ILK RENESSANS DAVRIDA PEDAGOGIK FIKRLARNING RIVOJLANISHI. REJA: 1.Sharqda ilk renessans davri va ta’lim-tarbiya tizimi. 2.Ilk renessans (uyg‘onish) VII-XIII asrlarda sharqda pedagogik ta’limot rivojlanishi qiyosi. 3. Pedagogika tarixi va mumtoz adabiyotning o‘zaro bog‘liqligi. Tayanch so’zlar: Renessans, uyg‘onish, aljabr, mamun akademiyasi, mineralogiya, fanlar tasnifi, logika, mantiq, baxt-saodat, “Geodeziya”,“Donishnoma”, “Tib qonunlari”, “Shohnoma”, maktab, madrasa, ta’lim-tarbiya, dialektika, borliq, olam, fan, sanat, adabiyot,adabiyotshunoslik, ijtimoiy ong, qonuniyat, insonshunoslik, fanlararo aloqa, mumtoz adabiyot, pedagogik tahlil, tarixiy-badiiy asar. Xitoy sayyohi Sima Szyan 630 yilda Samarqand haqida quyidagilarni yozadi: bu shaharda o‘g‘il bolalarning hammasi besh yoshdan boshlab yozish va hisoblashga o‘rgatiladi, o‘smirlik yoshiga yetganda esa savdo ishini organmoq uchun savdogarlarning karvonlariga qo‘shilib, safarga jo‘naydilar. “Buyuk ipak yo‘li” bo‘yida savdo sotiq ishlarida yetarli tajriba, malakaga ega bo‘lgan bolalar savdo kasbida vorislik qilganlar. Savdogarlardan tashqari soliq o‘ndirish va mamuriy yozishmalar bilan shug‘ullanuvchi mirzalar ham savodli bo‘lshi kerak edi. O‘sha davrga doir arxeloglar topilmalarda qog‘oz, yog‘och, teri va boshqa vositalarda yozilgan ashyolar topilgani arablar istilosiga qadar O‘rta Osiyoda maktablar ta’limi rivojlanganidan dalolat beradi. Islom dini joriy etilgandan so‘ng ta’lim mazmuni o‘zgardi. Savod chiqarish harf va so‘zlarni yozishni o‘rganishdan boshlanardi “Maktab” arabcha yozishni o‘rgatadigan joy manosidan kelib chiqqan.machitlar huzuridagi maktabalar xalqni a’naviy jihatidan buysindirish uchun xizmat qiladigan joy bo‘lib qoldi “Madrasa” kotib bo‘lishni istagan kishi musulmon ulamolarning darslari (maruzalari)ni tinglanadigan keyingi dars o‘qitiladigan yuqori ta’lim maskani hisoblangan. Madrasani xatm qilgan (tamomlab chiqqan) kishilar machitlarning imomi bo‘lib ishlar edilar, va mamuriy ishlarda xizmat qilardilar. XI asrda Bog‘dodda 300 bola o‘qitiladigan o‘sha davr uchun eng katta madrasa qurilgan. “Nizomiya” deb atalagan shu madrasada Al-G‘azzoliy matematika va boshqa fanlarni o‘qitishni joriy qildi. Dunyoviy fanlarni o‘qitishga boshqa madrasalarda ham urinib ko‘rildi, jumladan Samarqanda Ulug‘bek tashkil etgan madrasasida ham dunyoviy fanlar o‘qitildi. Ammo ruhoniylar bunga doimo to‘sqinlik qiladilar, madrasa foydasiga inom qilingan yer va boshqa mulklar ularning moddiy bazasi bo‘lib xizmat qildi. Machitlar huzuridagi maktablarning asosiy vazifasi bolalarga «Qur’on» o‘qishni o‘rgatishdan iborat bo‘lib qoldi. Bolalar maktabga kirgan dastlabki kundan boshlab ularga harflarni hijjalab o‘qish usuli bilan savod o‘rgatilar edi; bu usul alfavitli xatni o‘z tiliga moslab qabul qilgan xalqlar orasida qadimdan davom qilib kelgan usul bo‘lib, kotiblar tayyorlaydigan maktablarda har bir xalqning o‘z yozuviga uyg‘unlashtirilar edi, lekin bu usulning umumiy belgilari hamma joyda bir xil edi.Bu qiyin usulga ko‘ra, o‘quvchi dastlab hamma harflarni alfavit tartibida yodlab olishi, yani har bir harfning nomini bilib olishi (masalan, arab alfavitida: alif, be, te, se va hokazo), so‘ngra esa shu harflarni hijjalab qo‘shib o‘qishni mashq qilishi lozim edi. Shu mashqlar oxiriga yetkazilgandan keyin o‘quvchining qo‘liga birinchi kitob tariqasida «Qur’on» berilar edi. Maktabdor domla «Qur’on»ning boshidan boshlab har bir surasini jumlama-jumla baland ovoz bilan o‘qib berar, shogirdlar esa shu jumlalarni qayda-qayda takrorlab, aytib berar edilar. Islom dinining birinchi asrlarida arab bolalari mana shunday og‘ir usul bilan «Qur’on»ni o‘qishni o‘rganganlar: «Qur’on» tili ularning o‘z ona tili edi. Dastlabki arabcha maktablarning o‘quvchilari “«Qur’on»ni o‘tgan vaqtlarida alfavitdagi harflarning shakli bilan ancha tanish bo‘lar edilar, chunki ular hamma harflarning shaklini ham, harflar birikmalarini ham o‘z qo‘llari bilan yozar edilar. Keyinroq borib esa «Qur’on» tekstini o‘qish hatto arab o‘quvchilari uchun ham qiyinroq bo‘lib qoldi, chunki arab og‘zaki tili «Qur’on» tilidan anchagina farq qiladigan bo‘lib qolgan edi. Boshqa xalqlarning bolalari uchun arabcha tekstni o‘qish juda ham og‘ir edi. O‘quvchidan hamma harflar va harflar birikmalarini o‘z qo‘li bilan yozish kerakligi talab qilinmaydigan bo‘lib qolganidan keyin savod chiqarish tag‘in ham qiyinlashib qoldi; harflarni va harflar birikmalarini domlaning o‘zi yozar, o‘quvchi esa ularni faqat domlaning ovoz chiqarib o‘qishiga qarab, unga taqlid qilib o‘qir edi, xolos. «Savod chiqarish»ni bunday «osonlashtirish» shunga olib keldiki, o‘quvchi hali harflarni yaxshi o‘qiy olmay turiboq, uning qo‘liga o‘qish uchun berilgan «Qur’on»ni o‘qib berolmay, juda qiynaladigan bo‘lib qoldi. Shu tariqa maktablarda kitob o‘qishga o‘rgatish yozishga o‘rgatishdan ajratib qo‘yildi; yozuv alohida «fan» qilib ajratildi, kotiblik kasbini tanlab olgan kishilargagina yozuv o‘rgatiladigan ko‘pchilik dehqonlar va hunarmandlarning o‘g‘illari uchun yozuvni bilish ortiqcha bir narsa bo‘lib qoldi. Islom dini tarqalgan mamlakatlardagi ko‘pdan-ko‘p maktablarda yozuv qurollarining yetishmasligi sababli ham hamma o‘quvchilarga yozishni o‘rgatish qiyin bo‘lib qoldi. O‘quvchilarni yozishga o‘rgatish uchun turli mamlakatlarda turli xil vositalardan foydalanar edilar, masalan, palma yaproqlariga yozib xat mashq qildirar, tuyalarning kurak suyaklariga harf o‘yib yozishni o‘rgatar, mis qozonning orqasiga ko‘mir bilan harf yozib mashq qildirar edilar; kamdan-kam joylardagina yozuv mashq qilish uchun qog‘oz, qamish qalam va qora siyohdan foydalanar edilar; ko‘p maktablarda harf yozishni ko‘pincha cho‘p bilan qumga chizib o‘rgatar edilar. Shunday bo‘lsa ham, maktablarga juda ko‘p o‘g‘il bolalar tortildi. Ayrim musulmon davlatlarining amirlari hamma musulmon bolalarining islom dinining asosi o‘lgan «Qur’on»ni o‘rganishi uchun qattiq choralar ko‘rdilar; o‘g‘lini maktabga bormagan otalarni jazolaydigan bo‘lib qoldilar. O‘rta Osiyodagi musulmon pedagoglar Qur’on»ni yodlash har qancha mashaqqatli bo‘lsa ham shuni to‘g‘ri usul deb hisobladilar. Ular, bola «Qur’on»ni yodlab olish bilan arabcha so‘zlarni esda yaxshi saqlab qoladi, bu esa madrasada o‘qishni davom ettirish uchun kerak bo‘ladi; mashaqqatsiz o‘qishning samarasi bo‘lmaydi degan xulosaga kelganlar. Ota-onalar o‘z farzandlarini maktab tashvishidan barvaqt qutqarmoq uchun o‘g‘illarini, odatda olti-yetti yoshida va hatto besh yeshga kirishi bilanoq maktabga eltib berar edilar. O‘z o‘g‘lini maktabga yuborma-gan ota ko‘pchilikning tanasiga uchraydigan bo‘lib qoldi. Shaharlardagi boy va o‘ziga to‘q kishilar o‘g‘illarini maktabdor domlaga (o‘zi maktab ochib, o‘zi o‘qitadigan kishiga) qo‘yib o‘qitardilar. Yaxshi maktabdor o‘quvchiga husnixat va og‘zaki hisobni o‘rgatishga e’tibor berar edi, uning kattaroq yoshdagi o‘quvchilari «Qur’on»dan tashqari fors-tojik tilida va turkiy tillarda yozilgan bir necha kitobni o‘qib chiqar, ular turli usulda yozilgan qo‘l yozmalarni o‘qishni o‘rganardilar.Arab bo‘lmagan bolalarga islom dini asoslarini o‘rgatishni darsliklari O‘rta Osiyo maktablarida keng tarqalgan edi. Shulardan biri «Haftiyak» edi. Bu kitobni eron pe-dagoglari «Qur’on» suralaridan («yettidan birini») tanlab olib, taxminan VIII asrda tuzganlar. X—XII asrlarda esa islom dini ruknlarini fors tojik tilida sher va nasr bilan bayon qilgan «Chorkitob» paydo bo‘ldi. «Chorkitob» o‘zbek maktablarida ham o‘qitilar edi. XII asrdan boshlab islom dinini turkiy tillarda yozilgan sherlarda (XII asrda yashagan Ahmad Yassaviyning «Hikmat» degan to‘plamida, XVII asrda yashagan kattaqo‘rg‘onlik eshon So‘fi Allayorning