In vivo usullari yordamida mikroorganizmlar shtammlarini yaratish
1. Dnk ni tekshirish.
2.DNK replikasiyasi (ikkita bulishi)
3.DNK reparasiyasi.
4.Rekombinasiya.
5. Rekombinasiya.
6. Genetik kod.
7.Transkrepsiya.
8.Translyasiya.
DNK komponentlari va birlamchi strukturasi.
Nuklein kislotalari kimyoviy birikkan nukleotidlardan, ya’ni
Polionukleotidlardan iborat. Xar bir nukleotid uglerod va azotning geterosiklik
aylanasi ( azot asoslari), bosh uglerodli shakar aylanasi (pektoza) va fosfor
guruxidan iboratdir.
Tarkibi azotdan iborat bulgan aylana ( kolso), nukleotidlarda yakin
karindoshlik alokasi bo`ladi. Sitozin (U) timin (T) va urasil (U) pirimidin asosi
deyiladi. Guanin (G) va Adenin(A) kurik asosidan iborat.
Nukleotid tarkibiga kirgan pektoza V-D riboza yoki V-D-q-
dizoksiribozaning birontasini tarkibiga kiradi.
Tarkibida ribozalar bulgan nukleotidlar ribonukleotidlar deb, uning
monomeri RNK, tarkibi dezoksiriboza nukleotidlaridan iborat bulganlari DNK
deyiladi.
DNK replikasiyasi (ikkita bulishi).
Genetik materriallarni asosiy xususiyati avloddan-avlodga utishdir. Buning
uchun xar bir hujayra navbatdagi bulinishga utishi uchun DNK ikkitaga ajralishi
kerak. Uning natijasida yangi xosil bo`ladigan hujayra uzining otalik va onalik
hujayralaridagidek genetik informasiyaga ega bulishi kerak.
Uz-uzidan xosil bulish jarayoni replikasiya ( ikkitaga ajralish) deyiladi.
Replikasiya tirik organizmlarni kupayishi asos bo`ladi.
DNK - polimeraza fermenti DNK ikkiga bulinishini tezlatadi.
Propariot va eukariotlarni replikasiyasi bir-biriga uxshash bulishiga
karamasdan eukariotlar replikasiyasi bir necha ming marta tez bo`ladi.
Nuklein kislotalar yuqori molekulali birikmalar bulib, juda katta molekulyar
ogirlikka ega. Tirik organizmlardagi irsiy belgilarning nasldan – naslga utishi,
oqsillar biosintezi kabi xayotiy muxim prosesslar nuklein kislotalarning faoliyati
bilan boglik. Shuning uchun xam keyingi yillarda nuklein kislotalarni urganishga
aloxida e’tibor berilmokda.
Nuklein kislotalarni bundan 100 yil ilgari shveysariyalik olim Fridrix Misher
aniklagan. Bu kislotalar birinchi marta hujayra yadrosidan ajratib olinganligi sababli
nuklein (nukleus – yadro) deb atalgan.
Nuklein kislotalar uta kislotalik xususiyatiga ega kup kismi bilan birikkan xolda
bo`ladi. Nuklein kislotalar uziga xos fermentlar, kislotalar, ishkorlar va boshqa
ximiyaviy birikmalar ta’sirida oddiy struktura birliklariga parchalanadi. Bu struktura
birliklariga azot asoslaridan purin va pirimidin asoslari, uglevod komponentlaridan
riboza va dezoksiriboza xamda fosfat kislota kiradi.
Purin asoslari Nuklein kislotalar tarkibida ikki xil purin asoslari, ya’ni adenin
va guanin uchraydi. Bu birikmalar molekulasi pirimidin va imidazal halqasidan
tashkil topgan purinning xosilalari xisoblanadi:
Pirimidin asoslari Pirimidin asoslarining xammasi pirimidin birikma
xosilasidir.
Nuklein kislotalar tarkibida pirimidin asoslaridan sitozin, urasill, timin, 5 –
metilsitozin uchraydi.Azot asoslari xamda uglevod komponentlarining birikishidan
xosil bulgan birikmalar nukleozidlar deb ataladi.
Purin asoslari xosil kilgan nukleozidlar «ozin» kushimchasini oladi. Masalan,
adenozin, guanozin va xokazo. Dezoksiriboza bilan birikishidan xosil bulgan
nukleozid esa dezoksiadenozin, dezoksiguanozin deb ataladi.
Pirimidin asoslari xosil kilgan nukleozidlar esa «idin» kushimchasini oladi:
uridin, timidin va xokazo.
Nukleozidlarni xosil kiluvchi azot asoslari va uglevodlar bir – birlari bilan
glikozid boglar orkali birikadi. Bunda glikozid bog uglevod komponentlarining
birinchi S – atomi bilan pirimidin asosidagi tukkizinchi №_ atomi orkali birikkan
bo`ladi.Glikozid boglar kislotalar ta’sirida osonlik bilan parchalanadi, ishkoriy
sharoitda esa birmuncha turgun bo`ladi.
Nukleotidlarga bir molekula fosfat kislota kushilsa, yanada murakkabrok
birikmalar – nukleotidlar xosil bo`ladi. Nuklein kislotalarni ishkorlar yordamida
gidroliz kilish orkali nukleotidlar olish mumkin.
Nukleotidlar tarkibidagi birikmalar kuyidagi tartibda joylashgan: purin yoki
pirimidin asosi – uglevod komponenti – fosfat kislota. Nukleotidlarning nomi ular
asosining nomiga kislota suzini kushish bilan xosil kilinadi. Masalan, adenilat
kislota, guanilat kislota va xokazo.
Nukleotidlar nuklein kislotalar molekulasini tashkil kiladigan elementar birlik
xisoblanadi.Boshqa nukleotidlar xam yukoridagi nukleotidlarga uxshash tuzilgan.
Tarkibida riboza tutuvchi nukleotidlar ribonukleotid, dezoksiriboza tutuvchi
nukleotidlar dezoksiribonukleotidlar deb ataladi. Nuklein kislota molekulalari
nukleotidlarganing polimerlanish natijasida xosil bulgan polinukleotidlar zanjiridan
iborat. Bu kislotalarning ‘ar bir turiga xos bulgan yuzlab, minglab, mononukleotid
uzaro birikib, juda yirik polinukleotid, zanjirlar xosil kiladi. Shunday kilib, nuklein
kislotalar
ximiyaviy
tuzilishiga
kura
poliribonukleotidlar
(RNK)
va
polidezoksiribonukleotidlar (DNK) dan iborat.
