogik tajriba-sinov esa amalga oshirilgan tadqiqot natijalarining
samaradorlik darajasini aniqlashda alohida ahamiyatga ega. O‘tkazilayotgan tajriba-
sinovning xarakteri bilan bog‘liq tarzda o‘quv dasturlari, darslik va dars ishlanmalari,
metodik qo‘llanmalar, didaktik ishlanmalar yaratilishi va tajriba-sinov jarayoniga
taqdim etilishi
Mavzu yuzasidan nazorat savollari
1.Pedagogik texnologiya strukturasi bilan Ijtimoiy pedagogik texnologiyaning
strukturasining farqi nimada?
2.Ijtimoiy pedagogik texnologiyada tashxislash nima uchun zarur?
3.Ijtimoiy pedagogik struktura ketma-ketligini aytib bering?
4. Bosqichlilik — ijtimoiy — pedagogik texnologiya strukturasi va uni amalga
oshirish jarayonining asosiy xususiyati haqida nimalarni bilasiz?
5. Tarbiyalash texnologiyasi – bu?
6. Pedagogik texnologiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanishi va uning ta’riflari?
Pedagogik texnologiya turlari va dars modullari.
Ta’lim–tarbiya mazmuni,maqsad va vazifalari davrlar o`tishi bilan kengayib
borishi natijasida uning shakl va usullari ham takomillashib bormoqda.Hozirda inson
faoliyatining asosiy yo`nalishlari ulardan ko`zda tutilgan maqsadlarni to`liq amalga
oshirish imkoniyatini beruvchi yaxlit tizimlar, ya’ni texnologiyalarga aylanib
bormoqda. Xuddi shu kabi ta’lim-tarbiya sohasida ham so`nggi yillarda pedagogik
texnologiya amal qila boshladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi ta’lim-tarbiya
amaliyotini rivojlantirish ehtiyojlari asosida kelib chiqqan, va hozirda pedagogika,
psixologiya fanlarida o`z o`rniga ega bo`lgan keng ko`lamli serqirra tushunchadir.
Pedagogik texnologiyada ishlab chiqarish sohalaridagi turli texnologiyalardan farqli
ravishda ishlov beriladigan material o`quvchi (ta’lim oluvchi)ning aqliy, ruhiy,
axloqiy sifatlari bo`lib, ularga o`qituvchi, tarbiyachi tamonidan ma’lum maqsadlarga
erishish yo`lida har turli ta’sirlar o`tkaziladi. Pedagogik texnologiya tushunchasi
dastlab XX asrning o`rtalarida AQSHda paydo bo`lib, 1940-50 yillar o`rtasigacha
«Ta’lim texnologiyasi» deb yuritilib kelgan va bu ibora texnika vositalaridan
foydalanib o`qitishga nisbatan qo`llanilgan. 50-60 yillarda programmalashtirilgan
ta’lim nazarda tutilgan, 70- yillarda «pedagogik texnologiya» iborasi qo`llanilib u
avvaldan loyihalashtirilgan va aniq belgilangan maqsadlarga erishishni kafolatlovchi
o`quv jarayonini bildirgan.1979 yilda AQSHning Pedagogik kommunikatsiyalar va
texnologiyalar assotsiatsiyasi tomonidan Pedagogik texnologiyani kompleks,
integrativ jarayon deb asoslangan va 80- yillarning boshidan esa pedagogik
texnologiya deb ta’limning kompyuterli va axborot texnologiyalarini yaratishga
aytilgan.Hozirda bu tushunchaga quyidagi turli ta’riflar berilgan:
Texnologiya – biror ishda, san’atda, mahoratda qo`llaniladigan usullar, yo`llar
yig`indisi. (Izohli lug`at).
Texnologiya – ishlov berish, ahvolni o`zgartirish san’ati, mahorati, qobiliyati
metodlar yig`indisi. (V.M.Shepel).
Pedagogik texnologiya – Bu o`qituvchi (tarbiyachi)ning o`qitish (tarbiya)
vositalari yordamidao`quvchi ( talaba)larga muayyan sharoit va ketma-ketlikda ta’sir
ko`rsatish va bu faoliyat mahsuli sifatida ularda oldindan belgilangan shaxs sifatlarini
shakllantirish jarayondir. (N.Saydaxmedov ).
;Pedagogik texnologiya – o`qitishning, ta’limning shakllari, metodlari, usullari,
yo`llari, tarbiyaviy vositalarning maxsus yig`indisi va komponovkasi (joylashuvi)ni
belgilovchi psixologik tartiblar (ustanovka)lar majmuasi;u pedagogik jarayonning
tashkiliy-uslubiy vositalaridan iborat ( B.T.Lixachev).