ikkita to‘plamida va boshqa to‘plamlarda ommalashtirish boshlandi. Hunar va tabiat to‘g‘risidagi bilimlar, odatda, maktabda o‘qitilmasdan, yakka shogirdlik tartibida o‘qitilar edi. Shaharlarda turli kasb-hunar rivojlana bordi muayyan bir kasb bilan shug‘ullanuvchi ustaxonalarning egalari uyusha boshladilar. Hunar o‘rganmoqchi bo‘lgan bola hunarmandga, masalan, temirchiga, novvoyga va shu kabi boshqa kasbdagi ustalarga shogird tushar edi, lekin buning uchun shu kasbdagi hunar ahllarining rozilik berishi shart edi. Bunday shogird ancha yil ustaning qo‘lida hunarga aloqasi bo‘lmagan ishlarni bajarib yurar, dastyorchilik qilar edi. Usta bunday tekin ishchi kuchidan mumkin qadar uzoq vaqt foydalanishga harakat qilar edi. Bunday shogirdlar hunarni taqlid qilish yo‘li bilan o‘rganar edilar, o‘qitishning muayyan tizimi yo‘q edi. Kasb deyarli otadan o‘g‘ilga meros bo‘lib o‘tardi Malaka bilan birga maxsus bilimlar ham talab qiladigan hunar ahllari -ustalar orasida tabiat to‘g‘risida ilmiy bilimlarning to‘plandi. Masalan, tabiblik shunday kasblardan biri bo‘ldi. Ayrim atoqli hakimlar ham tib ilmini o‘rgatar edilar. Buxorolik Abu Ali ibn Sino shunday hakimlarning eng mashhurlaridan edi. U tib ilmiga doir ko‘pgina qo‘l yozma asarlarni o‘rganib, eng yetuk hakim bo‘ldi, shu bilan birga, ilmiy maqsadlarni ko‘zlab, muntazam ravishda kuzatishlar va tajribalar olib bordi. Tajribali hakim bo‘lgan ibn Sinoning shogirdlari ham bor edi. U o‘z shogirdlari uchun tib ilmidan «Tib Qonunlari» degan kitob yozdi. Yevropada bu kitob lotin tiliga tarjima qilinib, besh asr davomida vrachlar uchun har taraflama qo‘llanma bo‘lib xizmat qildi va shu kitobi tufayli ibn Sino butun dunyoga «Avitsenna» nomi bilan mashhur bo‘ldi. Hozirgi zamon sovet olimlari ibn Sinoning «Tib qonunlar» kitobining maydonga kelishini meditsina taraqqiyotidagi bir bosqich deb hisoblamoqdalar.VII-VIII asrlarda Sharqda aniq fanlarni rivojlanishida ulkan yutuqlarga erishishldi.Madaniyat va marifat markazlaridan biri bo‘lgan O‘rta Osiyoda yashagan xalqlar juda qadim zamonlardan Xitoy va Hindiston mamalakatlari bilan savdo, siyosiy va madaniy aloqa qilib turar edilar. Osiyoda fan va madaniyat juda og‘ir sharoitda- xalq ommasining mahalliy va chet el zolimlariga qarshi kurashlari sharoitida taraqqiy etdi. Falakiyot, matematika, tibbiyot hamda ijtimoiy fanlar rivojlana boshladi. Bu fanlarni markazlashtirish maqsadida halifa Mamun hukmronligi davrida dastlab Xorazmda bugungi Mamun akademiyasiga asos solindi. Keyinchalik u Bog‘dod shahriga “Dorul-Hukomo” (“Donishmandlar uyi”) barpo etilib, uning huzurida kutubxona va rasadxona tashkil etildi. Bu “Donishmandlar uyi”ga bir qancha mamalakatlardan istedodli olimlar chaqirildi. Mamun buyrug‘iga binoan, Xorazmdan Muhammad ibn Muso Xorazmiy ham taklif qilindi. U bu ilmiy markazga (Akademiyaga) bir qancha vaqt ilmiy rahbarlik qildi.Tarixiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Sharq uyg‘onish davri madaniyati fanlarning rivojlanishi, qomusiy olim, mutafakkirlar yetishish bilan butun kishilik jamiyati rivojlanishining yuksak bosqichi bo‘ldi. Al-Xorazmiy, al-Farg‘oniy, al-Beruniy, ibn Sino, Ahmad bin Muhammad Farg‘oniy, Umar Xayyom kabi qomusiy olimlar va Ro‘dakiy, Firdavsiy, Yusuf Xos Xojib, Mahmud Zamahshariy,Abdishukur Balhiy, Ahmad Yugnakiy kabi mutafakkirlar samarali faoliyat ko‘rsatdilar. Ularning aksariyati avvalo, mudarislik yuzlab shogirtlarga ustozlik qilganlar. Natijada mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiy etdi, renesansning beshigi bo‘ldi, XI asr Beruniy asri deb atalishiga yerishildi. Ta’lim-tarbiya borasidagi tajribalar rivojlandi, ta’lim-tarbiya jamiyat taraqqiyotining hal qiluvchi omili ekanligi haqidagi ilmiy ta’limotlarga asos solindi. Abu Ali Husayn ibn Abdulla ibn Hasan ibn Ali ibn Sinoning pedagogik ta’limoti (980- 1037) Ruh- abadiy. U jism bo‘lgandan keyin ham mavjud bo‘lib qolaveradi. * * * Ruh - jismga bog‘liq bo‘lmagan ravishda mustaqil fikrlaydi. * * * Donishmandlik bizga hayot so‘qmoqlarida ulug‘ saodatni hozirlab in’om etuvchivositadir. * * * Tiriklik jismning idrok va harakatga ega bo‘lmog‘i demakdir. * * * Aql tarozusida tortib ko‘rilmagan har qanday bilim asossizdir. Shu bois mantiq ilmini o‘rganmoq juda muhim. Ibn Sinoning 450 dan ortiq asaridan 240 ga yaqini 4744 misra she’rlari bizgacha etib kelgan. “Hadiyat ar-rais”, “Al Majmu”, “Tib qonunlari”, “an Nazit”, “Donishnoma” shular jumlasidandir “Kitob-ul shifo” asar insonni haqida Yaxshi va yomon xulqning hammasi sharoit, tarbiya, odatlanish natijasida vujudga keladi Bu asar inson ruhini tarbiyalashga quyidagi 4 qismdan iborat:1.Mantiq; 2.Tabiiy fanlar; 3.Matematika; 4.Metofizika Uning mantiq qismi 9 bobdan iborat: 1.Mantiqqa muqaddima; 2.Al-maqulot - kategoriyalar; 3.Al-iborat - interproktatsiya; 4.Al-qiyos - sillogizm; 5.Al-burxon - isbot, dalil; 6.Al-jadal - dialektika; 7.Al-safsata – sofistika; 8.Al- Xitobo – ritorika; 9.Ash-she’r – poetika “Tadbir ul monozil” asarida bolani maktabda jamoa bo‘lib o‘qitish haqida 1.Agar bolalar birga o‘qisa, zerikmaydi, ularda fanni o‘rganishga qiziqish yuzagakeladi. Bir-biridan qolmaslik uchun harakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning hammasi o‘qishni yaxshilanishiga yordam beradi. 2.O‘zaro suhbatda bolalar bir-birlariga kitobdan olganlarini hikoya qiladilar. 3.Bolalar birga to‘planganlarida bir-birlarini hurmat qila boshlaydilar, do‘stlashadilar, o‘quv materiallarini o‘rganishda bir-birlariga yordamlashadilar, bir- birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar His ichki ruhga qattiqroq ta’sir etadi va uni harakatga solishda aqldan kuchli “Donishnoma” kitobida qadimiy hikmat fanlaridan beshtasini mohiyati va mazmunini asoslagan: 1.Mantiq; 2.Fizika hislarga aloqador harakat, o‘zgarishga doir bilim; 3.Koinot tuzilishi; 4 .Musiqiy bilim; 5.Tabiatdan tashqari narsalar. Ibn Sino ta’limni tashkil qilish qoidalarini (prinsiplarini) quyidagicha tavsiya etadi: 1.Bolani birdan kitobga jalb qilib qo‘ymaslik kerak; 2.O‘qishni asta-sekin, osondan qiyinga o‘tish yo‘li bilan olib borish lozim; 3.O‘quvchilar bilan amalga oshiriladigan tarbiya, ularning yoshiga mos bo‘lishi shart;4.O‘qitishni jamoa tarzda uyushtirish; 5.O‘qitish bolani mayl qobiliyatini hisobga olgan holda olib borilishi; 6.O‘qitish jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borilishi zarur; 7.O‘qitish jarayonida o‘qituvchi har xil usullarni qo‘llashi shart. Ilm – narsalarni inson aqli yordami bilan o‘rganish. * * * Hakimning uch quroli bor so‘z, giyoh va tig‘.Yolgizlik halokatga olib keladi. Zero, inson o‘ziga kerakli narsalarni faqat jamiyat yordamida qo‘lga kiritishi mumkin. * * * Chala bilim egasi bo‘lishdan ko‘ra, bilimsizlik afzalroqdir. * * * Ruh-shamchiroqqa, bilim - ana shu shamchiroqdan taralayotgan yog‘duga,Allohning zakosi - moyga o‘xshaydi. Shamchiroq yonishdan to‘xtamas ekan -sen tiriksan. Agar u o‘chsa - sen halok bo‘lasan.Abulqosim Firdavsiyning ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari (941-1025) Uning dostonlarida bola tarbiyasi masalalariga ham alohida e’tibor berilgan.Zolizar, Rustam, Anushervon, Humoy,Bahromi Cho‘bina, Xisrav Parvizlar ota- onalari aqliy va jismoniy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalanganlari uchun tadbirkor, jasur qahramonlar bo‘lib yetishdilar.H.Hamidiy)Firdavsiy qator dostonlarida donishmand murabbiy, mehribon ustoz qiyofasini yaratdi, turli bilimlarni o‘rganish, kasb egallash, harbiy hunarlarni bilish zarurligini o‘qturdi.