Nuklein kislotalar molekulasidagi nukleotidlar koldigi bir – bir bilan fosfat
kislota vositasida birikkan. Fosfat kislota xar doim bir nukleotid tarkibidagi riboza
(dezoksiriboza)ning beshinchi S – atomi bilan boglangan bo`ladi. Buni kuyidagi
sxemadan kurish mumkin.
Nuklein kislotalarning molekulyar ogirligiga karab tarkibidagi nukleotidlar
soni xar xi bo`ladi. Agar nukleotidning urtacha molekulyar ogirligi 330 ga teng
bulsa, yirik molekulali DNKning polikondensasiya koeffisienti bir necha un mingga
teng bo`ladi. RNK va DNK zanjirlarining kiskacha struktura tuzilishi 7 rasmda
kursatilgan.
Tayanch suz va iboralar:
1.Nukleus;2.Nuklein kislota; 3.Nukleozid; 4.Nukleotid; 5.Ribonukleotid;
6.DNK;7.Guanin;8.Sitin;9.Spesifiklik koeffisienti;10.Chargafor koidasi;11.RNK.
Xromosomalar 90-92 foiz nukleoproteidlardan iborat. Nukleoproteidlar yuqorida
qayd qilinganidek, dezoksiribonuklein kislota - DNK, giston yoki protamin
oqsillardan tashkil topgan. Xromosomalar tarkibida bulardan tashqari ribonuklein
kislota - RNK, kam migdgrda kalsiy,magniy, temir ionlari va giston bo’lmagan
oqsillar ‘uchraydi.
DNK ning tuzilishi V-afunksiyasi I*’biopolimer bo’lib, faqat odamdagina
emas, balki barcha eukariotlarda, shuningdek, prokariotlarda irsiy axborot
saqlovchi san aladi. DNK molekulasining dastlabki modeli 1953 yili Dj.Uotson va
F.Krik tomonidan yaratilgan. Ana shu modelga binoan DNK molekulasi qo’shqavat
spiraldan tashkil topgan biopolimerdir. Uning monomeri bo’lib nukleotidlarr
sanaladi. Har’bir nukleotid azotli asos, dezoksiriboza uglevodi, fosfat kislota
qoldig’idan tashkil topgan. Nukleotidlar tarkibidagi azotli asoslar bir-biridan
farqlanadi. Azotli asoslar tort xil bo’lib, ular adeninguanin purin azotli asoslari,
sitozintimin pirimidin azotli asoslari deb nomlan adi. Nukleotidlar DNKning bir-
biriga qarama-qarshi bo’lgan spiralida komplementarlik tamoyili asosida, ya’ni,
adenin qarshisida timin, guanin qarshisida sitozin joylashgan (11-rasm). Fosfat
kislota qoldig’i spiralning tashqi, azotli asoslar esa ichki qismidan o’rin olgan.
DNKning qo’shqavat zanjiri bir-biri bilan azotlii asoslar o’rtasidagi vodorod
bog’lanishlar orqali birikkan bo’ladi. DNK modelini yaratishda Chargaff kuzatishi
hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Uning kuzatishicha, DNKdagi guanin miqdori
sitozinga, adeninniki esa timin miqdoriga teng. Boshqacha gilib Chargaff qoidasini
AqT; GqC yoki ‘
____ A+G q 1 teng deb izohlan adi. C+T
Nukleotidlar bir-biri bilan bir pentozning 51 uglerod o’rni va ikkinchi pentozning
31 uglerod o’rnini fosfat guruhi orqali birikishi tufayli bog’lanadi. Bunda hosil
bo’lgan DNKning uglevod-fosfat ko’prigi 51 - 31 bog’lanishda bo’ladi. DNKning
ikkinchi spiralida nukleotidlar pentozalar bir-biri bilan 31-51 yo’nalishda
bog’lanadilar. Genetik axborot nukleotidlarining 51 - 31 yo’nalishda joylashganligi
sababli uni ma’noli, ikkinchi spiralning ya’ni nukleotidlar 31 - 51 yo’nalishda
joylashganlarini ma’nosiz DNK deb nomlanadi. DNKning ma’nosiz
zanjirini ma’noli zanjirning shikastlangan bo’laklarini tiklashda muhim rol
o’ynaydi. Binobarin, DNKning bir zanjiridagi nukleotidlarning ketma-ket joylanish
tartibini ikkinchi z:)-njirdagi nukleotidlarning joylashish tartibi belgilab beradi. S lh
~t }nday qilib, DNK zanjiridagi nukleotidlarning ketma-ketli.,,+ +_iirbiriga anti
parallel va komplementardir.
DNK reparatsiyasi. Odam va boshqa organizmlarnir,;; ::ar qanday hujayrasida,
muhitning turli omillari ta’sirida DNK da har kuni minglab tasodifiy o’zgarishlar
sodir bo’ladi. Lekin shunga qaramay yil davomida DNKdagi nukleotidlar ketma-
ketligida, juda oz miqdorda o’zgarish kuzatiladi. DNKdagi azotli asoslar
almashishining mingdan birida mutatsiya ro’y beradi. DNKda sodir bo’lgan boshqa
hamma «shikastlanish» o’zgarishlar DNK reparatsiyasi (lotincha reparatio - tiklash)
tufayli o’ng’ayiik bilan bartaraf etiladi. Reparatsiya mexanizmi, ya’ni DNKdagi
shikastlangan, o’zgargan bo’lakni «davolash» DNKning genetik axborotini
qo’shaloq zanjirning har birida bo’lishlik tamoyiliga asoslanadi.
Reperatsiya jarayoni uch bosqichni qamrab oladi:
1. DNKning shikastlangan joyi DNK reperatsiya nukleaza fermenti yordamida
aniqlanadi va yo’qotiladi. Oqibatda DNK spiralini shu joyida «teshik» hosil bo’ladi.
2. DNK polimeraza va glikozilaza fermentlari qarshidagi butun DNK zanjiridagi
axborotga asoslanib, nukleotidlarni biri bilan ikkinchisini biriktirib, teshilgan joyni
berkitadi.