Pedagogik texnologiya – texnika resurslari, odamlar va ularning o`zaro ta’sirini
hisobga olgan holda ta’lim shakllarini optimallshtirish vazifasini qo`yuvchi o`qitish
va bilimlarni o`zlashtirishning hamma jarayonlarini yaratish, qo`llash va aniqlashning
tizimli metodi. (YUNESKO).
Pedagogik texnologiya – bu o`qitishga o`ziga xos yangicha (innovatsion)
yondashuvdir.U pedagogikadagi ijtimoiy-muhandislik tafakkurining ifodalanishi,
texnokratik ilmiy ongning pedagogika sohasiga ko`chirilgan tasviri, ta’lim
jarayonining muayyan standartlashuvi hisoblanadi.( B.L.Farberman)
Ushbu aytilganlar asosida pedagogik texnologiyaning quyidagi eng qisqa va
umumlashtirilgan ta’rifini keltirishimiz mumkin:
“Pedagogik texnologiya – barkamol insonni shakllantirish faoliyati”.
Shu bilan birga pedagogik texnologiyaning keng ko`lamli, serqirra tushuncha
ekanligini hisobga olgan holda uning quyidagi yana bir nechta ta’riflarini
keltirishimiz mumkin.
Pedagogik texnologiya – axborotlarni o`zlashtirish, ulardan amalda
foydalanish, ulardagi yangi ma’no-mazmunlarni hamda axborotlar orasidagi turli
bog`liqliklarni ochish orqali yangi axborotlar yaratishga o`rgatish jarayonidan iborat.
Pedagogik texnologiya – bu o`z oldiga ta’lim shakllarini optimallashtirish
vazifasini qo`yuvchi, butun o`qitish va bilimlarni o`zlashtirish jarayonini texnik
resurslar va odamlarning o`zaro munosabatlarini hisobga olgan holda yaratish,
qo`llash va aniqlashning tizimli metodidir.
Pedagogik texnologiya turlari
Pedagogik texnologiyalar uzluksiz ta’lim turlari, ta’lim sohalari hamda ayrim
belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi
Uzluksiz ta’lim turlari bo`yicha maktabgacha ta’lim, boshlang`ich ta’lim,
tayanch ta’lim, maktabdan tashqari-qo`shimcha ta’lim, o`rta maxsus, kasb-hunar
ta’limi, oliy ta’lim, qayta tayyorlash va malaka oshirish ta’limi pedagogik
texnologiyalariga bo`linadi. Shu bilan birga, ta’lim sohalari bo`yicha ona tli, xorijiy
tillar, adabiyot, ijtimoiy, tabiiy, aniq fanlar, san’at, sport, texnika, texnologiya,
amalaiy fanlar, kasb-hunarlar, maxsus ta’lim pedagogik texnologiyalari mavjud.
Hozirda mavjud bo`lgan pedagogik texnologiyalarni bir qancha belgilariga
qarab turlarga ajratiladi. Bu belgilar haqida gapirishdan oldin shuni eslatib o`tishimiz
kerakki, pedagogik texnologiya doimo kompleks xarakterga ega bo`lib, u faqat
bittagina omildan, metoddan, tamoildan foydalanmaydi. Ya’ni quyida keltiriladigan
turlarigagina xos bo`lgan monotexnologiyalar aslida mavjud emas. Lekin har bir
pedagogik texnologiyada asosiy e’tibor ta’lim jarayonining u yoki bu tomoniga
qaratilishi natijasida ularni shu belgilari bo`yicha turlarga ajratiladi.
Bilish faoliyatini boshqarish bo`yicha pedagogik texnologiyalar turlari:
o Klassik ma’ruza;
o Texnika vositalari yordamida o`qitish;
o Maslahatchilik tizimi;
o Darslik bo`yicha o`qitish;
o Kichik guruhlar tizimi;
o Kompyuter yordamida o`qitish
o Repetitorlik tizimi;
o Dasturlashtiriladigan boshqaruv.