(H.Hamidiy) “Shohnoma” 35 yil yozilgan bo‘lib, o‘ziga xos pandnoma hamdur Hamisha aqlingni rahnoma etgil,Noloyiq ishlardan olisga ketgil Hunar birla aqling birikkan hamon,Har ish bu jahonda yurishgay ravon Insonni xayru saxovatli bo‘lishga yetaklovchi kuch ilm va hunardir.Aql bir tirik jon, bilmaydi zavol,Aql turmush asli buni yodlab ol.Aql yo‘l ko‘rsatib dilni etar shod,Har nechuk ilmdan o‘rgansang bir so‘z.Uni tinmay o‘rgan kecha-yu kunduz. uyuk shoir Abulqosim Firdavsiy Xuroson viloyatining Tus shahrida kambag‘al oilada dunyoga keldi.Firdavsiy keng qamrovli va chu-qyp ilm egasi bo‘lib yetishdi. Shu bois uni «hakim», «donishmand» deb ulug‘laganlar. Shoir ijodiniig ayni gullagan davrida ‘azna shah-rida (hozirgi Afgoniston hududi)-turk sultoni Mahmud G‘aznaviy saroyida yashab, ijod qildi. * * * «O‘ylamasdan qadam bosib, xatoga yo‘l qo‘ygan kishi pushaymon bo‘ladi. U donolar nazdida axmoqqa, yaqinlari nazdida begonaga aylanadi». * * * Olamda eng avval inson aqli yaralgan. Aql qalb posbo-nidir. Aql yana uch qo‘riqchi: til, ko‘z, quloqning ustidan ham posbonlik qilguvchidir. Zero, ezgulik va yovuzlik aynan ana shu uch a’zo orqali qalbga kirib boradi. * * * Donishmand dedi: «Ochko‘zlik va muhtojlik — mangu bedor ikki iblis». * * * Aqlli so‘z dur-javoxirlaru toj-taxtdan ham qimmatliroqdir. * * * Ey hukmdor, idrokli, saxiy, adolatli bo‘l. Elning baxti hukmdorning baxtidir. * * * Ey hukmdor, yolgonni toj-taxtga yaqinlashtirma. Doimo haqiqat yo‘lini tut.Ey hukmdor, ezgu ishlar uchun mablag‘ni ayama. Yuragingga bir lahza ham qo‘rquvni yo‘latma. Aks holda qo‘shni shoh dadillanib, bosh ko‘targay. Bu serkulfat hayotda dono va bardam bo‘l. Yuz bergan har bir hodisaga munosib baho bera bil. Yana shuni bilgilki, kim osmon qadar bag‘ri keng, saxiy bo‘lsa, o‘sha sultonlikka munosibdir. Nodon maslahatchilardan saqlan. Tuban kishilarning so‘zlariga quloq osma: ularning yuragida hasad mujassam. Siringni hatto eng yaqin odamingga ham aytma, aks holda kulfatlarning keti ko‘rinmay qolur. O‘zini hammadan ustun qo‘yuvchilarni mashvaratga yaqin-lashtirma Umar Xayyomning pedagogik qarashlari (1048-1131)G‘iyosnddin Abulfath Umar ibn Xayyom Nishopur shahrida, badavlat hunarmand oilasida tug‘ilib, voyaga yetdi. Uning laqabi Xayyom bo‘lib, bu so‘z «chodir tikuvchi» degan ma’noni anglatadi. Umar Xayyom tili achchiq, badjahl odam bo‘lgan. U o‘z she’rlarini fors tilida, nasriy asarlarini esa arab ti-lida bitgan.Xayyom o‘zining ruboiylari bilan nom qozongan. Uning taxmi- nam 400 ta ruboiysi mavjud bo‘lib, shulardan 293 tasi Kembrij dorilfununining kutubxonasida saqlanadi.Umar Xayyom, shuningdek, «Yevklid kitoblariga sharhlar», «Arifmetika muammolari», «Donishmaidlik tarozisi», «Malikshohning falakiyot jadvali»,(Umar Xayyom bu jadvalni Isfaxondagi rasadxonada ishlagan vaqtida tuzib, uni Eron shohi malikningismi bilan atagan), «Borliq va burch haqida qaydlar» kabi ilmiy asarlarning ham muallifidir.Umar Xayyom qomusiy olim edi. Uning 600 yildan so‘ng aniqlangan matematik formulalari mavjud. Xayyom, shuningdek, 11 yoshli shahzodani davolagan hakim, qyosh va oy tutilnshini, obhavo qanday bo‘lishini avvaldan aytib beruvchi munajjim ham edi. Buxoro hukmdori Umar Xayyom bilai suhbat chog‘ida yuksak hurmat-e’tiborining belgisi sifatida uni doimo o‘z yoniga-taxtga o‘tqazgan. * * * Asrori azalni sanu may bilmasmiz,Umar Hayyom didaktikasi matematika ilmini rivojlantirib quyidagi g‘oyalarni yaratgan: Tarbiya haqidagi qarashlari 1.Miqdorni cheksiz ravishda bo‘linishi; 2.To‘g‘ri chiziqni cheksizlikkacha davom ettirish mumkinligi; 3.Har qanday kesishuvchi ikki to‘g‘ri chiziq ochilib va kesim burchagi uchidan uzoqligi; 4.Ikki yaqinlashgan sari kesishadi.Umar Hayyomning algebra faniga qo‘shgan hissasi 1.Son ildiziga teng (x=a). 2.Son kvadratga teng (x2=a). 3.Son kubga teng (x3=a). 4.Ildiz kvadratga teng (x2=bx). 5.Kvadrat kubga teng (ax2 =x3). - Ota-onaga muhabbat; - O‘zaro munosabat; - Do‘stlik; - Savob va gunoh; - Nafs balosi illat va ustoz-shogirdlik Bu harfi chigalni sanu man bilmasmiz, Har nechaki so‘zladik, dedik parda osha, Chu pardaki tushdi, sanu man bilmasmiz. Bilgaymisan, ayo, saharlarda xo‘roz, Faryod etarda senga ne so‘ylar roz? Ul derki, ayon bo‘ldi cahap ko‘zgusida Tun o‘tdi umrdan, bexabardirsan boz... ABU HAMID MUXAMMAD AL G‘AZZOLMY (1058-1111) Faylasuf al G‘azzoliy Tus shahrida tug‘ilib o‘sdi. Juda yoshlik chog‘idanok olimlik pog‘onasiga ko‘tarildi. 1091 yildan boshlab u Bag‘oddagi mashhur Nizomiy madrasasida talabalarga falsafa va ilohiyot ilmidan caboq berdi. U 34 yoshida kuchli ruhiy inqirozni boshidan kechirdi. Shundan so‘ng haqiqatni faylasuflar belgilagan yo‘ldan topa olmasligini tushunib, mudarrislikni tashladi va mustaqil ravishda tasavvuf ilmini o‘rganishga kirishdi. Oradan 11 yil o‘tgach, imom G‘azzoliy yana madrasaga qaytib, talabalarga tahsil bera boshlaydi. U butun umrini haqiqatni odamlarga tushuntirish va adashganlarni to‘g‘ri yo‘lga qaytarishga bag‘ishladi. * * * Shubha haqiqatga olib boruvchi yo‘ldir. Kim shubhalanmas ekan, hech narsani ko‘ra olmaydi. Ko‘rishdan mahrum odam esa tushunolmaydi. Tushunishdan mahrum kimsa misoli so‘qir kabi yo‘ldan adashadi. * * * Tirik mavjudotlarning quyi darajadagi turlari chumoli va chivinlarni ham faqat chumoli hamda chivinlargina anglay oladi. Afsuski, faqat insongina o‘zi haqida haqiqiy bilimga ega emas. Biz o‘zimizni faqat sirtdan u yoki bu qilmishimiz va tashqii qiyofamiz orqali bilamiz. Ruhiy mohiyatimizni bilishga urinmaymiz. * * * Paygambardan so‘radilar: «Xalqlarning kulfatiga nimalar sabab bo‘ladi?» U zot shunday javob qaytardilar: «Manmanlik, gerdayish, takabburlik, raqobat, tarqoqlik va hasad xalqlarga kulfat keltiradi. Ana shular tufayli avval xalqlar o‘rtasida ajralish yuz beradi, so‘ngra tartibsizlik boshlanadi». * * * Uchta olam mavjuddir: ularning biri zohiriy. ikkin-chisi botiniy olam bo‘lsa, har ikkisining orasidan yana bir olam — ruxiy olam o‘rin olgan. 5.2. Ilk renessans (uyg‘onish) VII-XIII asrlarda sharqda pedagogic ta’limot rivojlanishi qiyosi Manbalar Tarixiy davr Tarixiy shart sharoit Pedagogika nazariyasini rivojlanishi Al Xorazmiy 753-850 Mamun hukmronligi davrida ilm-fanga e’tibor qaratildi.Bog‘dod shahriga “Dorul-Hukomo”(“Donishmandl ar uyi”) barpo etilib, uning huzurida kutubxona va rasadxona tashkil etildi Unga Muhammad ibn Muso Xorazmiy bir qancha vaqt ilmiy rahbar bo‘ldi. Xozarmiy o‘zining “Al –jabr val muqobala” nomli asari bilan matematika faniga asos soldi. Shu bilan birga u “Falakiyot jadvallari”, “Quyosh soatlari to‘g‘risida” kabi risolalar yozgan. Xorazmiyning ta’lim boasidagi fikrlari har bir fanning qonun-qoidalarini va ularni o‘qitish yo‘llarini asoslagani bilan muhimdir. Bu haqda olimning o‘zi shunday deb yozgan: “Men arifmetikaning sodda va murakkab masalalarini o‘z ichigi olgan “Al-jabr val-muqobala” kitobini yozdim. Chunki bu kitob vasiyatnoma yozish, huquq ishlari, savdo sotiq, ariq qazish, geometrik hisoblashlar uchun juda zarur deb, hisobladim”Xorazm o‘zining arifmetikasida hindlarning to‘qqiz raqam 1,2,3,4,5,6,7,8,9 va nol yordamida, yani o‘nli pozitsion tartib bilan istalgan 0 son va qisqa ifodalanishi bayon etish maqsadida yozgan edi. Shu bilan birga sonlarni ko‘paytirish, qo‘shish va ayirish hamda bo‘lishni oson yo‘llari qayd qilinadi.Xorazmiyning arifmetikasi matematika va sanoq tartibi tarixida yangi bir davr ochdi. Xorazmiy IX asrning 20-yillarida “Zid” (“falakiyot jadvallar”)ni tuzib chiqdi. Bu asar matni hozirga qadar arab tiliga tarjima qilinib fan olamida foydalanilmoqda. Asar Sharq va G‘arbda falakiyot fanidan saboq beruvchi asosiy asar bo‘lib xizmat qildi. Xorazmiy “Astrolyabiya” (“Usturlob”) va “Quyosh soati”haqida ham asarlar yozgan edi. Xorazmiy Markaziy Osiyolik olimlar Muhammad Kosir, Farg‘oniy,Ahmad Marvodiy kabilar hamkorligida meridian yoyini hisoblashda ilmiy izlanishlar olib borganlar Abu