3. DNK - ligaza fermenti teshik o’rnini egallagan nukleotidlarni, ularning har ikki
yonidagi nukleotidlar, bir-biriga <<tikadi>> va molekula tiklanishini payoniga
yetkazadi. Agar reperatsion sistema ishdan chiqqan bo’lsa, mutagenez ko’payadi.
DNK replikatsiyasi. DNK molekulasining o’z-o’zidan ikki marotaba ko’payishi
DNK replikatsiyasi (lotincha replicare - o’zini ko’paytirish) deb ataladi. DNK
replikatsiya jarayonining asosiy mohiyati avlodlarni aniq genetik axborot bilan
ta’minlashdan iborat. Odatda, DNKdagi irsiy axborot uning tuzilishida
mujassamlashgan. DNK molekulasi qo’shqavat zanjirdan tuzilganligi sahabli, uning
har bir zanjiri avtomatik ravishda yetishmagan zanjirni tiklash uchun axborot zamini
sanaladi.
1957 yili Delbruk va Stent DNK replikatsiyasi to’g’risida uch xil ilmiy
taxminlarni ilgari surdilar. Bu ilmiy taxminlar turg’un, yarim turg’un, dispersion
farazlar deb ataladi.
Turg’un ilmiy farazga binoan qo’sh spiralli DNK molekulasi yangi DNK
molekulasining sintezi uchun qolip rolini o’ynaydi. Binobarin, turg’un ilmiy
farazga ko’ra DNK qo’shqavat spiralini saqlagan holda yangi DNK molekulasi
hosil’ qiladi. Oqibatda ikki bo’lingan hujayra biri oldingi DNK molekulasini,
ikkinchisi yangi sintezlangan DNK molekulasini oladi.
Yarim turg’un ilmiy faraz bo’yicha DNK qo’shqavat spirali bir-biridan ajraladi
va komplementarlik qonuniga ko’ra har ikki spiral o’zining yo’qotgan zanjirini
tiklaydi. Binobarin, sintezlangan ikki DNK molekulasini bir zanjiri eski, ikkinchisi
yangi san aladi (13-rasm).
Dispersion replikatsiya ilmiy faraziga binoan boshlang’ich DNK uzunligi har xil
bo’lgan bo’laklarga ajraladi va ularning har biri yangi qo’shqavatli DNK
molekulasini sintezlash uchun qolip vazifasini o’taydi. So’ngra ana shu bo’laklar
o’zaro birikib, yaxlit DNK molekulasini hosil qiladi.
Keyinchalik M. Mezelson va F. Stal avtoradiografik usul yordamida yarim
turg’un ilmiy faraz barcha eukariot organizmlar shu jumladan, odamda va ko’pchilik
prokariotlarda o’z tasdig’ini topganligini ma’lum qiladilar. Faqat viruslarning ayrim
xillarigina dispersion va turg’un ilmiy farazlarga binoan nuklein kislotani
replikatsiya qilish mumkinligi aniqlandi. 1955
yili A. Kornberg va uning hamkasblari DNK replikatsiyasini ta’minlaydigan
fermentni ixtiro qildilar va uni polimeraza deb nomladilar. Polimeraza fermenti
komplementar nukleotidlarni -boshlang’ich DNK spiraliga yig’adi. Masalan,
boshlang’ich spiralda A-nukleotid joylashgan bo’lsa, uning to’g’risida T-
nukleotidini, boshlang’ich spiralda G-nukleotidi bo’lsa, uning qarshisida S-
nukleotidini o’rnatadi. Polimeraza fermentlari DNK qo’sh zanjiridagi har bir zanjir
nukleotidlarini ajratish funksiyasini ham bajaradi. Demak, DNK polimeraza
fermenti DNK ning qo’shqavat zanjirini ikkiga ajrata olish va qayta tiklash
funksiyasini o’taydi.
DNK tuzilishi va funksiyasini bilish irsiy axborot uzatish bilan aloqador genetik
jarayonlar mohiyatini anglashda muhim o’rin tutadi. DNK hujayra yadrosida
joylashganini, aminokislotalardan oqsil molekulasining sintezlanishi esa si-
toplazmada ro’y berishligini e’tiborga olinsa, bu jarayonda DNK molekulasi oqsil
biosintezi uchun bevosita <<qolip>> vazifasini o’tay olmasligi ma’lum bo’ladi.
Boshqacha qilib aytganda, DNKdagi genetik axborot qandaydir oraliq molekulaga
uzatilishi, u esa o’z navbatida ana shu axborotni sitoplazmaga tashishi va polipeptid
zanjirni sintez qilishda qatnashishi mumkin, deb taxmin qilish lozim. Bunday
taxmin birinchidan, ko’p oqsil sintez qiladigan hujayralarda ko’p RNK borligiga,
ikkinchidan, DNK va RNKning uglevod-fosfat «skelet»ini o’zaro o’xshashligiga
asoslanadi. Bunday oraliq molekula RNK bo’lishi mumkinligini DNKning tuzilishi
qo’shaloq spiraldan iborat ekanligi aniqlangandan so’ng ma’lum bo’ldi. Modomiki
shunday ekan, u holda, DNKning bir zanjirida RNK molekulasi sintezlanishi tabiiy
bir hol.
RNK ning tuzilishi va funksiyasi. Ribonuklein kislota-RNK tuzilishi ko’p
jihatdan DNK tuzilishiga o’xshasada, ba’zi bir belgilari bilan undan tubdan farq
qiladi. Avvalo, RNK tarkibida uglevodlardan dezoksiriboza emas, balki riboza
borligini qayd etish kerak. RNK tarkibida xuddi DN K tarkibi singari azotli
asoslardan adenin, sitozin uchrasa ham timin o’rnida uratsil borligini ko’rsatib o’tish
lozim. DNK qo’sh zanjirli bo’lgani holda, RNK yakka zanjirlidir. Hujayrada o’z
tuzilishi va funksiyasi bilan farqlanuvchi uch xil ribonuklein kislota bor. Ular
ribosoma r-RNK, informatsion - i-RNK va transport -- t-RNK dan iborat. Uch xil
RNKning hammasiRNK polinmeraza fermenti ishtirokida DNK matritsasida sintez
lanadi. Ribosomal RNK hujayradagi barcha RNK ning 80 foizga yaqinini tashkil
etadi. Ribosomal RNK yadrochada sintezlanadi va oqsil molekulalari bilan
bog’lanib,
xomaki
ribosoma holatida sitoplazmaga chiqariladi va u yerda voyaga yetib ribosomalar
hosil qiladi. t-RNK quyi molekulalar massaga ega bo’lib, 75-85 nukleotiddan tashkil
topgan. U beda bargi tipidagi ko’rinishda bo’ladi. t-RNK ribosomalarga
aminokislotalar tashish vazifasini o’taydi. Har bir aminokislota alohida t-RNK ga
ega (14-rasm).