Ta’lim oluvchiga yondashuv turi bo`yicha pedagogik texnologiyalar
quyidagicha nomlanadi:
o Avtoritar;
o Didaktik yo`naltirilgan;
o Ijtimoiy yo`naltirilgan;
o Antropologik yo`naltirilgan;
o Pedagogik yo`naltirilgan;
o Shaxsga yo`naltirilgan;
o Insonparvarlikka va shaxsga yo`naltirilgan;
o Hamkorlik texnologiyalariga yo`naltirilgan;
o Erkin tarbiyaga yo`naltirilgan;
o Ezoterik ta’lim va tarbiyaga yo`naltirilgan.
o Qo`laniladigan asosiy metod bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi
turlarga ajratiladi:
o Dogmatik, reproduktiv metod ;
o Tushuntirish, ko`rgazmali;
o Rivojlantiruvchi ta’lim;
o Muammoli, izlanishli;
o Ijodiy metod;
o Dasturlashtirilgan ta’lim metodi ;
o Dialogli metod;
o O`yin metodi ;
o O`z-o`zini rivojlantiruvchi ta’lim metodi;
o Axborotli ( kompyuterli) ta’lim metodi
Tashkiliy shakllariga ko`ra pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga
bo`linadi:
o Hozirgi an’anaviy ta’lim;
o Shaxsga
yo`naltirilgan
pedagogik
jarayon
asosidagi
pedagogik
texnologiyalar;
o O`quvchilar faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik
texnologiyalar;
o O`quv jarayonini boshqarish va tashkil qilish samaradorligi asosidagi
pedagogik texnologiyalar;
o Materialni didaktik takomillashtirish va rekonstruksiyalash asosidagi
pedagogik texnologiyalar;
o Xususiy fanlar pedagogik texnologiyalari;
o Alternativ texnologiyalar;
o Tabiatga moslashtirilgan texnologiyalar;
o Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalri;
o Mualliflik maktablari pedagogik texnologiyalari;
o Texnologiyalarni loyihalash va o`zlashtirish texnologiyalari.
Bundan tashqari shaxsning xususiyat va sifatlari tarkibiga yo`naltirilganlik
bo`yicha pedagogik texnologiyalar quyidagi turlarga ajratiladi:
o Fanlar bo`yicha bilim, ko`nikmalarni shakllantirishga yo`naltirilgan –axborot
texnologiyalar;
o Aqliy faoliyat usullarini shakllantirishga
yo`naltirilgan
–operatsion
texnologiyalari;
o Estetik va axloqiy munosabatlar sohasini shakllantirishga yo`naltirilgan
emotsional-badiiy va emotsional axloqiy texnologiyalar;
o Shaxsning
o`z-o`zini
rivojlantirish
mexanizmlarini
shakllantirishga
yo`naltirilgan o`z-o`zini rivojlantirish texnologiyalari;
o Ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirishga yo`naltirilgan –evristik texnologiyalar;
o Amaliy faoliyat sohasini rivojlantirishga yo`naltirilgan amaliy texnologiyalar.
Pedagogik texnologiyalarni quyidagi belgilariga ko`ra tasnif qilinadi:
o Qo`llash darajasiga ko`ra;
o Falsafiy asosiga ko`ra;
o Asosiy rivojlantiruvchi omiliga bo`yicha;
o O`zlashtirish konsepsiyasi bo`yicha;
o Shaxsiy belgi-sifatlariga ko`ra yo`nalganligi bo`yicha;
o Mazmun xususiyatlari bo`yicha ;
o Boshqaruv turiga bo`yicha;
o Bolaga yondashuv bo`yicha;
o Ko`p qo`llanilgan metodlari bo`yicha;
o Ta’lim oluvchilar toifalari bo`yicha.
Pedagogik texnologiya bilan metodika orasidagi farq
Hozirgi kunda pedagogik texnologiya haqidagi aniq tushuncha va tasavvurlar
birmuncha kamligi tufayli, uni xususiy metodikalar bilan deyarli tenglashtirish hollari
uchraydi.Aslida esa ular orasida jiddiy farqlar mavjud bo`lib, quyida ular haqida
qisqacha bayon qilinadi.
Pedagogik texnologiya – o`quvchini mustaqil o`qishga, bilim olishga,
fikrlashga o`rgatishni kafolatlaydigan jarayondir.
Metodika – o`qituvchining bilimi, ko`nikmasi mahorati, shaxsiy sifatlari,
temperamentiga bog`liq bo`lib, ma’lum shaxs o`qituvchi uchun qulay bo`lgan o`qitish
usullari va yo`llari majmuadir. U alohida metodikalarga ajratiladi. Pedagogika fani
ma’lum o`quv fanlarini o`qitish qonuniyatlarini tadqiq qiladi. Masalan, tillar
metodikasi, arifmetika metodikasi va shu kabilar.
