Ijtimoiylashuv omillari va vositalari Reja: 1. Ijtimoiylashuv atamasi va ijtimoiylashuv jarayoni. 2. Ijtimoiylashuvga taʼsir etuvchi tashqi va ichki omillar. Mikro, mezo va makro omillar 3. Shaxsga ta’sir etuvchi omillar. Tayanch tushunchalar: Ijtimoiylashuv, omil, mikro, mezo, makro, siyosiy, iqtisodiy, ekologik, Ijtimoiylashuv jarayoni, Ijtimoiylashuv vositalari, Ijtimoiylashuv agentlari, Megaomillar, Makroomillar Mezoomillar, Ijtimoiy omillar, biologik omillar. 1. Ijtimoiylashuv atamasi va ijtimoiylashuv jarayoni. “Ijtimoiylashuv” soʻzi dastlab siyosiy-iqtisodiyotdan kelib chiqqan. U siyosiy-iqtisodiyotda yer, ishlab chiqarish vositalarining umumiylashuvi maʼnosini anglatgan. “Ijtimoiylashuv” atamasining muammoli deb bu atamani “Ijtimoiy nazariyasi” (1987) kitobida hozirgiga yaqin maʼnoda qoʻllagan amerikalik sotsiolog F.G.Keddings hisoblanadi. Uning zamonaviy maʼnosi-“ ijtimoiy tabiat yoki individ xarakterini rivojlantirish, insonni ijtimoiy hayotga tayyorlashdir. XX asr oʻrtalarida ijtimoiylashuv inson rivojlanishini uning butun umri mobaynida oʻrganuvchi mustaqil ilmiy sohaga aylandi. Ijtimoiylashuvning turli konsepsiyalarining tahlili uni shartli raivshda ikki asosiy yondoshuvga ajratish imkonini beradi: -subʼektiv-obʼektiv. Unda insonga jamiyat taʼsirining passiv isteʼmolchisi sifatida qaraladi (E.Dyurkgeym, T.Parsons) -subʼektiv-subʼektiv. Bunda ijtimoiylashuv jarayonida insonning faol oʻrni, uning hayotiy holatlarga taʼsir etish qobiliyati nazarda tutiladi. Jamiyat va ijtimoiy moslashuv jarayonlarini tushunishning hozirgi talablariga ikkinchi yondashuv koʻproq mos tushadi, chunki zamonaviy fanda ijtimoiylashuv insonning madaniyatni oʻzlashtirish jarayonidagi rivojlanish va oʻzgarishi bilan aniqlanadi. Ijtimoiylashuv jarayoni. Bolaning ijtimoiylashuvi xususan insonning ijtimoiy moslashuvi uning hamma narsani egallashga boʻlgan obʼektiv ehtiyoji jarayonidapaydo boʻladi. Biroq bu bilan uzviy ravishda bola boshqa bir obʼektiv ehtiyoj -oʻziga xosligini namoyon qilish hissi ham shakllanadi. Bola uni yuzaga chiqarish uchun turli usul va vositalarni qidira boshlaydi va buning natijasida uning individuallashuvi roʻy beradi. Bu hodisa shunda namoyon boʻladiki, shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega hislatlari individual, faqat shu shaxsga tegishli tarzda namoyon boʻladi, uning ijtimoiy yurish-turishi takrorlanmas jihatlarga ega boʻladi. Shunday qilib bolaning ijtimoiy rivojlanishi ikki oʻzaro bogʻliq yoʻnalishda olib boriladi: ijtimoiylashuv ( ijtimoiy madaniy tajriba madaniyatni oʻzlashtirish) va individuallashuv (mustaqillik, nisbiy oʻziga xoslikni qoʻlga kiritish). Shu tarzda ijtimoiylashuv tushunchasi zamonaviy fanda moslashuv (birlashish) va individuallashuv jarayonlari bilan bogʻliq ijtimoiylashuv jarayonining mazmuni inson(bola)ning aniq bir jamiyat sharoitlariga moslashuvidir. moslashuv subʼekt va ijtimoiy muhit faolliklarining yaqinlashuv jarayoni va natijasidir. (J.Pia Je, R.Mertoj). Ijtimoiy moslashuv esa ijtimoiy muhit talablariga insonning munosabat