Ilk sivilizatsiyalar mafkurasi Reja: 1.Qadimgi Sharq insoniyat sivilizatsiyasining beshigi. 2.Dastlabki davlat va siyosiy mafkuralarning sharqsa vujudga kelishining ob’ektiv sabablari. 3."Hammurapi qonunlari"- Bobil mafkurasining manbai 1. Qadimgi Sharq insoniyat sivilizatsiyasining beshigi. Insoniyat o‘tmishi yoki tarix fanini varaqlar ekanmiz insoniyat yashagan dastlabki manzillar Sharq mamlakatlari hududlarida ekanligi hamda muayyan jamiyat yoki tili, irqi, psixologik qarashlari bir xil, urfu-odatlari, anoanalari bir-biriga yaqin, hududiy umumiylikka ega bo‘lgan kishilar guruhining, boshqacha qilib aytganda qabilalarning umumlashgan ijtimoiy siyosiy tizimi, ya’ni dastlabki davlatlarning paydo bo‘lishi ham Sharkda yuz bergan. Shu bois, insoniyat taraqqiyotining beshigi Sharq deb aytiladi. Chunki, insoniyat tarixida o‘z davrining katta-katta yutuqlari sharqda kashf etilgan va u insoniyat hayotining keyingi taraqqiyotida muhim omil bo‘lib xizmat qilgan. Qq va yoyning kashf etilishi, g‘ildirakning paydo bo‘lishi, yozuvning o‘ylab topilishi insoniyat taraqqiyotida muhim omil bo‘lgan eng katta kashfiyotlar edi. Xo‘sh, bunday buyuk kashfiyotlarning paydo bo‘lishiga qanday omillar sabab bo‘ldi. Bu avvalo tabiiy-ijtimoiy muhitdir. Insoniyatning tabiatning turli injiqliklariga qarshi kurashi, ularning sabablarini bilishga bo‘lgan intilishi, o‘zini qurshab turgan o‘zi kabi insonlarning hatti- harakatlari kabi ko‘plab omillar uni o‘ylashga va muayyan kashfiyotlar yaratishga olib keldi. Qishning qahraton kunlaridan jon saqlash, sovukdan qotib qolmaslik odamlarni kiyim o‘ylab topishga majbur etgan bo‘lsa, turli yovvoyi hayvonlar hujumidan o‘zini saqlash, issinish, ovqatlarni pishirib yeyishga o‘rganilishi ularni olovni kashf etishga majbur etdi. Endi ular o‘zoq yillar olovni o‘chirmasdan olib yurish kabi juda qiyin va murakkab ishdan voz kechishdi. O‘q va yoyning kashf etilishi insoniyat hayotining eng muhim kashfiyotlaridan biri bo‘ldi. Endi u o‘z hayotini saqlab holish uchun dastlabki mexanik harakatdan foydalana boshladi. U och qolmaslik uchun anchagina chopqir hayvonlarni ovlash, uchib ketayotgan qushlarni o‘zining taomiga aylantirish bilan birga ularni o‘z hayotlarini boshqa jonivorlar qurboni bo‘lishdek dahshatdan saqlab holish imkoniyatini ham berdi. G‘ildirakning kashf etilishi, aravalarning paydo bo‘lishiga u esa o‘z o‘rnida insoniyat taraqqiyotiga muhim omil bo‘lib xizmat qildi. Inson inson sifatida paydo bo‘lgandan boshlab o‘zidan kelajakka nimadir holdirishga uringan. Bu esa nimanidir tarixdan, ya’ni o‘zidan oldin o‘tganlardan o‘rganishga harakat qilishga majbur etgan. Shuningdek, o‘z fikrini o‘zgalarga yetkazishga qandaydir yo‘llar bilan uringan. Va buni uylab ham topgan. Bunday buyuk kashfiyot - yozuvning paydo bo‘lishidir. Biroq, yuqorida keltirilgan kashfiyotlar insoniyat hayotida ham ezgu maqsadlar, ham yovo‘zlik maqsadlari egalariga xizmat qilgan, ya’ni bunday niyatlarni amalga oshirish uchun qurol vazifalarini ham bajargan. Ma’lumki, insoniyat tarixi-inson tafakkuri taraqqiyoti tarixi. Istalgan falsafiy, siyosiy-ijtimoiy yoxud diniy mafkurani olsak, u ma’lum bir davrda, ma’lum bir davlat, millat, ijtimoiy guruh uchun dasturamal bo‘lib xizmat qilganini ko‘ramiz. Har bir mafkura kelgusida yaratilajak mafkuralar uchun zamin tayyorlab borgan. Qadim ko‘p xudolik ta’limotlaridan, so‘ngra ikki yaratuvchi haqidagi (dualistik) ta’limotlar (zardushtiylik)dan tortib, to