Binobarin, t-RNK 20 xildir. Ularning har birida ma’lurn arninokislntani biriktira
oladigan antikndon vazifasini o’taydigan maxsus triplet mavj ud. Ribonuklein
kislotalarning ichinchi xili I - RNK bo’lib, uning asosiy vazifasi DNK dagi ax-
borotni sitoplazmaga ko’chirishdir. I-RNK hujayradagi ribonuklein kislota umumiy
miqdorining 1,5-2,0 foizini tashkil etadi. DNKda sintezlangan dastlabki i-RNK
tarkibida «axborotli», «axborotsiz» qismlar uchraydi. Dastlabki i-RNK yadro
membranasidan sitoplazmaga o’tish mobaynida uning «axborotli» ekzon va
axborotsiz intron qistnlari bir-biridan ajraladi, so’ngra axborotli qismlar o’zaro
birikib, i-RNK faqat
axborotli qismlarga ega bolgan holatda sitoplazmaga o’tadi. Bu jarayon splaysing
deb ataladi. Uzun i-RNKdan kalta i-RNK hosil bo’lishi esa protsessin deyiladi.
Hujayradagi organik moddalar orasida o’z miqdori va ahamiyati jihatidan
birinchi o’rinni oqsillar egallaydi. Hayvonlarda hujayraning quruq moddasining 50
foiziga yaqini oqsillarga ;o’<;’ri keladi. Odam organizmida bir-biridan, shuningdek
boshqa organizm oqsillaridan farqlanuvchi 5 mlnga yaqin oqsil molekulalari
mavjud. Oqsillar shunchalik xilma-xil va murakkab tuzilishiga qaramay, atigi 20
xil aminokislotalardan tuzilgan.
Hujayrada oqsillar o’z-o’zidan sintezlanmaydi. Ularning sintezlanishida DNK
molekulasi yetakchi rol o’ynaydi. Chunki, DNK molekulasida oqsil molekulasining
birlamchi strukturasini belgilovchi irsiy axborot joylashgan. Hujayrada oqsil mole-
kulasi sintezlanishi uchun strukturasida aminokislotalarning qanday izchillikda
joylashganligi to’g’risidagi DNKdagi irsiy axborot ribosomalarga uzatilishi lozim.
Genetik kod - bu nuklein kislotalar molekulasida irsiy axborotni nukleotidlar
ketma-ketligida berilishidan iborat. Genetik kod aniqlanguncha irsiy axborot qanday
berilishi noma’lum bo’lib keldi. Genetik kod tilsimi aniqlangach, hujayrada oqsil
sintezi qanday ro’y berishi dastlab 1954 yili G.Gamov, keyinchalik F.Krik,
S.Brenner, M.Nirenberg hamda G.Matteylar tomonidan aniqlandi. Bu olimlarning
kashfiyotiga ko’ra dezoksiribonuklein kislota o’zidagi irsiy axborotni oqsil
molekulasini sintez qilish orqali avloddan-avlodga beradi. Modomiki shunday ekan,
u holda hujayradagi ikki yirik biopolimer DNK va oqsillarning monomerlari
orasidagi aloqa to’g’risida mushohada yuritmoq zaruriyati tug’iladi. O’tilgan
mavzudan oqsil monomerlari 20 xil aminokislotalardan, nuklein kislotalar
monomerlari 4 xil nukleotidlardan tashkil topganligi sizga ma’lum. Biz, agar, oqsil
tarkibidagi har bir monomeri, ya’ni aminokislota nuklein kislotaning bir monomeri
ya’ni nukleotidi ishtirokida oqsil tarkibiga . kiritiladi, deb faraz qilsak, u holda 4
aminokislota kodlanib, 16 aminokislota kodsiz qolgan bo’lar edi. Agar har bir
aminokislota kodi 2 ta nukleotiddan iborat deb tasavvur etsak, u holda 16
aminokislota kodlangan 4 aminokislota kodianmagan bo’lar edi. Demak,
aminokislotani belgilovchi eng kichik <<so’z>> uchta harf-nukleotiddan iborat
bo’lmog’i kerak. Unda tripletlarning varianti 64 taga yetadi. Agar har bir
aminokislotani oqsil tarkibiga kiritish uchun bitta triplet kerak bo’lsa, u holda 44
ortiqcha triplet qoladiku degan muammoni yechish uchun olimlar tajriba o’tkazdilar.
1961 yili M.Nirenberg va G.Mattey uratsil nukleotidlar tripleti yordamida fenilalanin
aminokislotasidan tashkil topgan i-RNKni sintezlashga muvaffaq bo’ladilar. Dunyo
olimlarining olib borgan shijoatli izlanishlari tufayli 1965 yilga kelib genetik
kodning barcha tilsimi ma’lum bo’ldi. Aniqlanishicha, genetik koddagi
aminokislotalardan metionin, triptofan bittadan, fenilalanin, lizin, glu-tamin,
glitsin har biri ikkitadan, izoleytsin uchtadan, treonin, arginin, alanin to’rttadan,
leytsin, serin esa oltitadan kodga ega ekanligini ko’ramiz. UUA, UAG, UGA kabi
tripletlar aminokislotalarni kodlashda qatnashmaydi. Ularni terminator kodonlar
deb atashadi. Chunki, ular polipeptid zanjir sintezi tugallanganligini bildiradilar.