Metodikaning pedagogik texnologiyadan farqini tushunish va amalda har
ikkisidan unumli foydalana bilish talab etiladi.Ular orasidagi farqlar quyidagi
jadvalda keltirilgan
Asosiy
tushunchalar
Pedagogik
texnologiya
Metodika
1
Ta’riflar
Pedagogik
texnologiya – insonga
oldindan
belgilangan
maqsad bo`yicha ta’limiy
va
tarbiyaviy
ta’sir
o`tkazish
faoliyatidan
iborat
Metodika
–
ma’lum o`quv fanini
o`qitish
hamda
tarbiyaviy
ishlar
qonuniyatlarini tadqiq
qiladi
2
Maqsad
Komil
insonni
shakllantish
Alohida
o`quv
fanlarini o`qitish va
tarbiyaviy
ishlarni
sifatli
bo`lishini
ta’minlash
3
qo`llash
miqiyosi
Barcha
ta’lim-
tarbiya jarayonida
Xususiy fanlarni
o`qitishda
hamda
tarbiyaviy ishlarda
4
Vositalar
Barcha ta’limiy va
tarbiyaviy
vositalar
xususiy metodikalar
Alohida
o`quv
fanlarini
o`qitishda
hamda
tarbiyaviy
ishlarda
qo`llaniladigan
vositalar
5
Pedagogik
jarayon
Ta’lim-tarbiya
texnologiyasi
asosida,
ta’lim
menejmenti
va
marketing
asosida,
ta’lim-tarbiya sohasidagi
ilg`or
tajribalarni
umumlashtiruvchi
loyihalar
asosida
rivojlanib boradi.
Yetarli
tayyorgarlikka
ega
mutaxassislar tamonidan
qo`llanganda
o`zaro
o`xshash
natijalar
olinishi ta’minlanadi.
Ta’lim-tarbiya
metodikasi
asosida
ijodkor
o`qituvchilarning
ilg`or
tajribalariga
tayanib rivojlanadi.
Xususiy tajribalar
asosida
boyitib
boriladi.
Pedagogik
texnologiyaning
tarkibiy
qismi
hisoblanadi
har
bir
pedagogning
natijasi
har -xil bo`ladi.
6
Natija
kafolati
Oldindan
belgilangan
maqsadga
erishish kafolati bor.
Oldindan
belgilangan maqsadga
har bir o`qituvchi o`z
imkoniyatlariga
muvofiq turli darajada
erishadi. Shu sababli
talab
darajasidagi
natija kafolatlanmaydi.
Asosan
ijodkor
o`qituvchilargina
yaxshi
natijalarga
erishadilar.
7
Kelib
chiqishi
Xususiy
metodikalarning
rivojlanishi
natijasida
kelib chiqqan.
Ta’lim
tarbiyaning
turli
xususiy
masalalarini
hal
qilish
zarurati
natijasida
kelib
chiqqan.
Ushbu farqlar yuzasidan quyidagi fikrni eslash mumkin: ”Aslida zamonaviy
ta’lim metodlari muqaddas qiziquvchanlikni hozircha batamom bo`g`ib
tashlamagani deyarli mo`jiza, chunki bu nozik nihol ( ya’ni qiziquvchanlik)
rag`batlantirish bilan bir qatorda, eng avvalo, erkinlikni talab qiladi, yo`qsa, u
shaksiz, mahv bo`ladi”. ( A.Eynshteyn).
Bu yerda ta’lim metodlari qiziquvchanlikka yetarlicha erkinlik bera olmasligi
nazarda tutilmoqda. Pedagogik texnologiya esa bolaning qiziquvchanligini har
tomonlama rivojlantirishga qaratilgan.
“Pedagogik texnologiya”tushunchasi xususiy fanlar va mahalliy darajalardagi
o`qitish metodikalari tushunchasu bilan mos keladigan hollar xususiy darajadagi
pedagogik texnologiyalarga tegishli. Ular orasida faqat asosiy e’tiborni nimaga
qaratilishida farqlar mavjud.
Texnologiyalarda ko`proq prossesual, miqdoriy va hisob-kitob komponentlari
ifodalansa, metodikalarda maqsad, mazmun, sifat va variantli yo`naltiruvchi
tomonlari
ko`proq
ifodalanadi.Texnologiya
metodikalardan
o`zining
qayta
tiklanuvchanligi, natijalarining turg`unligi, ko`plab “agar”lar(agar o`qituvchi
iste’dodli, agar bolalar qobiliyatli bo`lsa, agar yaxshi ota-onalar bo`lsa….) yo`qligi
bilan farq qiladi.Ya’ni texnologiya tegishli tayyorgarlikka ega bo`lgan hamma
mutaxasislar tomonidan qayta tiklash va qo`llash mumkinligi bilan juda ham
individual bo`lgan metoddan farq qiladi.