bildirishidir. Shunday qilib, ijtimoiylashuv (moslashuv) individning ijtimoiy mavjudodga aylanish jarayoni va natijasidir. Indivuallashuv insonning yoshligidayoq paydo boʻladigan obʼektiv ehtiyojlari bilan bogʻliq jamiyatdagi oʻz-oʻzini egallashdir. Bu ehtiyoj: a) oʻz qarashlariga ega boʻlish; b) oʻziga xosliklariga ega boʻlish; v) unga tegishli boʻlgan masalalarni hal qilish, uning oʻz darajasini aniqlab olishiga xalaqit beradigan hayotiy holatlarga qarshi turish xohishi sifatida namoyon boʻladi. Agar shaxsning jamiyatga kirishida ijtimoiylashuv va individuaalashuv jarayonlari oʻrtasida tenglik yuzaga kelsa, insonning jamiyatga yaqinlashuvi roʻy beradi. Shu bilan birga bu yerda shaxs va muhitning oʻzaro taʼsir etish ham sodir boʻladi. Shunday qilib, muvaffaqqiyatli ijtimoiylashuv moslashuv va individuallashuv oʻrtasida muvozanat saqlangandagina amalga oshishi mumkin. Bu jarayon 3 asosiy sohada amalga oshadi: - faoliyat-turlarning kengayishi, uning shakl va vositalarini qoʻlga kiritish, erkin moʻljal olish. - muomala-muomala doirasini kengaytirish, uning mazmunini chuqurlashtirish, xulq-atvor meʼyorlarini oʻzlashtirish. - anglash-shaxsiy men obrazini faoliyatning faol ishtirokchisi sifatida shakllantirish, oʻz ijtimoiy mansubligi va oʻrnini anglash, oʻziga baho berishni shakllantirish. Ijtimoiylashuv vositalari. Inson ijtimoiylashuvi u yoki bu jamiyat ijtimoiy qatlamlariga xos boʻlgan universal vositalar orqali amalga oshiriladi, ularga: goʻdakni emizish va gʻamxoʻrlik qilish usullari, maishiy va gigiyenik yurish-turish qoidalari, insonni oʻrab turuvchi moddiy madaniyat mahsulotlari, maʼnaviy madaniyat unsurlari(alladan boshlab ertaklargacha), muomala usuli va mazmuni, shuningdek oilada jazolash va mukofotlash uslublari, insonning hayotiy faoliyatidagi koʻp sonli munosabatlari-muloqot, oʻyinlar, maʼnaviy-amaliy faoliyat, sport bilan shugʻullanish kiradi. Har bir jamiyat, davlat, ijtimoiy guruh ijobiy va salbiy taʼqiqlar-man etish, ruxsat berish, majburlash chora-tadbirlarini ishlab chiqshadi. Bu choralar yordamida inson xulq-atvori shu jamiyatda qabul qilingan meʼyoriy qadriyatlarga moslashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvining yetakchi vositalari muomala (ota-onalar, tengdoshlar va boshqalar bilan) hamda faoliyat (oʻyin, oʻqish, ijod, sport)dir. Psixologik-pedagogik tadqiqotlar jarayonida turli yosh davrlariga turli faoliyat turlari mos kelishi aniqlangan. Bolaning meʼyorida rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri bu muomala. Muomala va faoliyatning yetakchi turlariga nisbatan quyidagi yosh davrlari qoʻllaniladi: -goʻdaklik davri-bevosita hissiy-ruhiy; -goʻdaklikdan keyingi davr-predmetli faoliyat; -maktabgacha davr-rolli oʻyinlar; -ilk maktab davri-oʻquv faoliyati; - oʻsmirlik davri-kasb taʼlimi faoliyati; -oʻspirinlik davri-shaxsiy muloqot faoliyati. Ijtimoiylashuv agentlari. Insonning voyaga yetishida, uning shakllanishi jarayonida, u bevosita munosabatda boʻlgan kishilar muhim oʻrin tutishadi. Ularni ijtimoiy pedagogikaga oid adabiyotlarda