I z o h: Fen - fenilalanin, Ley - leytsin, Ile - izoleytsin, Metmetionin, Val -
valin, Tir - tirozin, Gis - gistidin, Gln - glutamin kislota, Liz - lizin, Asn - asparagin,
Glu - glutamin, Sis - sistein, Tri - triptofan, Arg - arginin, Ser - serin, Gli - glitsin,
Pro - prolin, Tre - treonin, Ala - alanin.
Terminator - polipeptid zanjir sintezi tugallanganini ifodalaydi.
Oqsil biosintezi. Eukariotlarda DNK hujayra yadrosida joylashgan, oqsil
molekulalari esa sitoplazmadagi ribosomalarda sintezlan adi. DNK bilan
ribosomalar orasida vositachilik vazifani i-RNK bajaradi. RiN-K dastlab DNK
matritsasida sintezlan adi. Bu jarayon transkri psiya deb nomlan adi.
Transkri psiya lotincha trancri ptio - ko’chirib yozish, boshqacha aytganda, DNK
molekulasidagi nukleotidlar ketma-ketligida ifodalangan irsiy axborotni i-RNKga
ko’chirib
olish demakdir. Transkripsiya uchun DNKning maxsus o’tirgich qisrni promotor,
bo’lishi zarur. RNK polimeraza fermenti prornotorga bog’langanda, promotor
yaqinidagi DNKning clo’shqavat zanjiri bir-biridan ajralib, yakka zanjirli DNK hosil
hn’lacli C:)qibatda. RNK polimeraza ferment 1)NKning ma’noli z:anjil°i bo’yicha
harakatlanib komplementarlik qonuniga muvofiq i-RINK zanjirini sintezlay
boshlaydi (15-rasm).
Odamda i-RNK zanjirining sintezi DNKning terminator qismiga yetgach
tugallanadi. DNKning u yoki bu polipeptid zanjir sintezida qatnashadigan qismi gen
deb ataladi. Gendagi axborotdan olingan dastlabki mahsulot homaki i-RNK bo’lib.
DNKning mazkur qismi - genning aynan nusxasi hisoblanadi. Bu xomaki i-RNK
nusxadan yetilgan i-RNKning shakllanisll jarayoni protsessing lotincha processu-
siljitish deb nomIanadi. Protsessing mobaynida i-RNKda mod.ifikatsion o’zgarish
sodir bo’ladi va unda splaysing xodisasi – i-RNK dagi axborotga ega bo’lmagan
intron qismlaridan halos bo’lish va axborotli - ekzon qismlarini bir-biriga ulash ro’y
beradi.
Protsessing va spiaysing hodisalari i-RNK ning yadro mernbrana teshiklari orqali
sitoplazmaga o’tish mobaynida amalga oshadi. Protsessing va splaysing hodisalari
tufayli i-RNK dagi nukleotidlar miqdori anchagina kamayadi va i-RNK zanjiri
anchagina qisqaradi.
Translyatsiya. Voyaga yetgan i-RNK sitoplazmaga o’tgach, translyatsiya
jarayoni, ya’ni i-RNK dagi nukleotidlar ketmaketligidagi axborotni oqsil
molekulasidagi aminokislotalar izchilligiga ko’crirish boshlanadi. Bu jarayon
ribosornalarda amalga oshadi. Transkripsiya singari translyatsiya ham uch bosqich:
initsiatsiya, elangatsiya va terminatsiyadan iborat. Translyatsiya odatda eng
birinchi start kodoni AUG dan boshlan adi. U metionin aminokislotaning kodi
sanaladi. Odatda i-RNK ribosomaning kichik bo’lagiga o’rnashadi. Oqsil tarkibiga
kiruvchi 20 xil aminokislotaning har biri maxsus transport RNK yordamida
ribosomaga tashib keltiriladi. Ribosomalarda ro’y beradigan oqsil sintezi
reaksiyalardan ilgarigi aminokislota bilan peptid bog’i hosil qilib, bog’lanishi uchun
energiya olishi ya’ni, faollashishi va faollashgan aminokislota o’zining i-RNKsi
bilan bog’lanishi kerak. Aminatsil sintetaza fermenti ishtirokida faollashgan
aminokislotalar o’ziga xos t-RNK bilan birikadi. t-RNK tuzilishi boshqa ribonuklein
kislotalarga nisbatan ancha sodda bo’ladi. Ularning tarkibiga 75-100 nukleotidlar
kiradi va molekula massasi 23000-30000 ga teng. i-RNK ayrim qismlarida azotli
asoslar qarama-qarshi azotli asoslar bilan birikishi tufayli, «beda bargi» deb
nomlangan tuzilishga ega bo’ladi. t-RNKning bir uchi faollashgan aminokislotani
biriktirishga mo’1_jallangan, ikkinchi qismida uchta nukleotiddan iborat antikodon
joylashgan bo’ladi. t-RNK o’zining antikodoni bilan i-RNKning kodoniga komple-
mentar bo’ladi.
Translyatsiya amalga oshishi uchun har bir t-RNK o’z antikodoni orqali i-
RNKning kodoniga mos kodi bilan vaqtincha bog’lanib, o’zidagi aminokislotasini
ribosomaga tashib kelishi va o’z aminokislotasini ribosomaning katta bo’lagiga
itqitib yuborishi lozim. Itqitilgan aminokislotaning amin a guruhi bilan, u yerdagi
ilgari tashib keltirilgan aminokislotaning karboqsil guruhi orasida peptid bog’ hosil
bo’ladi. Oqsil sintezi jarayonida i-RNK zanjiri ribosomalardan o’tadi. Bunda ribo-
soma har bir aminokislotaning kodi « o’qilgandan» so’ng yangi triplet tomon sakrab
o’tadi. Bunday xodisa i-RNK kod bilan t-RNK dagi antikodonlar navbatma-navbat
birlashguncha davom etadi. Binobarin elangatsiya bu aminokislotalarni izchillik
bilan polipeptid zanjir tarkibiga kiritishdan iborat. Elangatsiya har bir qismi uchun
uch bosqichdan tashkil topadi.
1) Aminokislotani ribosomaga tashib kelayotgan i-RNK antikodonining t-RNK
dagi kodon bilan birikishi;
2) Ribosomaning katta bo’lagidagi peptidil transferaza fermenti ishtirokida i-
RNK olib kelgan aminokislota bilan ribosomadagi ilgari olib kelingan aminokislota
orasidagi peptid bog’ning hosil bo’lishi.