Metod – biror harakatni amalga oshirish yo`li, usuli yoki ko`rinishidan iborat.
Bunda harakatni amalga oshirish yo`li deb, bajarilishi talab etilayotgan faoliyat
uchun qo`llash mumkin bo`lgan bir nechta yo`ldan oldindan ko`zda tutilgan
maqsadga muvofiq ravishda tanlangan yo`lga aytiladi.
Harakatni amalga oshirish usuli deb, tanlangan ma’lum yo`ldan foydalangan
holda oldindan ko`zda tutilgan maqsadga erishish uchun qo`llaniladigan harakat
usullariga aytiladi.
Hozircha metodlar ,metodikalar va texnologiyalar bitta tushuncha sifatida idrok
qilinmoqda.Texnologiyalar va metodikalarni aralashtirilib yuborish shunday hollarga
olib keladiki, ba’zan metodika texnologiyalar tarkibiga kirib qoladi, ba’zan esa
aksincha
Pedagogik texnologiya o`quv jarayoni (ya’ni o`qituvchining o`quvchining
faoliyati bilan), uning tarkibi, vositalari, usullari va shakllari bilan eng ko`p darajada
bog`langan.
O’quv fani va uni o’qitishning o’ziga xos xususiyatlariga muvofiq bo’lgan
pedagogik texnologiyalarni tanlash
Pedagogik texnologiyaning asosiy yo’nalishlari.
Pedagogik texnologiyaning yo’nalishlari ko’p bo’lib, ulardan ayrimlari
quyidagilar:
Hozirgi an’anaviy ta’lim. XVII asrda Ya.A.Komenskiyning didaktik
tamoyillari asosida shakllanib, hozirda dunyodagi maktablarda eng ko’p
qo’llanayotgan sinf-dars tizimidan iborat. Zamonaviy pedagogik texnologiyalar
asosan shu tizimni turli yo’nalishlarda takomillashtirish maqsadlarida yaratilib,
hozirda turli yo’nalishlarda rivojlanmoqda.
Pedagogik
jarayonni
takomillashtirish,
uni
o’quvchi
shaxsiga
yo’naltirishga asoslangan pedagogik texnologiyalar: hamkorlik pedagogikasi,
ta’limning insonparvarlikka asoslangan texnologiyasi va boshqalar.
O’quvchi faoliyatini faollashtirish va jadallashtirish asosidagi pedagogik
texnologiyalar. Muammoli ta’lim, o’yinlar, tayanch signallar konspektlari
texnologiyalari va boshqalar.
O’quv materialini didaktik jihatdan takomillashtirish va qayta ishlab
chiqishga asoslangan pedagogik texnologiyalar. Bu texnologiyalar o’rgatilayotgan
bilimlarning didaktik tizimi chuqur mazmunga ega bo’lishi, bilimlarga tizimli nuqtai
nazardan yondashish, o’quvchilarga bilimlarni egallashning eng maqsadga muvofiq
yo’llarini o’rgatish kabi tamoyillarga asoslanadi.
O’quv jarayonini samarali boshqarish va tashkil eilishga asoslangan
pedagogik
texnologiyalar.
Bu
texnologiyalarga
tabaqalashtirilgan,
individuallashtirilgan, dasturlashtirilgan ta’lim texnologiyalari; ta’limning jamoa
usuli, guruhli, kompyuterli ta’lim texnologiyalari kabilar kiradi.
Tabiatga
muvofiqlashtirilgan pedagogik
texnologiyalar.
Bularga
o’quvchining tabiiy imkoniyatlari, ta’lim-tarbiya jarayonini tashkil qilishning tabiiy
imkoniyatlari va boshqa tabiatga muvofiq imkoniyatlardan to’liq foydalanishni
amalga oshirishga asoslangan pedagogik texnologiyalar kiradi.
Rivojlantiruvchi ta’lim texnologiyalari. Bularga o’quvchi shaxsining ijobiy
sifatlarini, ayrim sohalardagi bilimlarini, ijodiy qobiliyatlarini rivojlantirish
texnologiyalari kiradi.
Bulardan
tashqari xususiy
(O’quv
fanlari) pedagogik
texnologiyalari, alternativ
hamda mualliflik pedagogik
texnologiyalari
yo’nalishlari ham mavjud.