Nasr Forobiy 879-950 Islom ta’limi to‘la joriy etilishi Movaraunnahrd a alohida davlatning tarkib topishi slom ta’limotining amlakatning mafkurasiga aylangan. U marv, Bog‘dod, Shom (Suriya) va Misrda Forobiy 950 yilda hayotdan ko‘z yumgan. Undan bizga juda ko‘p o‘lmas asaralar meros bo‘lib qolgan. O‘z zamonasinining yetuk olimi bo‘lgan Forobiyning falsafa, mantiq, psixologiya, musqa,matematikaga, doir 160 dan ziyod asarlari malum bo‘lib, ularning ko‘pi juda keng, hatto, dunyo miqyosida shuhrat qozongan. “Al muallim as-soniy (“Ikkinchi muallim”), Arastudan keyin “Sharq Arastusi” nomlariga sazovor bo‘lgan Faroibiyning mazkur fanlarga doir asarlaridan tashqari, ijtimoiy hayot, bilishining shakllari, bosqichlari va usullari axloq, tarbiya, tilshunoslik, sheriyatga bag‘ishlangan asarlari ham bor. Masalan: “Kalom fil aql al kabir” (Kattalarning aqli haqida so‘z), “Kitob fi isho assag‘ir” (Yoshlarning aqli haqida kitob), “Kitob fi96 bo‘ladi. Yunon tilini mukammal o‘rganadi. isho al-ulum va attarif” (ilmlarning kelib chiqishi va tasnifi), “Kalom fi sher val qavofi” (Sher va ofiyalar haqida so‘z), “Risola fit tanbih ala asbob assaodat” (Baxt saodatga erishuv yo‘llari haqida risola), “As-siyrat al-fazala” (Fazilali hulqlar) va boshqalar ana shular jumlasidan. Forobiy bolalarning fe’l-atvoriga qarab tarbiya jarayonida “qattiq” va “yumshoq” usullardan foydalanish kerak deb hisoblagan: 1. Tarbiyalanuvchilar o‘qish-o‘rganishga moyil bo‘lsa, ta’lim-tarbiya jarayonida yumshoq usul qo‘llanadi. 2. Tarbiyalanuvchilar o‘zboshimcha, itoatsiz bo‘lsa, qattiq usul qo‘llanilishi lozim. Forobiyning axloqiy qarashlari ham g‘oyat qimmatlidir. Forobiy axloqni ikki guruhga bo‘lgan edi: - yaxshi sifatlarga va yovuzlik yoki sifatlarga ajratagan. Insonning eng oliyjanob fazilati baxtga intilishdir. Forobiyning inson kamolotiga doir g‘oyalari asrlar osha o‘z qimmatini saqlab keldi. Abu Rayhon Beruniy 973-1048 995 yilda Xorazm Mamun I tomnidan bosib olindi. Beruniy vatanini tashalb Ray (hozirgi Tehron shahri) ga ketishga majbur bo‘ldi. 1004 yilda Urganchda ilmiy fanga homiylik qilayotgan Mamun II (1009-1017) saroyiga keladi 1017 yilda Mahmud G‘aznaviy Xorazmni bosib oladi Beruniyni G‘azna shahriga olimlar bilan olib ketadi. U bilan Hindistonda bo‘ladi shu Beruniy falakiyotshunoslik, mantiq, falsafaga va boshqa fanlar bo‘yicha yozgan asarlari nomlarining o‘zi oltmish sahifani tashkil qilgan. Uning turli xajmdagi 150 ta asarlari hozirgi kunda aniqlangan. Lekin shulardan 30 tasinigina bizgacha etib kelgan. Ulug‘ olimning turli fanlarga doir asarlari orasida uning ijtimoiy ta’limotlari, dunyoqarashi ifodalangan asarlari alohida o‘rin tutadi. Masalan: “Kitob fi axborotil mubayyizot vilqaromita” (Oq kiyimliklar va karamatiylar xabarlari haqida kitob), “Kitobul maqolotval-arz vad-diyonot” (Maqolalar, e’tiqotlar va dinlar haqida kitob.), “Geodeziya”,“Minerologiya” nomlari bilan tarjima qilingan asarlari ham ana shular jumlasidandir. Beruniy inson axloqini shakllantiruvchi vosita mehnat deb hisoblaydi. Uning fikricha, aql idrok va mehnatning jamlanishigina kishilarning to‘g‘ri hayoti va pok axloqini belgilab beradi. Mehnat inson qalbiga muruvvat hissini o‘yg‘otadi. Beruniyning muruvvat haqdagi g‘oyasida xayrihoh bo‘lishlik, xalol, haqgo‘y va boylik orttirishga intilmaydigan o‘z mehnati hamda o‘zgalarni mehnatini hurmatlaydigan sifatlarni nazarda tutgan edi. Beruniy bolalarni axloqiy barkamolligi va yomon fazilatlaridan saqlashda quyidagi tarbiya usullarini olg‘a surgan edi: 1. O‘rnak olish: Donishmand va olimlar xulqlaridan o‘rnak olish yaxshi xulqni rivojdantiradi, yomon odatlarni yo‘q qiladi. U ko‘proq ota-onalarni farzandlariga o‘rnak bo‘lishga chorlaydi. 2. Pand va nasihat. Beruniy pand va nasihat orqali bolalardagi ayrim nuqsonlarni anglatish zarur deb bo‘yi Beruniy “Hindiston” asarini yozadi. hisoblaydi: va u quyidagi fikrlarni bayon etadi: “odamlar o‘rgangan, odatlangan va ko‘pchilikka maqul bo‘lgan narsaga qarshilik ko‘rsatmasdan o‘rganish kerak”. Yaxshi xulqlar yaxshilik alomatidir, yomon xulqlardan bolalarni saqlamoq lozim. Ayniqsa, maqtanish, buzuq niyatlik, chaqimchilik, besabrlik, nafs balosi, yolg‘onchilik va boshqalar. Ta’limda o‘quvchini zeriktirmaslik uchun o‘rganiladigan fanlarni almashtirib turish kerak. O‘quvchi fandan- fanga o‘tib tursa, turli bog‘larda yurganga o‘hshaydi. Birini ko‘rib ulgurmay. Boshqasi boshlanadi va u “Har bir narsada o‘ziga yarasha lazzat bor”, deyilganidek, ularga qiziqadi va o‘qishni istaydi. Bir xil narsaning bayoni Bolani charchatadi va xotirasida hech nimani saqlay olmaydi. Beruniy bilimni quyidagi uch yo‘l bilan hosil bo‘lishini alohida uqtirgan: 1. Har bir ilm va sanatning borib taqaladigan, boshlanish joyi bor. Shuni to‘g‘ri boshlash zarur. 2. Ilm boshlanish joyiga yaqinlashgan sari to o‘ziga borib yetguncha soddalashtirib borish. 3. ilm o‘rganish vaqt va sabrni talab etadi. Shoshilish kerak emas. Jamiyat tarixida XX asr Abu Rayhon Beruniy asri deb qabul qilingan. Abu Ali ibn Sino 980-1073 Buxoroda Somoniylar hukmronligi o‘rnatilgan. Buxuoroda kutubxona bo‘lgan, undan ibn Sino foydalanish huquqqiga ega bo‘lgan, 999 yilda Qorahoniylar buxoroni bosib olgandan so‘ng ibn Sino Xorazmga, keyin 1011 Hamadonga, 1023 yil Isfahonga ko‘chadi. “Men xalqimga hizmat qilish ilmkoniyatga ega bo‘lganimda va tanimda yashashga joy topa olmadi”, deydi. Ibn Sino haqqiy alloma va olim sifatida o‘z davridagi fanlarning deyarli hammasi bilan muvaffaqiyatli shug‘ulangan va ularga oid asarlar yaratgan. Turli manbalarda Ibn Sinoning 450 dan ortiq asarlari qayd etilgan bo‘lsa ham, uzoq vaqt o‘tishi bilan ularning ko‘pi yo‘qolib ketgan va bizgacha faqat 240 ta asari etib kelgan. U tavsiya qilgan ta’lim-tarbiya tizimi quyidagilarni o‘z ichiga olgan: aqliy tarbiya, jismoiy sog‘lomlashtirish tarbiyasi, estetik tarbiya, axloqiy tarbiya, mehnat tarbiyasi. Ibn Sino bolani maktabda o‘qitish va tarbiyalash masalasiga katta ahamiyat berib, “Tadbir ul manozil” asarining maxsus bo‘limini ana shu masalaga bag‘ishlagan. Kitobining “Bolani maktabda o‘qitish va tarbiyalash” bo‘limida bolani maktabga jalb qilish haqida to‘xtalgan. Uning takidlashicha, maktabga barcha qishilarning bolalari jalb etilishi va hamma bolalar birga o‘qitilishi va tarbiyalanishi lozim. U bolani uy sharoitida yakka o‘qitishga qarshi bo‘lgan , bolani maktabda jamoa bilan o‘qitishning foydasini quyidagicha ifodalagan: 1. Agar bolalar birga o‘qisa, zerikmaydi, ularda fanni egallashga qiziqish yuzaga keladi. Bir-biridan qolmaslik uchun xarakat, musobaqalashish istagi rivojlanadi. Bularning hammasi o‘qishning yaxshilanishiga yordam beradi. 2. O‘zaro suhbatda bolalar bir – birlariga kitobdan o‘qib olganlarini. Kattalradan eshitganlarini hikoya qiladilar. 3. Bolalar birga to‘planganlarida bir-birlarini hurmat qila boshlaydilar, do‘stlashadilar, o‘quv materiallarini o‘zlashtirishda bir-birlariga yordamlashadilar, bir-birlaridan yaxshi odatlarni o‘rganadilar. Ibn Sino 14 yoshli bolalarga bilim berishga alohida e’tibor qaratish lozimligini takidlab o‘tadi. Ibn Sino o‘qitish jarayoniga katta ahaiyat bergan va un tubandagi tarzda tashkil qilinishi zarur, deb hisoblagan. 1. Bolani birdan kitobga jalb qilib qo‘ymaslik kerak. 2. O‘qitish asta – sekin. Osondan qiyinga o‘tish yo‘li bilan olib borilishi lozim; 3. O‘quvchilar bilan amalga oshiriladigan tarbiya ularning yoshiga mos bo‘lishi shart; 4. o‘qitish jamoa tarzida uyushtirilishi darkor; 5. o‘qitish bolaning mayli va qobiliyatini hisobga olgan holda olib borilishi kerak; 6. O‘qitish jismoniy mashqlar bilan qo‘shib olib borishi zarur. Ibn Sino tarbiya masalarini ifodalagan asarlarida o‘qituvchining roliga katta e’tibor bilan qaragan. Tarbiyachi tanlashni muhim masala deb hisoblagan. U bola olti yoshga to‘lishi bilan uni o‘qituvchining tarbiyasiga berishni tavsiya qiladi. Tarbiyachi “Rostgo‘y, dono, odil, ozoda kiyinadigan, xushmoamala” bo‘ilishi zarurligini uqtiradi va yosh avlodni o‘qitadigan hamda tarbiyalaydigan kishilar oldiga bir qancha talablar qo‘ygan. Uning fikricha. 