ijtimoiylashuv agentlari deb ham nomlanadi. Turli yosh davrlarida agentlarning tarkibi turli boʻladi. Bolalar va oʻsmirlar uchun ota-ona, aka-uka, opa-singillar, qarindoshlari, tengdoshlari, qoʻshnilar agent boʻlishlari mumkin. Yoshlik davrig kelib agentlar qatoriga turmush oʻrtogʻi, hamkasblari ham qoʻshilishlari mumkin. Ijtimoiylashuvdagi tutgan oʻrinlariga, inson uchun qanchalik ahamiyatli ekanligiga qarab agentlar ham farqlanadi: faol taʼsir etuvchi va faol taʼsir koʻrsatmaydigan. 11.2. Ijtimoiylashuvga taʼsir etuvchi tashqi va ichki omillar. Mikro, mezo va makro omillar. Ijtimoiylashuv bolalar, oʻsmirlar, yoshlarlarning rivojlanishiga taʼsir qiluvchi koʻp sonli shart-sharoitlar bilan oʻzaro munosabatida yuzaga keladi. Insonga taʼsir qiluvchi bu sharoitlar omil deyiladi. Aslida ularning hammasi ham aniqlanmagan. Oʻrganilgan omillar haqida bilimlar yetarli emas. Ijtimoiylashuvning omillari 4 guruhga boʻlinadi; 1.Megaomillar (mega-eng katta) — kosmos, planeta, dunyo, shuningdek bularga demografik, ijtimoiy siyosiy, ekologik, planetar jarayonlarni ham kiritsa boʻladi. Ular boshqa omil guruhlari orqali yerning barcha aholisining ijtimoiylashuviga taʼsir koʻrsatadi. 2.Makroomillar (makro-katta)-davlat, xalq, jamiyat. Bu omillar muayyan hududda yashovchi aholi ijtimoiylashuviga taʼsir qiladi. 3.Mezoomillar (mezo-oʻrta)-hudud va yashash joyi ommaviy aloqa tarmoqlari, auditoriya, u yoki bu submadaniyatga tegishliligiga koʻra ajratilgan guruhlarning ijtimoiylashuvi shart-sharoitlari. Mezoomillar etnik qurilmalarni shakllantirish jarayoniga, mintaqaviy sharoitlarga, shu hududning OAVlariga taʼsir qiladi. 4. Ijtimoiylashuvga mezoomillar, mikroomillar orqali taʼsir qiladi. Mikro omillarga muayyan shaxslarga taʼsir qiluvchi omillar-oila, qoʻshnilar, tengdoshlar guruhlari, tarbiya muassasalari, turli ijtimoiy, diniy, davlat, xususiy tashkilotlar kiradi. Shaxs tugʻilganidan boshlab rivojlanadigan muhit sotsium yoki mikrosotsium deyiladi. 11.3. Shaxsga ta’sir etuvchi omillar. Zamonaviy ilmiy nazariyalarda shaxs rivojlanishining asosiy omillari sifatida biologik va ijtimoiy va maqsadli omillar ajratib koʻrsatiladi. Biologik omillar. Biologik irsiyat insonni inson qiluvchi umumiy jihatlarini aniqlaydi. Irsiyat deganda ota-onalardan bolalarga turli belgi, oʻxshashlik, xususiyatlarning oʻtishi tushuniladi. Irsiyatga koʻra bolaga ota-onasidan inson organizmi, asab tizimi, miya va xis tuygʻu organlari, shuningdek, qomat tuzilishi, soch, teri rangi oʻtadi. Bular insonni boshqa insonlardan ajratib turuvchi tashqi omillar hisoblanadi. Shuningdek irsiyat boʻyicha nerv faoliyatini rivojlantiradigan nerv xusuiyatlari ham oʻtishi mumkin. Irsiyat bolaning tabiiy xususiyatlari asosida biror bir faoliyat sohasida muayyan qobiliyatlarining shakllanishini koʻzda tutadi. Psixologik maʼlumotlarga koʻra qobiliyat insonning tabiiy xususiyati boʻla olmaydi. Bola qobiliyatlarining namoyon boʻlishi uning hayot, ta’lim-tarbiya jarayonlariga bogʻliq. Ota-onadan bolaga oʻtuvchi bir qator kasalliklar mavjud qon