Shuningdek, hozirda pedagogik texnologiyalarning boshqa yo’nalishlari ham
mavjud bo’lib, ulardan asosiylari empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion,
integrativ,
adaptiv,
inklyuziv
pedagogik
texnologiyalardan
iborat.
Bu
yo’nalishlarning asosiy xususiyatlari quyidagicha:
Empirik-(tajriba) sezgi a’zolari orqali bilim olish. Bu texnologiyada asosiy
e’tibor sezgi a’zolarining tabiiy rivojlanganlik imkonyatlariga tayangan holda bilim
berish va ularni yanada takomillashtirib borishga qaratiladi.
Kognitiv-(bilishga oid) atrofdagi olam to’g’risidagi bilimlar doirasini
kengaytirish texnologiyasi. U tabaqalash (tarkibiy qismlarga ajratib o’rganish)
tafakkurini shakllantiradi, bilish ehtiyojlarini rivojlantiradi.
Evristik-(haqiqatni topish) yo’naltiriuvchi savollar berish yo’li bilan ta’lim
berish tizimi. Topqirlik, faollikni rivojlantirishga xizmat qiluvchi, o’quv-izlanish
ta’lim metodi. Optimallashgan (ko’p variantlardan eng ma’qulini, mosini,
muvofig’ini tanlash) tafakkurni rivojlantiradi.
Kreativ-(ijodiy) tadqiqot xarakteriga, xususiyatiga ega bo’lib, o’quvchilarda
maqsadga yo’naltirilgan ijodiy tafakkurni jadal rivojlantiradi.
Inverison-(almashtirish) axborotlarni turli tomondan o’rganish, o’rnini
almashtirish xususiyatiga ega bo’lib, tafakkur (fikrlash) tizimini shakllantiradi.
Integrativ-(yaxlitlash) axborotlarni tashkil qiluvchi cheksiz ko’p kichik
qismlarning o’zaro ajralmas bog’liqligi, ularning yaxlitligi, bir butunligi asosida
yagona to’g’ri xulosani aniqlash.
Adaptiv-(moslashtirish) axborotlarni va ulardan foydalanish jarayonini
o’rganish hamda o’rgatish uchun qulaylashtirish, moslashtirish asosida kutilgan
natijaga erishish.
Inklyuziv-(tenglik) o’qituvchi bilan o’quvchining o’zaro munosabatlarida
tenglik asosida ta’lim tarbiya jarayonini tashkil qilish. Shu bilan birga, imkoniyati
cheklangan o’quvchilarning sog’lom o’quvchilar bilan birgalikda o’qishini tashkil
qilish pedagogik texnologiyasi.
Pedagogik texnologiyaning asosiy yo’nalishlari hozirgi an’anaviy ta’limni turli
yo’nalishlarda takomillashtirish maqsadlarida yaratilib, hozirda rivojlanib bormoqda.
Turli fan o’qituvchilari tomonidan har bir o’quv fanining asosiy xususiyati,
mazmunining tarkibi, amaliy, nazariy qismlarining nisbatiga muvofiq ravishda eng
qulay pedagogik texnologiyalarning empirik, kognitiv, evristik, kreativ, inversion,
integrativ ,adaptiv, inklyuziv va boshqa yo’nalishlarini to’g’ri tanlash jiddiy
ahamiyatga ega.
Dars moduli va algoritimi
Modul- pedagogik texnologiyani o`z ichiga olgan tarkibiy bo`lak bo`lib ; o`quv
materiali mazmuni hamda dars jarayoni modullaridan tashkil topadi . Pedagogik
texnologiya materiallarini modulllariga ajratish modullashtirish jarayoni bilan, kichik
modul, modullar to`plami, birlamchi modul va modul darajasi tushunchalaridan
foydalaniladi va quyidagichata’riflanadi.
kichik modul,- pedagogik texnologiya tarkibidagi eng kichik birlikni
ifodalaydi. Amalda bunday kichik modulni tashkil qiluvchi boshqa kichik modullarga
ajratish mumkin emas deb hisoblanadi.
birlamchi modul— pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab
tasvirlashga dastlabki modul sifatida tanlangan va o`z tarkibiga bir yoki bir nechta
kichik modullarni oladigan modul.
modullar to`plami,- pedagogik texnologiyani uning biror darajasidan boshlab
tasvirlash maqsadida bitta modul sifatida hisoblangan bir nechta modullar yig`indisi.