1. Tarbiyachi bolalar bilan muomalada bosiq bo‘lishi kerak; 2. Muallim o‘quvchilar ta’limni qanday o‘zlashtirayotganini kuzatib borishi lozim; 3. O‘qitish jarayonida muallim har xil usullarni qo‘llashi darkor. 4. Tarbiyachi o‘quvchining xotirasi va boshqa aqliy qobiliyatini bilishi lozim. 5. Tarbiyachi bolalarni tarbiyalashda tegishli jazo horalarini qo‘llashi, o‘tilganlarni takrorlashga majbur qilish orqali ularni fanga qiziqtirishi kerak. 6. Tarbiyachi o‘z fikrini o‘quvchiga bayon qilishdan oldin undan masalaning mohiyatiga o‘zi tushunib olishi, keyin uni qisqa, aniq, adabiy tilda tushuntirishi, bunda ko‘p gapirishdan qochish lozim. 7. Har bir fikr xaqiqat bilan tasdiqlanishi, bolalarda hissiyot uyog‘otadigan bo‘lishi lozim. Ibn Sino insonlarning sabrli va har qanday qiyinchilikka chidamli bo‘lishining oqibati ularni yuksak axloqiylikka va baxtga yetaklaydi, deb uqtirgan. Mutafakkirining axloq va axloqiy tarbiya haqidagi g‘oyalari yosh avlodni barkamol inson qilib tarbiyalash uchun bir dastur sifatidagi qimmatini saqlab kelmoqda, to‘qqiz asrdan keyin bu ta’lim-tarbiya tizimi pedagogik texnalogiyaga asos bo‘ldi. VI-VII ASRLARDA O‘RTA OSIYОDA MAKTAB VA PEDAGOGIK FIKRLAR “Ilmga nisbatan guyo chupon kabi posbon bo‘linglar, lekin ilmni faqat rivoyat qiluvchi bo‘lmanglar” “Qur’oni Karim” da ifodalangan tarbiyaviy g‘oyalar “Biz insonga to‘g‘ri yo‘l kursatib qo‘yganmiz. Xoxlagan shukur keltiruvchi bo‘lsin yoki kufr keltiruvchi bo‘lsin” (“Inson” surasi 30-oyat) “Sizlarga biror musibat yetsa unga o‘z gunohingiz sababchidir” (30-oyat) “Bilgilki bu dunyo hayoti o‘yin- kulgu, zeb-ziynat o‘zaro faxrlanish ko‘p mol farzand bilan maqtnishdan o‘zga narsa emas” (20-oyat) “Kim zulm qilgandan so‘ng tavba qilib, yaxshi ishlarga tutinsa, albatta, Olloh uning tavbasini qabul qiladi” (39-oyat) Islom dini va hadislarda ta’lim- tarbiya Komil insonni tarbiyalash predmetida tasavvuf ta’limoti va pedagogika tarixining o‘zaro bog‘likligi “Bir soatgina ilm o‘rganish bir kechalik ibodatdan yaxshi, bir kunlik esa uch oy tutilgan ro‘zadan yaxshi ” “Hadislar”da ilm-fan “Ikki qiz farzandni boqib o‘stirib, tarbiyalab, voyaga yetkazib munosib joylarda uzatsa, uning mukofoti jannatdir” “Kimki uchta qiz farzandni o‘stirib, tarbiyalab, voyaga yetkazib munosib joylarda uzatsa, uning mukofoti jannatdir” “Oila nafaqasidagi tejamkorlik tirikchilikning yaratishga teng. Odamlar bilan do‘stlashish aqlning yarmiga teng Savol so‘rash odoblarini bilan limning yarmiga teng. ” - Ilm-sahroda do’st, Hayot yo’llarida tayanch, - Yolg‘izlik damlarda yoo’ldosh, - Quvonchli damlarda rahbar,- Qayg‘uli damlarda madakor, - Odamlar orasida zebu- ziynat, - Dushmanlarga qarata qudratli qurol. Abu Abdullo Al- Xorazmiyning didaktik qarashlari (783-850) “Kitob al-Muxtasar”, “Hind hisobi”, “Al- jabor val muqobola” “Zij” (falokiyot jadvallari)“Astrolobiya” (ustrilob) va “Quyosh soati” kitoblari 1.2 darajali tenglamalar va ularni yechish uslubi Tenglamalarni yechishni “al-jabr” va “muqobola” deb atadi Hind hisobini takomillashtirib, qo‘shish, ayirish va ko‘paytirishning oson yo‘lini ishlab chiqdi Falokiyot jadvalini tuzib chiqdi Hozirgacha o‘quv qo‘llanma sifatida foydalaniladi. Meridiananing bir gradusi,yoyning uzunligi 11815 m ekanligini topgan Astronomiya tarixida muhim qo‘llanma Abu Nasr Muhammad ibn Tarxon Forobiy (879-950) ning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limoti Forobiyning o‘rta asrdagi yaqin va o‘rta sharqda ilg‘or pedagogik ta’limotning asoschilaridandi. Chunki u o‘z asarlarida, didaktika, ta’lim-tarbiyaning psixologik asoslari, etika, nafosat qoidalarini yaratgan “Kattalar aqli haqidagi so‘z”, “Yoshlarning aqli haqida kitob”, “Ilmlarning kelib chiqish tasnifi”, “SHe’r va qofiyalar haqida so‘z”, “Fozil odamlar shahri” asarlari ta’lim-tarbiya nazariyasiga bag‘ishlangan “Mantiq to‘g‘risida risolaga muqaddima” asari “Logikaga kirish” asari “Baxt – saodatga erishuv” asari “Aql to‘g‘risida” risola Grammatikaning tilga va til ifodalariga bo‘lgan munosabati mantiq ilmining aql va aqliy tushunchalarga munosabati kabidir Ba’zi narsalar borki, ular fikrlash, muhokama yuritish, xulosa chiqarish hamda deduksiya yo‘li bilan ma’lum bo‘ladi Inson inson bo‘lib, insoniy kamolotga erishuvi uchun so‘zlashi va kasb-hunarga muhtojdir Grammatika tilning o‘lchovi bo‘lganidek, mantiq ham ... o‘lchovidir Fikr qilmasdan bilinadigan narsalar to‘rt qismga bo‘linadi: 1.Maqbulot (maqbul bo‘lgan fikrlar); 2.Mashhurot (mashhur bo‘lgan fikrlar); 3.Mahsulot (sezish va idrok natijasida ma’lum bo‘lgan); 4.Boshlang‘ich ma’qulot (ya’ni bilish, tushunchalar) Inson yuksak kamolotga erishuv yo‘lida harakat qilganidek, aqliy bilishga ham harakat qilsa, u shubhasiz ... baxt – saodatga erishadAbu Rayhon ibn-Ahmad Beruniyning (973-1048) pedagogik ta’limoti Abu Rayhon Beruniy o‘z davrining buyuk pedagogi ekanini ta’kidlash lozim. Eng muhimi shundaki, hali o‘sha zamonda pedagogika ilmiy va mustaqil fanga aylanmagan bir paytda Beruniy falsafiy pedagogika maktabini yaratgan (A.Irisov) “Osoral-baqiya”, “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” Hindiston “Hindlarning aqlga sig‘adigan vasig‘ maydiga ta’limotlari” asari “Geodeziya”, “Minerologiya” kitobidan Har biri ilm va san’atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor “Xatar ko‘z bilan ko‘rgandek bo‘lmaydi” Tadqiqotchi ziyrak (o‘z) xatolarini sinchiklab izlashi, tobora tirishqoq bo‘la borishi, mehnatdan zerikmasligi, o‘z-o‘zini qayta-qayta tekshirib turishi kerak Qiyos qilinuvchi narsa bilan qiyos uchun olinuvchi narsa orasini isbotlanuvchi narsa bilan isbot orasini birlashtiruvchi bir sabab bo‘lmasa, u dalil va misollar qabul etilmaydi Ahmoqlik davosi to‘q kasallikdir. O‘zini yuqori tutib kibrlangan bilimsiz qoladi Inson u yoki bu fan bilan shug‘ullanishidan oldin o‘sha fan tarmoqlarini yaxshi o‘rganmog‘i va ular orasida aniq tajribalar o‘tkaza olishi lozim Ilmlar ko‘pdir. Ular zamon iqboli bo‘lib, turmushlar va xotiralar qo‘shilib borsa ko‘payadi. Bilim qaytarish va takrorlash isbotidirz-Zamaxshariyning pedagogik qarashlari (1075-1143) Agar Ovro‘po va Sharq olimlarining xronologik ruhdagi asarlari va boshqa ishlarini ko‘zdan kechirilsa, (hatto ko‘pchilik Xorazm olimlarining nomlari o‘zbek xalqiga noma’lum), shu adolatli fikrga qanoat hosil qilish mumkin.Shunday yirik qomusiy olimlardan biri Az-Zamaxshariydir.(U.Uvatov) Tabiiyki, Az-Zamaxshariyning pand- nasihatlari tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‘lib, pedagogik fikr rivojida munosib o‘rinda bo‘lgan, hozir ham ta’lim- tarbiyada qimmatli ahamiyatga ega.