yakkaxudolikni targ‘ib qiluvchi islom ta’limotigacha inson tafakkuri shu tariqa oddiydan murakkablikka intilib borgan. Bundan anglashiladiki, ta’limotlar tarixi cheksiz davom etadigan jarayondir. Har bir davr, har bir asr taraqqiyotining ushbu bosqichda insoniyat egallagan bilimlari darajasi, aqliy salohiyati va maonaviy tafakkuridan kelib chiqqan holda yangi ta’limotlarni yuzaga keltiradi. Mafkuralar, yuqorida ta’kidlab qtganimizdek, o‘z maqsad- mudsaolariga ko‘ra yo taraqqiyotiga yoxud tanazzo‘lga yetaklashi mumkin va shu hislatiga ko‘ra u yo bunyodkor, yoki vayronkor bo‘ladi. Mafkuralar inson tafakkurining qaysi jabhasini qamrab olishga ko‘ra ham farqlanadi. Bundan asosan, axloqiy, mifologik, ilmiy, diniy, falsafiy, siyosiy mafkuralarni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Mm^&ologmk-mafkuralar qatoriga animizm, fetishizm, yunonteogoniyasi, misrliklar, vavilonliklar, shumerlarning borliq va yaratuvchi haqidagi mifologik qarashlarini kiritish mumkin. Dshshy-mafkuralar qatoriga islomni, zardushtiylikni, tasavvufni, nasroniylikni, iuduizmni, buddaviylikni, o‘z mohiyatiga ko‘ra dunyoni Yaratuvchi nuqtai- nazaridan anglashga harakat qilgan barcha ta’limotlarni kiritish mumkin. Falsafiy- mafkuralar qatorida stoitsizm, konfutsiylik, aristotelizm, platonizm, neoplatonizm qrin olishi mumkin. Ilmiy - mafkuralarga naturalizm, darvinizmni, volyuntarizm, bixeviorizm, kognitivizmni qqshish mumkin. Siyosiy mafkuralar qatoriga kommunizmni, fashizmni, demokratiya mafkurasini, shovinizmni, jadidchilik mafkurasi g‘oyalarini kiritish mumkin. Tabiat hodisalarining sirlarini bilishga intilish va ular yashab turgan geografik hudud sharotining xilma-xilligi turli e’tiqodlarning kelib chiqishiga sabab bo‘lgan. Va bu o‘z davrida ibtidoiy e’tiqodlar ko‘rinishida yuz berib, ma’lum ma’noda u kishilik hayotini tartibga solib turgan. Ibtidoiy e’tiqodning ko‘rinishlari bo‘lgan totemizm, animizm, sehrgarl ik, fetishizm kabi shakllari ibtidoiy jamoa tuzumi davrida ancha keng tarqalgan va ularning asoratlari hozirgi kunda ham turli xalqlar yoki millatlar turmushida aks etmokda. Totemizm hayvon yoki o‘simlik turi bilan g‘ayritabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonishdir. Shunga muvofiq ayrim millatlar tarixida o‘simlik yoki hayvonni ulug‘lash, uni alohida hurmat qilish sarqitlari hozirgi kunlarda ham uchrab turibdi. Animizm u "ruh", "jon" degan ma’nolarni bildirgan. Animizm bu dunyoda ruhlar, jonlar shaklidagi g‘ayritabiiy kuchlarning borligiga ishonishdir. Odam, yer, o‘rmon,suv, uy va boshqalarning ruhlari shular jumlasidandir. Urug‘chilik jamoasining rivojlanishi munosabati bilan urug‘ aozolari, urug‘ boshliqlari, jangchilar urug‘iga sig‘inish kabi ajdodlarga sig‘inish paydo bo‘lgan. Rivojlangan ona urug‘i davrida ayollarning martabasi oshadi. Tabiatning g‘ayritabiy kuchlari ayollar sifatida gavdalanadi, ruqlar ayollar nomi bilan ataladi. Ilk dehqonchilikning rivojlanishi munosabati bilan ona yerga sig‘inishi rivoj topadi. Ko‘p xalqlarda oy, quyosh va yuldo‘zlarga sig‘inish ham kuchayadi. Ibtidoiy odamlarda sehrgarlik-odamning o‘zining g‘ayritabiiy kuchlarga ta’sir ko‘rsata olish qobiliyatiga ishonishiga asoslangan amallari bo‘lgan. U ibtidoiy odam hayotining hamma tomonlariga ta’sir o‘tqazgan. Bu ibtidoiy davrga oid tasviriy sanoatda ham o‘z ifodasini topgan. Chunonchi, o‘sha davrga oid bo‘lgan buyoqli va qoya toshtasvirida nayza va garpunlar sanchib yaralgan hayvon tasvirlari buning dalilidir. Bu bilan ovchilar bo‘lusi ovning baroridan kelishini ko‘zlab, o‘zlariga u yoki bu hayvonni sehrlaganlar. Shunday qilib, e’tiqod ibtidoiy jamoa tuzumining ancha keyingi davrida vujudga kelgan va jamiyat taraqqiyoti bilan birga rivojlana borgan. 