modul darajasi— birlamchi modullarning o`z tarkibida aslida qancha
modullarga ega ekanligiga qarab quyidagi darajalarga bo`linadi:
o Bir o`quv mashg`ulotini o`tkazishga mo`ljallangan modullar;
o O`quv fanining bir mavzusini, bir bo`limini, bir qismini yoki hamma tarkibiy
bo`laklarini o`qitish texnologiyasini tashkil etuvchi modullar.Ularni bloklar deb
ham nomlanadi;
o Bir nechta turdosh o`quv fanlarini yoki ayrim fanlarni o`qitish texnologiyasini
tashkil qiluvchi modullari;
o DTSning tarkibiy bo`laklarini va ularni bajarish texnologiyasini tashkil
qiluvchi modullar;
o O`quv reja va dasturlarning tarkibiy bo`laklarini va ularni bajarish
texnologiyasini tashkil qiluvchi modullar;
o Ta’lim vositalarini tashkil qiluvchi modullar;
o Pedagogik texnologiya jarayonida qo`llaniladigan usullarni tashkil qiluvchi
modullar.
Algoritm —
pedagogik
texnologiya
bo`laklari
(modullar)ning
o`zaro
joylashuvini hamda pedagogik texnologiya jarayonlarini amalga oshirish ketma -
ketligining avvaldan belgilangan tartibi, ya’ni qoidasidir.
Algoritmlash esa pedagogik texnologiya tarkibiy bo`laklarini amalga oshirish
jarayonining ketma-ketligini belgilash bo`lib, ko`zlangan maqsadga erishish
kafolatini amalga oshiradi. Odatda, pedagogik texnologiyani loyihalashda oldin uning
algoritmi ishlab chiqiladii. Shu algoritmga muvofiq holda modullarning o`zaro
joylashuvi tartibi aniqlanadi.
Pedagogik texnologiyada algoritmlar alohida mashg`ulot yoki uning biror
bo`lagi algoritmi, o`quv fanini o`qitishning umumdidaktik izchilligi algoritmi,
o`quvchi faoliyatini, o`qituvchi faoliyati, o`zlashtirishni nazorat qilish jarayoni,
maktabni boshqarish jarayoni algoritmi kabi turlarga bo`linadi.
Pedagogik faoliyatning eng kichik bo`laklari o`zaro joylashuvini va shu
faoliyatni amalga oshirish ketma-ketligini belgilash algoritmlashning birlamchi
darajasi bo`lib, ularni birlamchi algoritmlar deyiladi.
Algoritmlash orqali pedagogik texnologiyani tegishlicha tayyorgarlikka ega
bo`lgan mutaxassislar tomonidan oldindan belgilangan maqsadlarning to`liq amalga
oshirilishini kafolatlagan holda amalga oshirish imkoniyati yaratiladi.
Modullashtirish va algoritmlash madaniyati ta’lim-tarbiya jarayonida odat tusiga
kirgan holdagina turli darajalardagi pedagogik texnologiyalarni yaratish va amalda
qo`llash faoliyati yanada keng rivojlana boradi
Shunday qilib ijtimoiy pedagogik faoliyat metodikasi ijtimoiy pedagogik
faoliyat shakllari, metodlari, vositalari va nazorati mazmunining majmuasi
hisoblanadi. Turli metodlarning maqsadga muvofiq birikishi ijtimoiy pedagogik
texnologiyaning mohiyatini tashkil qiladi. “Ijtimoiy pedagogik texnologiyalar”
tushunchasi “pedagogik texnologiya” va “ ijtimoiy texnologiya” tushunchalaridan
kelib chiqqan. Pedagogik-texnologiya ikki sohada o’z ildizlariga ega. Birinchisi,
texnik fanlar-o’quv jarayonining effektivligini oshirishga yordam beruvchi texnik
vositalarni qo’llash va ishlab chiqish. Ikkinchisi, ijtimoiy fanlar hisoblanadi. 80-
yillar o’rtalarida pedagogik amaliyotda SH.A.Amonashvili (ijtimoiy- shaxsiy
texnologiya), V.P.Bespalko (dasturlashtirilgan ta’lim texnologiyasi), S.N.Lo’senkova
(istiqbolli ta’lim) va boshqalarning pedagogik texnologiyalari, V.A.Karakovskiy,
N.E.Selivanova, N.I.Hurkova va boshqalarning pedagogik tarbiya tizimlari umum tan
olindi. “Pedagogik texnologiyalar” o’quv fani professional pedagoglarni tayyorlash
dasturiga kiritildi. Hozirgi kunda pedagogik texnologiyalar deganda insoniyat va
texnik zahiralardan foydalanishi orqali o’quvchilarning ta’lim-tarbiya jarayonlarini
rejalashtirish,
bahslash
metodlari
tushuniladi.