(U.Uvatov) U ellikdan ortiq asar yozdi. Ularni ma’naviy mazmuniga ko‘ra quyidagicha guruhlash mumkin: Yoki ilmli bo‘l, yoki ilmga tayanib, ish tutadigan bo‘l,loaqal ilmni tinglab eshitadigan bo‘l. Biroq to‘rtinchisi bo‘lma, chunki kasodga uchrab halok bo‘lasan (juvonmarg bo‘lasan) 1.Mantiq; 2.Grammatika; 3.Ilmi din va ulomolar xususida; 4.Lug‘at va lug‘atshunoslik; 5.Adabiyot; 6.Aruz va adabiyot nazariyasi; 7.Ilmi odob; 8.Tarix va jo‘g‘rofiya. Axmoq kishi hikmat lazzatini bilmaydi Savdogarlarning shuhrati va obro‘-e’tibori qissasida, olimning shuhrati-yu, obro‘-e’tibori yozgan kitoblarida (asarlarida) To‘g‘ri va haq yo‘ldan yurgan kishining yurishi arslon yurishidan ko‘ra ham mahobatliroq (haybatliroq)dir Yeru zaminning ko‘rkamligi olimlar bilan bo‘lsa, osmonning ziynati yulduzlar bilandirTasavvuf ta’limotining pedagogika tarixi bilan bog’liqligi Ahmad Yassaviy ta’lim-tarbiya haqida (XI asr o‘rtasi 1166 yil) ta’limoti “Devoni hikmat” (Hikmatlar kitobi) Axloqiy tarbiya mazmuni va metodlari Mehnat tarbiyasining ijtimoiy ahamiyati va mohiyati Nafosat, islomga e’tiqod tarbiyasi Bahovuddin Naqshband (1318-1389) ta’lim – tarbiya haqida ta’limoti Naqshband tariqatlarining tarbiyaviy mohiyati “Olamni bilish, odamni bilish va axloqiy mukammallik” ..... kitobi Dil ba yoru, dast ba kor. (Dilingni Ollohga, qo‘lingni ishga bag‘ishla) Imom Al- Buxoriy (809-869) Ta’lim-tarbiyaga oid ta’limot Aziziddin Nasafiy “komil inson ta’limoti” Tarbiyaga oid kitoblar: “Al – adab ad muqrad”Jami 20 dan ortiq “Har bir mo‘min banda o‘z birodarining ko‘zgusidir. U birodarida biror ayb ko‘rsa, o‘zida bo‘lgan shunday aybni tuzatishga harakat qiladi” “Ikki mo‘min banda bir- birini ko‘rmasa, oldin ularning ruhlari bir kunlik yo‘lda uchrashadi”. BURXONIDDIN ZARNUDJIYNING PEDAGOGIK TA’LIMOTI “O‘quvchiga ta’lim yo‘lida qo‘llanma”, “O‘rtoq, o‘qituvchi, fan tanlash haqida”, “Mashg‘ulot (dars) haqida”, “Ta’lim yo‘lida ongli istaklar haqida”, “Olimlar va fanning sharafi haqida”,“Bilimlarni egallash haqida ” kabi didaktik asarlari pedagogika tarixida muhim o‘rin tutadi.“O‘rtoq tanlashga kelsak, shunday o‘rtoq tanlash kerakki, g‘ayratli, sofdil, pok fe’l-atvor egasi bo‘lsin”.... Men ko‘rganimda sungisi shuki, bizning zamonamizda bilimga g‘ayrat bilan kirishgan kishilarning ko‘pchiligi unga (bilimga) unchalik erisha olmaganbo‘lsalar, aslida ular noto‘g‘ri yo‘l tanlab mavjud uslublarnimensimaslikdan. Sen bilimlarni oltita holatda o‘zlashtirishing zarur bo‘ladi. Bular:aql-farosatlilik, kuchlii istak chidamlilik, ozgina yeyimlilik va ichimlilik, o‘qituvchi ta’limi va bilim olish uchun yetarli vaqt” “Bilim oluvchi vaqtni samarali tashkil etishga odatlansin, bordiyu bunga bir fan zerikarli bo‘lsa boshqasi bilan mashg‘ul bo‘lsin.” “O‘rganuvchilar zimmasiga barcha fanlar orasida eng muhim tanlash vazifasi turadi. Bu ular nimaga qiziqadilar, nimani o‘rganmoqchilar va hayotning keyingi davrlarida qaysiga ehtiyoj tug‘ilishini hisobga olishgani ma’qul”. 3. Pedagogika tarixi va mumtoz adabiyotning o‘zaro bog‘liqligi Obyektiv olamning bir butunligi har bir fan, ijtimoiy ong shaklining o‘zaro bog‘liqlikda rivojlanishini taqozo etadi. Bu bog‘liqlik o‘ziga xos qonuniyatlar va tamoyillar asosida namoyon bo‘ladi. Fanlararo aloqa, bog‘liqlik bandlarini o‘rganishda umumiy va xususiy qonuniyatlarga asoslanish tadqiqotning ilmiy va amaliy ahamiyatini oshiradi. Chunki voqea, hodisa o‘rtasidagi bog‘liqlik qonuniyati har qanday fanning metodologik mezoni bo‘ladi. Falsafa lug‘atida: «qonun-tabiat va jamiyatdagi hodisalarning zarur va muhim aloqasi. Qonuniyatli aloqalar, ular zaruriyatli xarakterga ega bo‘lganliklari sababli, tegishli shart-sharoit mavjud bo‘lganda, hamisha yuz berib turadi»- deb izoh beriladi. Demak, qonuniyat barqaror takrorlanib turadigan aloqalardir. Ular voqelikning eng muhim ichki, nisbatan qaror topgan belgilarini, xususiyatlarini ifodalaydi. Tabiiy fanlarning tutash bandlarida yangi-yangi ilmiy yo‘nalishlar ochilishi ana shunday qonuniyatlar mavjudligini ko‘rsatadi. Ijtimoiy fanlarda ham fanshunoslik, falsafiy yo‘nalishda o‘zaro aloqa yo‘llari va usullari malum darajada o‘rganilgan. Ammo fanlararo bog‘liqlik, fan va sanatning o‘zaro aloqasi qonuniyatlari, tamoyillarining aniq tizimi ishlab chiqilmagan. Pedagogika va badiiy adabiyot insonshunoslik bandida bir- biri bilan bog‘liqligining o‘ziga xos quyidagi qonuniyatlarini ko‘rsatish mumkin: ijtimoiy borliqning bir butunligi va fanlarning bir-biriga bog‘liqlikda rivojlanishi, umumiy qonuniyatlarga asoslanishi; pedagogika va badiiy adabiyotning tarixan va mantiqan bir-biri bilan bog‘liqligi; insonni bir butunlikda o‘rganishda, insonshunoslikda pedagogika bilan badiiy adabiyotning bir-biri bilan bog‘liqligi; predmet, maqsad va vazifalarning birligi; ijtimoiy voqelik tarkibida pedagogik muammolarni, pedagogik jarayonning nazariy va amaliy asoslarini badiiy yoritilishi; bolalar adabiyotida badiiy va pedagogik talabning uyg‘unligi; badiiy asarning pedagogik tahlili, badiiy adabiyot obyektida pedagogik tadqiqotlarning zarurligi; badiiy adabiyot pedagogik ta’lim va pedagogik targ‘ibotning vositasi bo‘lishi. Boshlang’ich ta’lim pedagogika fan sifatida ta’lim-tarbiya jarayonining mavjud qonuniyatlarini o‘rganadi, uning mazmuni va metodlarini takomillashtiradi. Badiiy adabiyot sanat sifatida inson hayoti, uning har-xil qirralari, shaxsning to‘laqonli xarakterining shakllanish jarayonini, kishining amaliy faoliyatini aks ettiradi. Hozirgi zamon faylasuflaridan biri akademik Frolov I.T. «Inson fan va sanatning o‘zaro hamkorligi markazi»–deb talqin etadi. Demak, pedagogika bilan badiiy adabiyotning o‘zaro bog‘liqligidagi metodologik asos-ijtimoiy vazifaning uyg‘unligi va obyektning birligidadir. Fandagi tarixiylik mezoni ham pedagogikaning adabiyot bilan qadimdan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Chunki pedagogikaning dastlabki yozma manbalari badiiy asarlarda o‘z aksini topgan. Agar xalq pedagogikasi pedagogika fanining buloqboshi ham folklor janrida ifodalangan. Bu Sharq pedagogikasi va adabiyotida yanada yaqqolroq ko‘zga tashlanadi.Sharq adabiyoti va pedagogikasi o‘zaro bog‘liqlikda rivojlangan.«To‘maris» va «Shiroq» afsonalari, xalq maqollari va ertaklari M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asaridagi badialar, qadimgi «Avesto» da ta’lim-tarbiya masalalarining aks ettirilgani bunga dalil bo‘laoladi. «Kalila va Dimna»,Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari xalqimizning ma’naviyati solnomasidir. Sadiyning «Guliston», «Bo‘ston», Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig»,A.Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» kabilar badiiy asar bo‘lsada, har bir maktabda darslik sifatida o‘qitilgan ma’naviyat, axloqshunoslik qo‘llanmasi bo‘lib kelgan. Yevropa pedagogikasi tarixi ham adabiyot tarixi bilan bevosita bog‘langan. A.I.Gersen adabiyot «insoniyat bilan birga rivojlandi, o‘sdi, unda insonning butun ta’limoti, aql zakovati, qalb qo‘ri o‘z aksini topgan» - degan edi. D.Didro, Jon Jak Russo, I.G.Pestalossi, L.N.Tolstoy, K.Ushinskiy, A.S.Makarenko kabi yozuvchi marifatparvarlarning pedagogik qarashlari pedagogika tarixi faniga asos bo‘lgan. Inchunun, jahon pedagogikasi tarixi badiiy adabiyot bilan uyg‘un rivojlangan: xalq pedagogikasi asosan folklor asarlarida; o‘z aksini topgan; badiiy adabiyot insoniyat ongi rivojlanganidan beri tarbiyaning tasirchan vositasi, hayot darsligi bo‘lib kelgan. Sharqda pedagogika bilan badiiy adabiyot tarixan va mantiqan bog‘liq taraqqiy etgan. Adabiyot “adab”-odob, axloq, hulq, “yot”- ko‘lam, ilm, yani axloq haqidagi ta’limot manosini anglatadi. Keyingi asrda adabiyotni badiyot manosida qo‘llash kuchaydi. Aslida badiyot-badiiylik, adabiyotshunoslik manosini, “adabiyot” uning tarbiyashunosligini anglatadi. Ko‘p asrlar pedagogika tarixi badiiy asarlarda o‘z aksini topgan bo‘lsada, ana shu dialektik bog‘liqlik o‘rganilgan, tarixiy pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi ishlab chiqilmagan. Badiiy adabiyotda ham didaktik asarlar muammosi mavjud. Didaktik asarlar pand-nasihatga doir asarlar bo‘lib, ularda tarbiya masalasi malum darajada ilmiy g‘oya, chaqiriq, maslahatlar tariqasida ifodalangan. Masalan, Abu Ali ibn Sinoning “Donishmoma”, “Tibbiy doston”, Sadiy SHeroziyning “Guliston”, “Bo‘ston”, Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig”, Kaykovusning “ Qobusnoma”, Abdurahmon Jomiyning “Bahoriston”, Ahmad