kasalligi, shizofreniya, epilepsiya, daun kasalligi va boshqalar. Bu kasalliklarni ginetika oʻrganadi. Hozirgi paytda bola rivojlanishiga ekologik muhit, atmosferaning buzilishi kabi tashqi omillar ham salbiy taʼsir koʻrsatadi. Buning natijasida jismoniy nuqsonli boʻlib tugʻilayogan bolalar soni koʻpaymoqda. Bunday bolalarning muomalaga kirishishi va faoliyat yuritishi nihoyatda ogʻir kechadi. Shuning uchun ularga oʻqitishning yangi metodlari joriy qilinmoqda va bu metodlar ularning aqliy rivojlanishga erishishlariga yordam beradi. Jismoniy nuqsonli bolalar bilan maxsus pedagoglar shugʻullanishadi. Bu bolalar oʻz tengqurlari bilan muomalaga kirishganlarida jiddiy muammolarga duch kelishadi. Bu esa ularning jamiyatga integratsiyalashuvlarini qiyinlashtiradi. Shuning uchun bunday bolalar bilan ijtimoiy pedagogik ish olib borishning asosiy maqsadi bolaga tashqi olam bilan aloqa qilish kanallarini ochishdir. Ijtimoiy omillar. Insonning biologik mavjudotdan ijtimoiy subʼektga aylanishi, uning ijtimoiylashuvi, jamiyatga integratsiyasi natijasida sodir boʻladi. Bu jarayon shaxsning ijtimoiy ahamiyatga ega xislatlari asosida shakllanadigan qadriyat, ijtimoiy norma, xulq-atvor namunasi orqali amalga oshadi. Ijtimoiylashuv insonning butun hayoti davomida kechadigan koʻp qirrali jarayondir. U ayniqsa bolalik va yoshlik davrida nihoyatda jadallik bilan kechadi. Chunki aynan bolalikda asosiy ijtimoiy meʼyorlar oʻzlashtiriladi. Bola ijtimoiylashuvida sotsium muhim ahamiyatga ega. Bu ijtimoiy muhitni bola asta-sekinlik bilan oʻzlashtiradi. Agar bola tugʻilgandan keyin asosan oilada rivojlansa, uning keyingi rivojlanishi yangi va yangi muhitlar-maktabgacha taʼlim muassasalari, maktab, maktabdan tashqari tarbiya muassasalari, turli koʻngilochar maskanlarda kechadi. Yosh ulgʻaygan sari ijtimoiy muhit “hududi” kengayib boradi. Bola qanchalik koʻp muhitlarni oʻzlashtirsa, u shunchalik keng doira hududini egallashga harakat qiladi. Bola doimo oʻzi uchun qulay boʻlgan uni yaxshi tushunadigan, unga hurmat bilan munosabatda boʻladigan muhitni izlashga urinadi. Shuning uchun u bir muhitdan boshqa muhitga koʻchib yuradi. Muhit bolaning shakllantirishida, uning ijtimoiy tajriba toʻplashida ijtimoiylashuv jarayoni uchun muhim ahamiyatga ega. Muhit tushunchasi turli fan vakillari-sotsiologlar, psixologlar, pedagoglarning oʻrganish obyekti hisoblanadi. Ular muhitning bunyodkorlik salohiyati va bola shakllanishi, rivojlanishidagi taʼsirini oʻrgandilar. Ijtimoiylashuv jarayonida muhitning oʻrni. Ijtimoiy pedagogikada jamiyat, ijtimoiy muhit avvalambor bolaning yangi muhitlarga integratsiyalashuvi nuqtayi nazaridan oʻrganiladi. Shu nuqtayi nazardan inson va unga taʼsir qiluvchi tashqi omillarning jamiyatdagi oʻzaro munosabati hamkorlik xarakteriga ega ekanligi muhimdir. Muhit-inson kirishishi, oʻzini qulay sezishi uchun joylashuvinigina yetarli bilishi lozim boʻlgan koʻcha, uy va boshqa narsalar emas. Balki, muhit bu alohida oʻzaro munosabatlar tizimi va qoidalari bilan xarakterlanadigan inson jamoalari hamdir. Shuning uchun inson muhitga