3. "Hammurapi qonunlari"- Bobil mafkurasining manbai Shumeriylar Dajla va Frot qirg‘oqlariga sharqdan tushib kelgan. Ular so‘zlashgan tilni biror bir til oilasiga kiritish qiyin. G‘arbdan va shimoliy-g‘arbdan semit (somiy) qabilalari ayni bir zamonda ikkidaryo oralig‘iga kirib kelishgan. Ko‘chib keluvchi semitlarning birinchi to‘lqini akkadliklar (Akkad shahriga ko‘ra) nomini olgan, ularning tili esa akkad tili deb atala boshlagan. Ikkidaryo oralig‘ida istiqomat qilgan eng qadimgi odamlar hali urug‘chilik tuzumida yashaganlar, irrigatsiya ishlari tobora rivojlanib, dehqonchilik texnikasi murakkablashgan sari yerlarni o‘zlashtirish va daryo suvlarini jilovlab olish uchun zarur bo‘lgan murakkab ishlarni endi uddalay olmay holishgan. Oilalar qarindoshlik aloqalarga qaramasdan birlashadilar. Yer cheklarga taqsimlanadi va umumiy majburiy ishlar birgalikda olib boriladi. Eramizdan avvalgi III ming yillik boshlarida bu yerda ko‘plab shahar, davlatlarni uchratamiz. O‘sha zamonda shahar bir qancha qishloq jamaolarni birga qo‘shilishidan iborat bo‘lib, bundan o‘zlarini-o‘zi idora qiluvchi mahalla (kvartal)lar vujudga keltirilgan. Har qaysi mahallaning markazida mahalliy xudo ibodatxonasi bo‘lgan. Tevarak-atrofdagi kichik qishlokdar hokim (patesi) bosh bo‘lgan markazga bo‘yso‘nishgan hokim ayni zamonda lashkar boshi va oliy kohin hisoblangan Biror shahar kuchaya borib, boshqa shaharlarni o‘zga bo‘ysundirgan vaqtda uning hokimi podsho unvonini (shumercha "lugal") olgan. Davlat hokimiyati asta- sekin kuchaya borgan, podsholar ayonlarga va oila kohinlariga suyanib, oddiy fuqarolarni pisand qilmay qqyishgan va ularni har turli majburiy ishlarga tinmay torta berishgan. Ko‘hna Bobil podsholigining tashqil topishi. Eramizdan avvalgi 1894 yildan 1595yilgacha bu yerda endi mustaqil dinastiya hukmronlik qiladi. Bu dinastiya aktiv tashqi siyosat yuritadi va butun Dajla bilan Frot havzasini o‘z qql ostida birlashtirishga intiladi. Podsho Hammurapi zamonida ( er. Av. 1792 - 1750 yillari ) Bobil eng katta qudratga erishadi. Hammurapi O‘rta dengiz sohiliga olib boradigan savdo yo‘lini o‘z qqlida ushlab turgan boy Mari davlati bilan mahkam ittifoq to‘zadi. Hammurapi shu tariqa, o‘zining shimoliy chegarasining tinchligini taominlagach, asosiy zarbani Elam bilan boshlangan Larsaga qarshi qaratadi. Hammurapi mana shu eng xavfli raqibni tor-mor keltirib, Mari bilan dqstona aloqani o‘zadi, bu shaharni bosib oladi va uning saroyini vayron qiladi, shunday qilib, Mesopotamiyaning katta qismini o‘z ichiga olgan keng Ko‘hna Bobil podsholigi vujudga keladi. Hammurapining qonunlar to‘plami bazalt ustunga qyib yozilgan ustun quyosh, haqiqat va adolat xudosi Shamash taxti oldida turgan hamda uning qqlidan oliy sud hokimligi belgisi chqqmor va chambar olayotgan podshoning o‘zini tasvirlaydigan bqrtma shakllar bilan bezalgan. Ustuning boshqa hamma joyi 247 moddada iborat qonunlar to‘plamining mixxatda yozilgan teksti bilan band qilingan. Hammurapi qonunlar to‘plamiga qaraganda ancha sistemali to‘zilgan va unda qonun chiqaruvchining mazmun jihatidan bir-biriga yaqin bo‘lgan moddalarni bir gruppa qilib birlashtirishga intilganligi ochiq