Yugnakiyning “Hibbat-ul haqoyiq”, Alisher Navoiyning “Mahbub-ul qulub”, Anbar Otinning masnaviylari, Ayudulla Avloniyning “Turkiy guliston yohud axloq” kabilar. Fandagi tarixiylik tamoyili pedagogikaning adabiyot bilan qadimdan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Chunki pedagogikaning dastlabki yozma manbalari badiiy asarlarda o‘z ifodasini topgan. Pedagogika fanining buloqboshi xalq pedagogikasi ham folklor asarlarda o‘z ifodasini topgan. Sharqda adabiyot va pedagogika o‘zaro bog‘liqlikda rivojlangan. «To‘maris» va «Shiroq» afsonalari, xalq maqollari va ertaklari M.Qoshg‘ariyning «Devonu lug‘atit turk» asaridagi badialar, qadimgi «Avesto» da ta’lim-tarbiya masalalarining aks ettirilgani bunga dalil bo‘la oladi. «Kalila va Dimna», Firdavsiyning «Shohnoma» asarlari xalqimizning ma’naviyati solnomasidir. Sadiyning «Guliston», «Bo‘ston», Yusuf Xos Xojibning «Qutadg‘u bilig», A.Yugnakiyning «Hibbatul-haqoyiq» badiiy asarlar o‘z davri nuqtai nazarida ta’lim-tarbiya g‘oyalari, hayotiy qadriyatlarning nodir manbalardir. Yevropa pedagogikasi tarixi ham adabiyot tarixi bilan bevosita bog‘langan. A.I.Gersen adabiyot «insoniyat bilan birga rivojlandi, o‘sdi, unda insonning butun ta’limoti, aql zakovati, qalb qo‘ri o‘z aksini topgan» - degan edi . D.Didro, Jon Jak Russo, I.G.Pestalossi, L.N.Tolstoy, K.Ushinskiy, A.S.Makarenko kabi yozuvchi marifatparvarlarning pedagogik qarashlari pedagogika tarixi faniga asos bo‘lgan. Mumtoz adabiyotda ta’lim-tarbiya mazmuni, prinsiplari va metodlarining rivojlanishini Manbal ar Tarixiy davr Tarixiy shart sharoit Pedagogika nazariyasini rivojlanishi Abu Abdullo Ro‘dakiy 858- 941Panjikent-Panjrudak X-XII asrlarda O‘rta Osiyoda markazlashgan davlatlar paydo bo‘lgan hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivojlanadi. Madaniy hayot ilm fan taraqqiy etdi. Forsiy va turkiy tillarda adabiyot gurkirab taraqiy topdi. Ro‘dakiy yettita doston va katta sherlar devoni yaratganini, uning asarlari 300 ming baytdan ziyot ekanligi bizga malum. Ro‘dakiy o‘zining ilmiy va badiiy ijodi bilan fan taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan. U sheriyatda tibbiyot, falakiyot, adabiyot, musiqa, handasa pedagogika, fanlari yani yosh avlodni tarbiyalashning mazmuni, metodlari vositalari haqida o‘z davri nuqtaiy nazaridan qimmatli fikrlarni bayon qilgan. Shu oddiy ko‘z bilan boqmagil, balki Bilim ko‘zi bilan boqgil jahonga, Jahon daryo erur, yaxshi ishingdan Kema yasab o‘tgil narigi tomonga. Har kishi olmasa hayotdan ta’lim, Unga o‘rgatolmas hech bir muallim. Abulqosim Firdavisy 941-1025 Eronning Torobon Viloyati Bosh qishlog‘i, Tus shahrida bog‘bon Somoniylar davlatida ilm- maifatga e’tibor berilgan.“Shoxnoma” yozishga buyurtma beriladi. Yilda “Shohnoma”ni yozib tugatadi. Firdavsiy qator dostonlarida donishmand murabbiy, mehribon ustozo‘ qiyofasini yaratdi. Turli bilimlarni o‘rganish kasb egallash, hariy hunarlarni bilish zarurligini uqtirdi. Uning ayrim dostonlarida bola tarbiyasi masalariga ham alohida e’tibor berilgan. Zoli Zar, Rustam, Anushirvon, Humay, Bahromi Cho‘bina, XIsrav Parvizlar otaonalari aqliy va jismoniy jihatdan to‘g‘ri tarbiyalaganliklari uchun tadbirkor, jasur qahramonlar bo‘lib yetishadilar. “Shohnoma” o‘ziga xos pandnoma hamdir. Har bir doston xotimasidagi nasihatnomalar, aql haqidagi maxsus bob ana shu fikrning dalilidir. Hamisha aqlingni rahnamo etgil, Noloyiq ishlardan olisga ketgil. Bahrom Gur dostonida shoir bolaning jismoniy jihatidan baquvvat, hunarmand qilib tarbiyalash haqida qimmatli fikrlarni bayon etgan: Hunar birla aqling birikkan hamon Har ish bu jahonda yurishgay ravon. Mehnat tagidadir, ey oqil, har ganj Ganj topmas hech kimsa tortmas esa ranj Mehnat va hunarni yuksak baholangan, uni gavhardan ham yuqori qo‘ygan shoir hunar va mehnatning chiroiy insonning aqli va axloqida deb hisobla ydi va doimo aql bilan ish qilish zarurligini uqtiradi. Abdushu kur Balxiy X-XI asr Balh shahrida tug‘ilgan Arab halifaligi hukmronliginin g barham topadi. Somoniylar davlati vujudga keladi. Shahar va qishloqlardan olimu –fuzalolar,shoiru- hofizlarni Buxoroga yig‘ib ijod qilishga davit etiladi. Abdishukur Balxiy mehnat va mehnatkashni alohida mehr bilan tasvirlaydi “Do‘sting diydoririyu donishmandining so‘zi-deydi shoir- inson qalbidagi g‘am andug‘ni aritadi. Kimdan kim foydayu manfaatni ko‘zlab do‘stlashsa, shubhasiz, uni o‘zingga dushman deb bil” Umuman, Abdushukur Balxiy sheriyatidagi pand- nasihatlar X asr adabiyotiga xos axloqiy-ta’limiy yo‘nalishdagi sahifalarini tashkil etadi. Yusuf Xos Hojib XI asr Yusuf Xos Hojib XI asrda yashab ijod etgan buyuk olim, zabardast dostonnavist, tadbirkor davlat arbobidir. Uning hayoti va ijodiy faoliyati haqidagi malumotlar juda kam. 1070 yilda yozib tugallangan va bizga qadar saqlanib kelgan “Qutadg‘u bilig” dostonidagi malumotlarga qaraganda, Yusuf Xos Xojib 1020 yilda Bolosog‘unda tug‘ilgan. U madrasada ta’lim olib zamonasidagi barcha bilimlarni puxta egallagan, qoraxoniy hukmdor Bug‘roxon saroyida xos xojiblik mansabida ishlagan. Shoir umrining oxirigi yillari muhtojlik va zorlikda o‘tgan. Allomaning 73 bobdan iborat “Qutadg‘u bilig” nomli asarida so‘zlash odobi, ilm o‘rganishning foydasi, olimlarning jamiyatdagi o‘rni, mehmondorchilikda o‘zini tutishi halolik, poklik, rostgo‘ylik, mehr- oqibat, saodat, saodat, do‘stlik, rahm-shafqat, adolat, iymon,e’tiqot va qanoat shuningdek bolaning aqliy va jismoniy tarbiyasi to‘g‘risida qimmatli fikr-mulohazalar berilgan. Doston turkiy xalqlar adabiyotdagi ilk didaktik asardir. Undagi axloq-odab, ta’lim – tarbiya ilm-hunar o‘rganish,yoshlarni el-yurt xizmatiga safarbar etish xususidagi pandlar hamon o‘z qimmatini saqlab kelmoqda. Yusuf Xos Xojibning “Qutadg‘u bilig” asarining boshidan oxirigacha xos komil inson tarbiyasi haqida fikr yuritilgan: dastavval, tarbiyaning boshi oiladan boshlanadi. Bunda ota ona bilan bolaning munosabatlari muhim o‘rin egallaydi. Asardagi Ugdulmishday aqlli, bilimli,dono Komilning ota tarbiyasini oyto‘ldi pandlari bilan bog‘laydi. Ota- onaning tarbiyasini olgan farzand to‘la manodagi komil insondir. Shunday qilib Yusuf Xos Xojib otoqli olim- pedagog sifatida tarbiyadan ko‘zlagan maqsadni aniq ifodalagan. Tarbiya kishini ezgulikka o‘rgatmog‘i kerak. ezguning har ishi chiroyli, har bir qadami go‘zal. Ezgulik aslo qarimaydi. Yusuf Xos Xojib “Qutadg‘u bilig” dostoni bilan pedagogika tirixda o‘chmas iz qoldirgan. Unsurul maoliy Kaykovus 1022 y Kasbiy dengizi janubida G‘ilon qishlog‘ida tug‘ilgan Somoniylar hukmronligi. Ta’lim-tarbiya hunarmandchili kning ijtimoiy ahamiyati ortadi. - “Qobusnoma” (1082-1083) asari o‘z o‘g‘liga bag‘ishlangan 44 bobdan iborat bo‘lib ta’lim- tarbiyaga masalalari hatiy misollar orqali ifodalangan. O‘tmishda “Guliston”, “Buston” asarlari singari darslik sifatida foydalanilgan. - Asarda bosh masala inson va uni har tomnlama kamol toptirish ifodalangan:- ota-onaning farzand tarbiyasi va farzandnig ota-ona oldidagi burchi; - hunarsiz kishi foydasiz bo‘lur; - oliy nasab va asl nasab bo‘lsa ham hunarsiz bo‘lsa, hurmatga sazovor bo‘lmaydi; - barcha hunardan, so‘z hunari yaxshiroq; - odobi jonivordan o‘n daraja ziyoddir: beshi toshadi, beshi ichida zohirdir; - ul ichinhon narsalar: bir narsani yod olmoq, esda saqlamoq, tahayyul, tahavvur, takallum; - toshadi zohir: zavq eshitmoq, ko‘rmoq, hid bilmoq, totmoq, siypalamoq yani sezuv. - Farzand parvarish qilmoq: yaxshi ot qo‘ymoq, yaxshi ustozga bermoq, hunar o‘rgatmoq. Ota-ona tarbiyalamasa uni hayot “kecha-kunduz tarbiyalaydi”. Suxondonlik faziladi haqida kishi notiq bo‘lishi kerak; - rost go‘y bo‘lishi - andishali so‘zlash; - so‘zni eshita bilash - sovuq so‘z dushman