yangilik kiritadi, muayyan darajada taʼsir qiladi hamda oʻzgartiradi va oʻz oʻrnida muhit ham inson oldiga oʻz talablarini qoʻyadi. U insonni, uning xatti-harakatlarini qabul qilishi ham, inkor qilishi ham mumkin. Muhitning insonga munosabatini insonning yurish-turishi, uning talablariga qanchalik javob berishiga qarab aniqlasa boʻladi. Insonning xulq-atvori uning jamiyatda tutgan oʻrni bilan belgilanadi. Inson jamiyatda bir vaqtning oʻzida bir qancha mavqeʼlarni egallashi mumkin. Masalan, ayol ham rafiqa, ham ona, ham ustoz mavqeʼlarini egallashi mumkin. Har bir mavqeʼ insonga muayyan talablarni qoʻyadi va shu bilan birga unga bir qancha huquqlarni beradi. Insonning jamiyatdagi muayyan huquq va majburiyatlar bilan xarakterlanadigan mavqeʼi ijtimoiy maqom deyiladi. Insonda tugʻma maqomlar boʻlishi mumkin. Insonning ijtimoiy maqomiga millati, tugʻilgan joyi, familiyasi va boshqa omillar taʼsir koʻrsatishi mumkin. Bunday maqomlarga odatda tugʻma maqom deyiladi. Boshqalari esa inson jamiyatda nimalarga mustaqil erishganligiga qarab belgilanadi. Masalan, ijtimoiy pedagog maqomiga shu sohadagi kasb tayyorlovchi oʻquv muassasasida taʼlim olgan va bu soha boʻyicha diplomga ega boʻlgan shaxs erishishi mumkin. Yuqoridagi maqomni qoʻlga kiritilgan maqom desak adashmagan boʻlamiz. Maqom insonning jamiyatdagi xulq-atvorini muayyan vaziyatlarda oʻzini shu maqomdagilar holatiga koʻra belgilaydi. Atrofdagilar u shaxsdan nima kutishlari xam muximdir. Shuning uchun inson maqomi bilan belgilanadigan xulq-atvor ijtimoiy rol deyiladi. Turli ijtimoiy rollarni oʻzlashtirish shaxs ijtimoiylashuvi jarayonining ajralmas qismi hisoblanadi. Uning murakkabligi jihati shundaki, jamiyatda faqat jamiyat tomonidan maʼqullanadigan maqomlar boʻlmasdan ijtimoiy norma va qadriyatlarga mos kelmaydigan maqomlar ham mavjud. Shuning uchun bola shakllanishi va rivojlanishi jarayonida ham ijobiy ham salbiy rollarni oʻzlashtirishi mumkin. Bola oʻz rivojlanishi davomida oʻzlashtiradigan yana bir muhim roli bu jamoa aʼzosi rolidir. Bolalar bogʻchasi va maktabda sport toʻgaragida tengqurlari bilan muomala qilganda bola jamoa aʼzosi, oʻrtoq, doʻst, oʻquvchi, yetakchi kabi rollarni oʻzlashtiradi. Har bir inson isteʼmolchi rolini bajaradi. Chunki u hayoti mobaynida zarur boʻlgan narsalarga doim ehtiyoj sezadi. Bular: ovqat, kiyim-kechak, kitob va boshqalar. Jamiyat insonga taqdim etgan xizmatlardan oqilona foydalana olishni bola yoshligidayoq oʻzlashtirishi lozim.Yana bir muhim ijtimoiy rol-oʻz vatani fuqarosi boʻlish, uni sevish, u bilan fahrlanish, vatanparvar boʻlish bilan bogʻliqdir. Shu bilan birga bola oʻzlashtirishi mumkin boʻlgan boshqa rollar ham bor. Masalan, mutaxassis roli. Uni bola maktab, litsey yoki boshlangʻich kasbiy bilim yurtlarida oʻzlashtiradi. Salbiy rollarga daydi rolini misol qilsak boʻladi. Katta shaharlar koʻchalarida, magazin, bozor, jamoa transportlarida tilanchi bolalarni ham uchratishimiz mumkin. Ular bu rollarga koʻnikishgan. Oʻtgan-qaytganlardan mohirlik bilan pul undirib olishadi. Ular orasida oʻgʻirlik