3) O’z aminokislotasini ribosomaga tashlagan i-RNK ribosomadan tashqari
ko’chishi va ribosomaning i-RNK zanjiri bo’yicha bir kodonga sakrashi rosy beradi.
Birlamchi oqsil molekulasining sintezi tugallanishiga terminatsiya deyiladi.
Terminatsiya UAA, UAG, UGA kodonlar komandasi orgali amaiga oshadi.
Terminatsivadan song polipeptid zanjir i-RNK dan ajraladi.
Muxtasar qilib aytganda, irsiy axborotning DNK molekulasidan oqsil
molekulasiga berilishi tubandagi sxema asosida amalga oshadi.
Irsiy axborotning DNK dan i-RNK ga va oqsil molekula tuzilishiga berilish
sxemasi.
6-jadval
DNK
fragmenti
AAG
II II III
T T S
TST
11 III
II
A G A
S A A
111111
1
G T T
AGA
II I11
II
T S T
SST
III III
II
G G A
SAT
III II II
G T A
i-RNK
fragmenti
AAG
LSU
S A A
AGA
SSU
S A U
Antikodon
UUS
AGA
G U U
USU
GGU
GLJA
Polipeptid
zanjir
fragmenti
Liz
Ser
G1i
Arg
Pro
Gis
Polipeptid zanjirida arninokislotalarning birin-ketin joylanish tartibi ogsil
molekulasining birlamchi strukturasi deb ataladi. Har ganday i-RNK hujayra
extiyojiga ko’ra bir yoki bir necha marotaba trarislyatsiya qilinishi mumkin. i-RNK
hayoti 2 daqiqa atrofida bo’ladiL i-RNKning eskilarini parchalash, yangilarini sintez
gilish orqali hujayra kerakli oqsillarni, ularning migdorini boshqaradi.
Bakteriyalarda transkripsiyaning boshqarilishi.
Shunday qilib Sh.Mono va F.Jakob ochgan transkripsiyani regulyasiyasi
mexanizmi asosida DNKning operonli tuzilishi prinsipi yotib, DNKda oqsil
aminokislotalari tartibini kodlovchi genlardan tashkari, regulyatorli kodlamaydigan
kismlar borligi aniklandi.
Bitta yoki bir nechta strukturali gen va u bilan boglik regulyasiyalovchi kismlar
birgalikda transkripsiyaning elementar birligi - operonni hosil qiladi. Transkripsiya
effektivligini belgilovchi regulyasiyalovchi kismlar yigildisi regulyator soxa yoki
promotor kism deb ataladi.
Hozirgi vaqta ko’pchilik operonlarning regulyator kismlarining nukleotidlar katori
oniklangan, promotor operator strukturasi aniklangan.
Ko’pchilik operonlar promotor kismlari nukleotidlar katorini solishtirish shuni
kursatadiki, ularda o’xshash strukturalar (konservativ bo’limlar, yoki kanonik
tartiblar), "10" va "35" nukleotidlar kismida bo’lib, transkripsiya start nuktasi shu
yordanboshlanadi. Aftidan RNK - polimeraza ana shu kismlar bilan birikadi.
Biz yuqorida aytib utdik transkripsiya regulyasiyasida regulyator-oqsillar muhim
rol’ uynaydi. Ular katalitikaktivligini yo’qotgan allosterik oqsillar bo’lib , quyi
molekulyar effektorlar bilan uzaro ta’sir etib ma’lum operonlarni nomoyon
bo’lishish nazorat qiladi. Regulyator oqsillar promotr kism nukleotidlari bilan birikib
transkripsiyani aktivlashtirishi yoki bostirishi mumkin.
Bakteriyalar hujayrasida faqat bir xil RNK- polimeraza bo’lib, har xil RNKlarning
matrisali sintezini omalga oshiradi. Bu molekulyar massasi 50000 D bo’lgan oqsil
bo’lib. murakkab struktura subbirlikka ega. Uning markazi (yadro) 4ta polipeptiddan
iborat: 2ta ukshash a-subbirlik, v-va v'-csubbirlik. Tulik RNK-polimeraza @-faktor
deb ataluvchi yana bitta subbirlikka ega.
RNK sintezini bir nechta davrga ajratish mumkin:
1) RNK-polimerazaning DNK bilan birikshi va matrisaning faollashishi. Bunda
ferment promotorlarni topadi va natijada DNK- spiralning lokal ochilishi sodir
bo’ladi.
2) sintezning boshlanishi yoki inisiasiya.Bunda birinchi nukleotidlar o’rtasida
boglar hosil bo’ladi.
3) RNK zanjirining o’sishi yoki elongasiya -nukleotidlarning tartibi birikishi
natijasida RNK zanjirining sintezi.
4) Terminasiya- RNK zanilri sintezining tugashi va mahsulot va fermentning
matrisa bilan kompleksdan ajralish.
Promotorlarni
tanish
faqat,
RNK-polimeraza
tarkibiga
sigma-fktor
bo’lgandagiga sodir bo’ladi. @ - faktor oqsil bo’lib molekulyar massasi 70000 D va
bu jarayonda katalik vasifani baglaradi. @ - faktorning uzi DNK bilan birikmaydi va
allosterik effektor kabi ta’sir qilib, minimal ferment konformosiyasini uzgortiradi.
Natijada ferment promotorni tanish xususiyatini hosil qiladi va u bilan birinadi. Bir
nechta nukleotidlarning inisiasiyadan va birikishidan keyin @ - faktor RNK -
polimerazadan ajraladi.
RNK sintezining tugashi terminasiya signalining paydo bo’lishi natijasida sodir
bo’ladi. Terminasiya signali to’g’risida informasiya DNK- strukturasida yozilgan.
Operon oxirigi kismida sintezlangan RNK ikqilamchi spesifik struktura hosil qilishi
mumkin, ya’ni terminasion shpilka, uning yordamida RNK-polimerazaning
matrisadan ajralish sodir bo’ladi.
E.solida ba’zi terminasiyalovchi signalar RNK - polimeraza tomonidan kushincha
omielar yordamisiz topiladi. Ba’zi xollarda RNK-sintezining to’xtashi uchun maxsus
oqsil faktor Rho bo’lishi kerak. Bu terminasiyalovchi Rho oqsil RNK-polimeraza
bilan uzaro ta’sir etib uning terminasiyalovchi signalga javob berishini ta’milaydi.