Pedagogikada
texnologik
yondoshuvning maqsadi barcha maqsadlarga yerishish kafolatlangan ta’lim-tarbiya
jarayonini tashkil qilishdir. Pedagogik texnologiyalar pedagogik jarayonning barcha
boshqariladigan tarkibiy qismlarini tizimli tahlil qilish, nazorat qilishni ko’zda tutadi.
“ Ijtimoiy texnologiyalar” tushunchasi sotsiologiyada vujudga kelgan va ijtimoiy
jarayonlarning rivojlanishi asosi bo’lgan natijalarni dasturlash imkoniyati bilan
bog’liq. Ijtimoiy texnologiyalarning turlaridan biri ijtimoiy ish texnologiyalari bo’lib
ular ijtimoiy pedagogik texnologiyalarga juda yaqin, chunki yuqorida ta’kidlagandek
ijtimoiy pedagog va ijtimoiy ishchi faoliyatining jihatlari ko’p. Ijtimoiy pedagogik
texnologiya ijtimoiy va pedagogik texnologiyalarni birlashtiruvchi texnologiya
hisoblanadi.
Ijtimoiy pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish imkoni ijtimoiy pedagogik
faoliyatning o’z tuzilishiga ega ekanligiga bog’liq. ijtimoiy pedagogik faoliyat
maqsad va vazifalarni aniqlashdan boshlanadi. Bularni mutaxassislar yechishlari
lozim, ya’ni bolada muomala ko’nikmalarini shakllantirish, unga yangi muhitga
ko’nikishga yordam berishdir va boshqa maqsadlar o’z navbatida faoliyat mazmuni,
uning amalga oshirish metodlari va uni tashkillashtirish shakllarini aniqlab beradi.
Ijtimoiy pedagogik faoliyat maqsadi, uning natijalari va mazmuni qanchalik to’g’ri
aniqlanganligi, unga yerishish uchun qanday metodlar tanlanganligiga bog’liq
bo’ladi. SHunday qilib ijtimoiy pedagogik texnologiya ijtimoiy pedagogik faoliyat
metodlari va usullari majmuasidir. Ijtimoiy pedagogning aralashishni talab qiluvchi
har qanday muammoni hal qilish unga tashhiz qo’yishdan boshlanadi. Tashhiz
qo’yish axborot taxlili, to’plash va tizimlashtirishdan iborat. Keyingi bosqich bu
muammoni hal qilish yo’llarini qidirish. Buning uchun tashhiz asosida maqsad
qo’yiladi va unga muvofiq faoliyatning aniq vazifalari belgilanadi. ijtimoiy pedagog
qanday texnologiyani qo’llashga ko’ra shunga mos tushuvchi faoliyat metodlari va
shakllarini tanlaydi. Ish yakunlanganidan so’ng ijtimoiy pedagog bola muammosi
qanchalik to’g’ri hal qilinganiga baho berishi lozim. ijtimoiy texnologiyalar tasnifi
Tasnif asosi ijtimoiy texnologiyalar turlari 1) Qo’llanishi sohasi 2) Ob’ektlar 3) Hal
qilinayotgan vazifalar Global Universal Mintaqaviy Guruh Jamoa Individual
Tashkiliy
xarakteri 4) Metodlarni o’zlashtirish sohasi 5) ijtimoiy ish yo’nalishlari
Informatsion Innovatsion ijtimoiy modellashtirish ijtimoiy bashorat berish Sitsial-
tibbiy Ijtimoiypsixologik ijtimoiy pedagogik ijtimoiy pedagogik profilaktika ijtimoiy
pedagogik qo’llab-quvvatlash ijtimoiy rivojlanishi vaziyatini ijtimoiy pedagogik
to’g’irlash Bolalikni ijtimoiy himoyasi Bolalar va o’smirlarning ijtimoiy pedagogik
reabilitatsiyasi ijtimoiy tashhiz qo’yish Ijtimoiyprofilaktika Ijtimoiynazorat
Ijtimoiyreabilitatsiya
Ijtimoiyadaptatsiya
Ijtimoiypatronaj
Ijtimoiyta’minot
Ijtimoiyterapiya Ijtimoiymaslahat berish ijtimoiy pedagogik texnologiyasini qo ’
llashning misoli sifatida muammoni o ’ smir bilan ishlash texnologiyasini keltirsak
bo ’ ladi . Maslahatga tayyorgarlik Aloqa o’rnatish Vaziyatni o’rganish Maqsad
qo’yish Hal qilishni izlash Xulosa