kqrinib turadi. Mazkur to‘plam uch qismga bo‘linadi; Kirish Qonunlar Xulosa Kirish qismida kodeksni chiqarishdan maqsad mamlakatda haqqoniyat o‘rnatishdir, deb ko‘rsatilgan. To‘plamning o‘rta, asosiy qismidan jinoiy ishlarga oid huquqqa , sud ishlarini yuritishga, xususiy mulk huquqning bo‘zilishga (qrilik va talash), jangchilari huquqiga oid moddalar birma-bir ko‘rsatib qtilgan. To‘plamlarning xulosa qismida podsho xalholdida qilgan hizmatlarini birma-bir sanab qtib, o‘zidan keyin uning qonunlarini ado etuvchi podsholarga oq fotiha bergan va bu qonunga rioya qilmovchi yoki uni bekor qilishga jur’at etadiganlarni qahr bilan laonatlagan. Hammurapi katta va markazlashgan davlatda oliy hokimiyat o‘z qqlida tqplangan g‘oyat katta yer fondiga tayanib turib, mamlakat xqjalik hayotini rivojlanishi uchun uringan. Mamlakat aholisi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda, jumladan qurilish materiallariga bo‘lgan ehtiyojni qondirish va uni rivojlantirish uchun o‘rmonlarni qo‘riqlash borasida bir qancha tadbirlar belgilagan. O‘rmonlar alohida-alohida o‘rmon uchastkalariga bo‘lingan va ularga maxsus uchastka mudirlari tayinlangan. Bobil podsholigining iqtisodiyotidagi sohalar ushbu qonunda aks ettirilgan bo‘lib, chorvachilik, dehqonchilik kabi sohalarning rivojlanishida alohida eotibor berilgan. Ushbu qonunga ko‘ra ish hayvonini ijaraga olgan shaxs uning egasi oldida tqla javobgar bo‘lgan. Agar hayvonga biror zarar yetsa ijaraga olgan kishi bu zararni tqlagan. Hatto podalarni boqib yurgan chuponga ham muayyan javobgarliklar yuklatilgan. Serunum tuproq bo‘lgan ikki daryo oralig‘idagi bu davlatda dehqonchilik katta ahamiyatga ega bo‘lgan. Suorish ishlariga alohida eotibor qaratilgan. Hammurapi mamlakatni alla tqla konga aylantirib, yerlarni ishlashni osonlashtirganligi.. parokanda bo‘lib ketgan aholini Shumer va Akkad yerlariga tqplaganligi, bu aholini don va suvga qondirganligi, uni farovonlikka va baxt-saodatga erishtirganligi bilan faxrlanadi. Kuchayib borayotgan sinfiy kurashni bir oz yumshatish maqsadida Hammurapi qarzdorlik orqasidan asoratga tushib holuvchi kishining shaxsi va mol-mulkini qarz beruvchining haddan ortiq siquvini oldini olishga harakat qilgan. Masalan, kodeksning 117-moddasida aytilishicha, agar qarzdor o‘z qarzi badaliga xotinini, farzandini bergan bo‘lsa qarz beruvchi shaxs ular mehnatidan 3 yil davomida foydalangan. 4-yili esa u ota-onasiga yoki eriga qaytarilgan. 3 yil davomida qarz beruvchi tomonidan u shaxs qiynab yoki boshqa yomon munosabatlar natijasida qlsa, qarz beruvchining farzandi ham qatl etilgan. Kodeksning ayrim moddalarida jangchi-kolonistlar bo‘lganligi tilga olinadi. Ular podshodan chek yerlar olganlar va buning evaziga harbiy xizmat o‘tashga majbur etilganlar. Agar jangchi urush davomida asrga tushib holsa u muayyan tqlovlar bilan qaytarib olingan. Jangchining yerini boshqa kishilar tomonidan o‘zlashtirish mumkin bo‘lmagan. Jangchi jang davomida halok bo‘lsa uning yeri jangchining farzandlariga holdirilgan. Jangchi-kolonistga podsho tomonidan tortiq qilingan yer, qoramol boqish va uni sotish mumkin bo‘lmagan. Umuman olganda Hammurapi qonunlari o‘z davrida yetuk islohotlar davridan, kuchli markazlashgan davlat tashqil etilganidan dalolat beradi. Mamlakatni markazlashgan holda boshqarish muayyan miqdorda aholining tinch-totuv yashashiga olib kelgan va Mesopotamiyaning keyingi davlatlari uchun mafkuraviy asos bo‘lib xizmat qilgan.