Transkripsiya regulyasiyasi har xil stadiyalarda har xil usul bilan omalga yashadi.
Ma’lum strukturali genlar transkripsiyasi intensivligini uning terminasiya
effektivligiga boglik, xususan RNK-polimeraza bu genlarga etmasdan RNK sintezini
to’xtatishiga boglik. Yakinda E.solining ko’pchilik operonlarida (aminokislotalar
biosintezini nazorat kuluvchi) promotor va 1-chi strukturali gen o’rtasida
terminasiyalovchi tartib borligi va ma’lum sharoytlarda transkripsiya intensivligini
susaytiruvchi terminasiyalovchi signal hosil bo’lishi kuzatiladi.
Bu xodisa attenuasiya deb ataladi. DNKning shu kismi attenuator (susaytirgich) deb
namlandi.
Repressiya kabi attenuasiya muhitda kerakli aminokislotaning borligiga boglik.
Mas. triptofanga boglik mutant hujayralarda (repressori defektli TrrR-) ortikcha
triptofan bo’lgan sharoitda transkripsiyani boshlagan unlab RNK-polimerazalarning
faqat bittasi attenuatorni utishi (preodolevat’) va strukturali genni ukishi mumkin.
Triptofanning kamaytirilishi bu genlar transkripsiyasini 3 marta oshirishi mumkin.
Lekin repressiyadan farq qilib attenuasiya aminokislotaga boglik bo’lmay balki
triptofani-tRNK hosil bo’lishiga, ya’ni kerakli transport RNKga birikkan
aktivlashtirilgan ami-
nokislotaga boglik. Aktivasiya reaksiyasi triptofanil – tRNK - sintetaza fermenti
tomonidan aktivasiyalanadi. Shu sababli bu fermentdagi mutasion uzgorishi uning
substratga
o’xshashligini
kamaytirib
trp
EDCBA-genlar
transkripsiyasi
effektivligini oshiradi.
Shunday qilib hujayra ichida triptofan konsentrasiyasining tushichi boshida
derepressiya, ya’ni RNK-polimerazaning trp-operoni promotor bilan birikshini
ta’lishlaydi. Ochkash (triptofan etishmasini) oshishi bilan triptofanni tRNK -
darajasi pasayadi va attenuatordan (engab) utish uchun sharoit yaratiladi.
DNK reparasiyasi.
Genetik buzilishni bartaraf etish reparasiya deyiladi.
DNK ikkiga bulinishi yoki replikasiyani kurib chikilganidan sung genetik
ma’lumotlarni juda anik utishi ma’lum bo`ladi.
Bu xolat DNK molekulasini mutasiyasini yuzaga kelishini va hujayrani
ulishiga olib kelishi mumkin. Mutasiyani tez bulmasligi xayotni saklanib kolishiga
sababchi bo`ladi. Shuning uchun xam hujayra genetik o`zgarishlardan juda xam
ishonchli ximoyalangan bulishi kerak.
Aminokislotalarni almashtirish taxlili shuni kursatadiki, 400 aminokislotadan
bittasini almashinishi 200.000 yilda sodir bo`ladi.
Gemoglobin molekulasi 100 aminokislotadan bittasini almashinishi 6 million
yilda sodir bo`ladi. Shu bilan bir katorda DNK molekulasidagi nukleotidlar tashki
muxit molekulalarini tartibsiz tuknashishi natijasida tez o`zgarib turadi. Ana
shunday o`zgarishlar mutagenlar ta’siri hujayradagi moddalar almashinuvi, kosmik
radiasiya va ultrafeolit nurlari ta’sirida sodir bo`ladi.
Rekombinasiya. va 9.7.Rekombinasiya.
Genetik rekombinasiya mexanizmiga molekulyar jarayonlarda nukleotidlarni
birin-ketin kayta taksimlanishi kiradi.
Rekombinasiya biologik xodisalarni katta kismini o`zgarishi natijasida sodir
bo`ladi.
Rekombinasiya umumiy va maxsus bo`ladi. Umumiy rekombinasiya barcha
tipdagi tirik organizmlarga xosdir.
Gomologik rekombinasiyada bir-biriga yakin nukleotidlarni rekombinasiyasi
sodir bo`ladi.
Klassik rekombinasiyada meyoz bulinishda xromosomalarni gomologik
kismlarini almashinuvi. Xar xil organizmlarda
rekombinasiyaga olib keladigan vokialar ketma-ketligi xar xil bulishi mumkin,
birok, umumiy rekombinasiyani butun natijasi doimo bir xil bo`ladi:
1.Ikki gomologik kushalok zanjir ajraladi, bitta gomologik
katorning oxiri, ikkinchisini boshi bilan tutashadi, natijada DNK
ikkita zanjiri uzaroalokador uchastkasi bilan birlashgan bo`ladi.
2. Nuktalar almashinuvi DNK gomologik molekulasining xar
kanday kismida bulishi mumkin.
3. DNK ikkita molekulasini almashinuv nuktasi zinapoyali bulib
tutashgan bo`ladi, ana shu zinaning uzunligi birnecha ming juft
asosdan iborat bulishi mumkin.
4.Bitta nukleotidda almashinuv nuktasi yukolmaydi, kushilmaydi
va boshqa nukleotidlarga aylanmaydi, yoki genlar ichida gomologik
rekombinasiyaga olib kelmaydi, xamda mutasiya xisobiga aktivlik yukolmaydi.
Rekombinasiya fermentlar vositasida bo`ladi.
Hujayra rekombinasiyasi bevosita bajaradigan funksiyasidan tashkari
organizmning evolyusiyasi muxim rol uynaydi.
Eukariotlarda rekombinasiyani ta’minlashda bosh vazifani jinsiy kupayish
bajaradi.
Meyotik rekombinasiya natijasida genlarni xar xildagi nisbatlari sodir
bo`ladi. Shunday kilib, genlarni ijobiy kombinasiyasi yuzaga keladi.
Genlarni kayta taksimlanishi natijasida foydali mutasiya zararlilaridan
ajraladi.
Rekombinasiya multigen oilalarni yuzaga kelishga olib keladi.