orttiradi - Kaykovus yoshlarni ilm o‘rganishga chaqiradi. Ahmad Yugnakiy X asr Ahmad Yugnakiy XII asr oxiri va XIII asr birinchi choragida yashab ijod etgan turkiygo‘y shoirdir. U samarqand atofidagi Yugnakda adib Mahmud oilasida dunyoga kelgan. Shorining hayoti va faoliyatiga oid malumotlar juda kam. Ahmad Yugnakiyning faqat bizgacha etib kelgan yagona asari “Hibatul haqoyiq”dir. “Hibatul haqoyiq” (“Haqiqatlar arg‘umog‘i”) dostoni 14 bobdan iborat bo‘lib, unda shoir Xudo, payg‘ambar, to‘rt xalifalar madhidan so‘ng til odobi, sir saqlash, 112 ilmning foydasi, saxiylik, kamtarlik, shukronalik, tazim- tavoze, insonparvarlik, kasb-korga mehr qo‘yish, rizo va qanoat, halollik haqida pand-nasihatlar berilgan. Ayni paytda muallif johillik, dilozorlik, achchiqzabonlik, ochko‘zlik, nosho‘kurlik, takabburlirlik mol-do‘nyoga xirs qo‘yish qattiq qoralangan. Kishilarni martlik, rostgo‘lik va beva bechoralarga mehribonlikka chorlangan. “Til yarasi bitmaydi, tig‘ yarasi bitadi.”, deb xush momala bo‘lishga davat etgan. Shuningdek, “Bugun atlas kiygang, kechagi bo‘z ko‘ylagingni unutma”, “Shohlikka erishsang, kechagi qo‘sh ho‘kizing esingda bo‘lsin”, “Bitta non topsang, uning yarmini yoningdagi bir ochga bergin”, deb kamtarlikka va sahovatga undagan. Xullas, “Hibdat-ul haqoyiq” juda katta marifiy, tarbiyaviy ahamiyatga molik asardir. Bu asar didaktik ham badiiy bo‘lib, unda inson kamoloti alohida o‘rin tutadi. Ahmad Yugnakiy inson kamolotini asosi deb ilm o‘rganishga e’tibor berdi. Abulqosim Mahmud ibn Umar Zamaxsh ariy X asr Zamaxshariy zabardast o‘zbek olimi, arabshunos, shoir va yozuvchidir. 1074 yilda Qadimgi Xorazmning Zamaxshur qishlog‘ida tug‘ilgan. Zamaxshariy sinchkov olim ekanidan tashqari, mohir yozuvchi va shoir ham bo‘lgan. Uning arab tili, adabiyoti va uslubi sohasidagi bilimlari badiiy asarlarida yaqqol eks etgan. Zamaxshariyning “Navobig‘ul kalim” (Hikmatli so‘zlar), “Maqomatul Zamaxshariy” (Zamaxshariy maqolalari), “Atvokuz zahab fil mavoiz val xutab” (o‘git va nasihatlarning oltin munchoqlari) “Rabial abror” (Sahiy yoz) kabi asarlari uning turli janrlarda ijod etgan nozik tab adib bo‘lganini ko‘rsatadi. Zamaxshariy kishilarni halollik va rostgo‘ylikka, to‘g‘rilikka, adolatli, insofli bo‘lishga davat etib, “og‘zingni misvoq (tish yuvgich cho‘p) bilan pok qilding, koshki endi uni yolg‘on, g‘iybat, chaqimchilik, buhton bilan iflos qilmasang”, - deydi. Shuning bilan birga, insonning qadrini oshiriuvchi ham, pasaytiruvchi ham til ekanligini qayd etib, “tilingni tiymasang, jilovingni shaytonga berib qo‘yasan. Qiliching yarqirog‘ini zang eydi. Yolg‘on so‘zesa tig‘ning zangidan ham yomonroqdir. Yolg‘on gapirib g‘alaba qozonganingdan ko‘ra, rost gapirib yomonlikka uchraganing maqul. Rostgo‘y odam uning rostgo‘yligi kifoya, yolg‘onchiga uning yolg‘onlchiligi yetarlidir” – deydi. Shuningdek olim, so‘zlash madaniyati, odobi va nafosati inosn uchun xushmomalalikning vositasi ekaniligini qayd qilib, “birovni qiynamoqchi bo‘lsang, xat bilan koyi yuzma-yuz turib koyish ko‘ngulni sindirur va so‘z o‘lchovsiz ketar” – deydi. Zamaxshariy o‘zidan kattalarni hurmatlash, bolani tarbiyalash va unda ota-onaning vazifalari haqida ham qimmati fikrlar bayon etgan. Zamaxshariyning insonparvarlik, mehnatsevarlik, rostgo‘ylik, halollik, yaxshi xulq – odobli bo‘lish, ota-onalarni, o‘zidan kattalarni hurmat qilish hususidagi ilg‘or marifiy-axloqiy g‘oyalari Markaziy osiyo va umuman Sharq ijtimoiy-axloqiy va pedagogic fikrlarining taraqqiyotidagi muhim yutuq bo‘ldi. Hozirgi kunda ana shu ilg‘or g‘oyalar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ular hamon yosh avlodni yuksak insoniy ruhda tarbiyalashda marifatchilarga bevosita ko‘maklashmoqda. Ota-onalarni, o‘zidan kattalarni hurmat qilish hususidagi ilg‘or marifiy-axloqiy g‘oyalari Markaziy osiyo va umuman Sharq ijtimoiy-axloqiy va pedagogic fikrlarining taraqqiyotidagi muhim yutuq bo‘ldi. Hozirgi kunda ana shu ilg‘or g‘oyalar o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Ular hamon yosh avlodni yuksak insoniy ruhda tarbiyalashda marifatchilarga bevosita ko‘maklashmoqda. Yusuf Xos Hojib ta’lim-tarbiya haqida (XI asrda yashab ijod etgan) Ahmad Yugnakiyning ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalari (XII asr ohiri XIII asr boshi-Samarqandning YUg‘noq qishog‘ida yashab ijod etgan) (Qutadg‘u bilig )Doston turkiy xalqlar adabiyotidagi ilk didaktik asardir. Undagi axloq- odob, ta’lim-tarbiya, ilm-hunar o‘rganish, yoshlarni el-yurt xizmatiga safarbar etish xususidagi pandlar hamon o‘z qimmatini saqlab qolmoqda (H.Homidiy) Asarda so‘zlash odobi, ilm o‘rganishning foydasi, olimlarning jamiyatdagi o‘rni, mehmondorchilikda o‘zini tutishi, halollik, poklik, imon, e’tiqod va qanoat shuningdek, bolaning aqliy va jismoniy tarbiyasi to‘g‘risida qimmatli mulohazalar berilgan (O.Hasanboyeva) “Qutadg‘u bilig” (Baxt-saodatga yo‘llovchi bilim) 73 bobdan iborat Insonning qadr-qimmati, bilimi bilan elgilanadi Tilning fazilati, foyda-zararlari haqida so‘zlaydi Kitob egasi o‘ziga uzr aytadi Ezgu (kishi)larga aralashish ezguliklarni aytadi (bob) Bilim, o‘quv idrok, farqini, nafini aytadi So‘zlamoq yaxshiroqmi yoki so‘zlamay jim turmoq (yaxshiroqmi) ekanligini aytadi Dono olimlar bilan aralashishni o‘rgatadi O‘g‘il-qi tug‘ilsa, ularni qanday tarbiyalashni Aytadi Mustaqil nazorat uchun savollar: “Hibbatul haqoyiq” (“Xaqiqatlar armug‘oni”) dostoni 14 bobdan iborat Ilm mafaati haqida Ilm o‘rganish haqida Axloqning karomati haqida Til odobi haqida Bilim bilan saodat yo‘li ochiladi, shunga ko‘ra ilmli bo‘l, baxt yo‘lini izla. Bilimli kishi ilmn farqlaydi. Kim karamli, shafqatli bo‘lsa uni er kishi deb hisoblansin. Tilingni tiy, tishing sinmasin. Bilimli kishi o‘lsa ham uning nomi o‘chmaydi, ilmsiz kishi o‘zi hayot bo‘lsa ham o‘likdir Ilmsizga to‘g‘ri so‘z ma’nisizdir unga o‘git- nasihat foydasizdir. Karamsiz, shafqatsiz kishi mevasiz daraxt kabidir. O‘ylab so‘zlagan kishining so‘zi to‘g‘ridir, o‘rinsiz ko‘p vaysagan til shafqatsiz yovdir. Bilimlikning biri bilimsizlikning mingiga teng, ilmli kishilar ilmning qadriga yetadi. Bilimli kishi o‘z ishini bilib qiladi. Ulug‘liginga yarasha yaxshiroq bo‘lib, o‘luqqa-kichikka so‘zingni silliq muloyim qil. Yaxshi kishining qo‘lidan yomonlik kelmaydi. Mustaqil nazorat uchun savollar: 1.Uyg‘onish davrining o‘ziga xos xususiyatlari nimada ? 2. Uyg‘onish davrida fan va dinning aloqasining pedagogik ahamiyati nimada ? 3. Ilk uyg‘onish davrida maktab, madrasaalarni rivojlanishi qanday bo‘lgan? 4. Maktab, madarasalarda ta’lim-tarbiya tizimi qanday bo‘lgan ? 5. Al-Xorazmiyning didaktik qarashlarining yahamiyati nimada ? 6. Abu Nasr Farobiyning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limtining nazaiy va amaliy ahamiyati nimada ? 7. Abu Rayhon Beruniyning ta’lim-tarbiya haqidagi ta’limotining nazariy va amaliy ahamiyati nimada ? 8. Abu Ali ibn Sinoning didaktik v tarbiya nazariyasining pedagogika tarixida tutgan o‘rni ? 9. Firdavsiy asarlarida tarbiya mazmuni va metodlarini ifodalanishining ahamiyati nimada ? 10.Yusuf Xos Xojib va Axmad Yugnakiynlarining ta’lim-tarbiya haqidagi g‘oyalarining pedagogika tarixida tutgan o‘rni nimada ? 11. Sharq mutafakkirlarining ta’lim-tarbiyaning ijtimoiy mohiyati, mazmuni va metodlari bugungi kundagi ahamiyati ? 12. Obyektiv olamning bir butunligi va ijtimoiy ong shakllanishining o‘zaro bog‘liqligi nimada? 13. Pedagogika tarixi va falsafa tarixining bog‘liqligi nima ? 14. Pedagogika tarixi va psixologiya tarixining uzviy bog‘liqligi nimada ? 15. Pedagogika tarixi va badiiy adabiyotning o‘zaro bog‘liqlik qonuniyatlarini asoslang ? 16. Tarixiy-badiiy asarlarning pedagogik ta’limda ahamiyati nimada?