bilan shugʻullanadiganlari ham uchraydi. Baʼzi hollarda boʻlsa, ularni bu ishga kattalar undashadi. Bolaning xulq-atvor mexanizmlarini oʻzlashtirishi unga ijtimoiy munosabatlarga muvaffaqqiyatli moslashuvini taʼminlaydi. ijtimoiy moslashuv deganda shaxsning ijtimoiy muhit sharoitlariga koʻnikishi tushuniladi. Ijtimoiy moslashuv bolaning muvaffaqiyatli ijtimoiylashuvining sharti va natijasi hisoblanadi. Bu asosan uch yoʻnalishda olib boriladi: faoliyat, muomala va anglash. Faoliyat sohasida bolada faoliyat turlarining kengayishi, faoliyatning zaruriy shakl va vositalarini qoʻlga kiritishi, muomala sohasida muomala doirasining kengayishi, uning mazmunining chuqurlashishi, jamiyatda qabul qilingan xulq-atvor meʼyorlarini oʻzlashtirish sodir boʻladi. Anglash sohasida oʻz “men”i obrazini shakllantirish, oʻzining ijtimoiy mansublik va ijtimoiy oʻrnini anglash roʻy beradi. Bu jarayonlarning barchasini tarbiya tartibga soladi. Maqsadli tarbiya omili. Tarbiya – biror maqsadga yo‘naltirilgan jarayon bo‘lib, u muayyan darajadagi dastur g‘oyalari asosida mahsus kasbiy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilar tomonidan tashkil etiladi.Tarbiya ijtimoiy muhit orqali keladigan tarbiyaviy ta’sirlarning barchasi bilan bog‘liq holda ta’sir qiladi. Bunda qulay omillardan foydalaniladi, salbiy ta’sirlarning kuchini ma’lum darajada kamaytiradi. Muhitning ta’siri stihiyali, tarbiyaning ta’siri esa maqsadga muvofiq olib boriladi. Tarbiya jarayonida quyidagi holatlar vujudga keladi: 1. Tarbiya jarayonida kishi ongining o‘sishi sodir bo‘ladi. Masalan, bola o‘z ona tilini atrofini o‘rab turgan muhitning ta’sirida o‘rganib olishi mumkin. Lekin o‘qish va yozishni mahsus ta’lim yo‘li bilangina o‘rganadi. Ma’lum bilim ko‘nikma va malakalar faqat tarbiya jarayonida egallanadi. 2. Tarbiya yordamida hatto, kishining ba’zi tug‘ma kamchiliklarini ham kerakli tomonga o‘zgartirish mumkin. Chunonchi, ba’zi bir bolalar ayrim kamchiliklar bilan tuo‘iladi. (kar, ko‘r, soqov va h.k). Lekin mahsus tashkil etilgan tarbiya yordamida ularning aqliy qobiliyatlari to‘la taraqqiy qiladi, tug‘ma kamchiligi bo‘lmagan kishilar bilan barobar faoliyatda bo‘lishi mumkin. 3. Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta’siri natijasida yuz bergan kamchiliklarni ham tugatish mumkin. (bolalarning karta qimor o‘ynashi, chekishi, ichish va narkotik moddalarga o‘rganish kabilar va h.k). 4. Tarbiya istiqbol maqsadni belgilaydi. Shu bois, u Shaxs kamolotini ta’minlashda ilg‘or rol o‘ynaydi. Mavzu yuzasidan nazorat savollari 1. Ijtimoiylashuvga salbiy taʼsir etuvchi omillar? 2.Tashqi va ichki omillarning ijobiy va salbiy taʼsirini bugungi kunda qanday koʻrinishlari mavjud? 3. Shaxs ijtimoiylashuvida ekologiyaning taʼsiri mavjudmi? 4. Iqtisodiy omillarning shaxs shakllanishidagi taʼsiri? 5. Ijtimoiylashuvga taʼsir etuvchi mega omillar haqida gapiring? 6. Ijtimoiylashuvga taʼsir etuvchi makro omillar haqida gapiring? 7. Ijtimoiylashuvga taʼsir etuvchi mezo omillar haqida gapiring? 8. Shaxsga ta’sir etuvchi omillar qaysilar?