9.8.Genetik kod.
Genetik ma’lumotlarni tashib yuruvchi DNK xisoblanadi. Ana shu
ma’lumotlar RNK molekulasiga yoziladi. Uz navbatida molekulasiga
ma’lumotlar yozilgan RNK oqsil molekulasini sintez bulishida onalik manba
sifatida xizmat kiladi. Demak oqsil molekulasiga DNK ma’lumotlarini
yozadigan oralik vositachi RNK molekulasi xisoblanadi.
Oqsil molekulasi murakkab keng strukturadan iborat. Demak, DNK
molekulasida oqsil molekulasiga yozadigan ma’lumotlar bo`ladi.
DNK uzunligi buyicha bir xil bulgan ikkizanjirli molekuladan iborat bulib,
uning strukturasi asoslar juftidan iboratdir.
DNK tarkibiga 4 azot asosi va 20 xar xildagi aminokislotalar kiradi.
20 aminokislota 4 nukleotidlarga kanday yoziladi? Ana shu
masala genetik kod muammosi xisoblanadi. Boshqacha kilib
aytganda genetik kod DNK molekulasida nukleotidlarni ketma-
ket joylashishiga munosabati va oqsil molekulasida
aminokislotalarni birin-ketin joylashishi xisoblanadi.
Genetik kodlarni asosiy xususiyati belgilandi:
1. Xar bir aminokislotani uchta nukleotidlardan iborat
kombinasiya kodlaydi ( kodon) yoki tripleten kodi.
2. Kodonlar yopilmaydi, bir-biriga tutashadi.
3. Asoslarni ketma-ketligi, ketma-ket bo`ladi.
Genetik kodlarni rasshifirovka kilish ( tushuntirib
bermok)da ikki xildagi tekshirish olib boriladi.
Oqsilni hujayrasiz tizimi hujayrani mexanik yul bilan buzib, sentrafugada
hujayra pusti va membranasi chuktiriladi. Natijada oqsilni sintez kilish uchun
DNK, mRNK+RNK, ribosomlar, fermentlar va boshqa hujayra komponentlari
ekstrakti olinadi. Ana shu tizimga ATF, GTF va aminokislota kushilganda oqsilni
sintez bulishi aniklangan.
Transkripsiya.
Genlarda hujayralarda sintez bo`ladigan oqsil haqidagi ma’lumotlar
kodlangan bo`ladi. Birok, DNK uzi oqsil sintez bulishi uchun bevosita onalik
manba bula olmaydi.
Genetik ma’lumotlarni iste’mol kilish uchun ikki stasiyali
Jarayon boradi. Birinchi stadiyada gen RNK molekulasini sintez bulishi uchun
onalik manba bulib xizmat kiladi. Ikkinchi stadiyada RNK poliploid zanjiriga
utadi. Shunday kilib, genetik informasiya hujayrada: DNK transkrepsiyaga
RNK translyasiya oqsil.
Hujayrada uch tipdagi RNK bo`ladi:
1. Informasion RNK oqsil sintezining onalik maxsuloti
xizmat kiladi.
2. Transport RNK aminokislotalarni ribosomlarga
Aktivlashtirilgan xolda olib boradi.
3. Ribosom RNK si – Ribosomlarni zaruriy komponenti.
RNK bir nechta turlari mavjud:
Propariatlarda-3, eukariatlarda –5
Xarr bir ribosomda bittadan molekulasi bo`ladi.
Transkrepsiya DNK kushilishidan boshlanadi. Transkrrepsiya RNK-
polimerazalarni tuxtatishi signaligacha yetganida sodir bo`ladi.
RNK- polimeraza transkrepsiyaga katnashadigan asosiy ferment xisoblanadi.
Ushbu ferment propariotlarda RNK sintez bulishini tashkil etuvchi yagona ferment
sifatida urganilgan.
Eukariot DNK transkrepsiyasi propariotlardan prinsipial
fark kilmaydi, birok eukariot hujayralarda RNK- sintezlovchi apparat juda
murakkab.
Eukariot RNK-polimeraza 9 tadan 11 tagacha poliploidlar zanjiriga kiradi.
Transkrepsiya sikli 4 asosiy stadiyaga bulinadi:
1. DNK bilan birlashtirish.
2. RNK zanjiri inkasiyasi
3. RNK eanjirini o`sishi
4. RNK zanjirini termikasiyasi.
Translyasiya.
Translyasiya – m RNK dikodirlanish ( kayta kodlanish) jarayoni
bulib, uning natijasida oqsilni aminokislotalar tiliga utishi tushuniladi.
Translyasiya – jarayoni onalik vazifasini bajarsada juda murakkab bulib
boradi. Bu jarayonda makromolekulalarni yuzlab turlari katnashadi.
Oqsil sintezi ayrim aminokislotalarni koldigini yarim kondisiyalanishi yuli
bilan boradi.
Transport + RNK molekulasi ayrim aminokislota bilan yashaydi. Maxsus
fermentlar tudasi bulib, ular aminoasil –tRNK-
Sintetaz deyiladi, ular aminokislotani tegishli tRNK molekulasiga kushadi. Xar bir
aminokislotani uzini sintetaza fermenti bo`ladi. Masalan: glisinni glisin tRNK
kushadi. Avvalo aminokislota bevosita karboqsil guruxga kushilib aminoasil-
TRNK xosil bulishini aktivlashtirib, adenillashtirilgan aminokislotani xosil kiladi,
ana shu jarayonga ATF energiyasi sarflanadi.
Shunday kilib, aminoasil-tRNK – sinteza adaktorlik vazifasini bajarib, bir
molekuladan ikkinchisiga utishni tezlatadi. Shunday kilib genetik Kod bir-biriga
boglik bulgan ikkita adaptorlar yordamida aniklanadi.
Transport RNK barcha molekulalari kuyidagi umumiy xususiyatga ega:
1.uzunligi 73 tadan 93 tagacha nukleotidlardan iborat bitta zanjirdan
iborat.
2.Juda kup tasoddifiy asoslari bulib, ular 7 tadan 15 tagacha
molekulalardan iborat.
3.Beshta oxirrgi tRNK fosforlangan.
Beshinchisi oxirida Guanin koldigi mavjud.
4.Uchinchisini oxirida tRNK ning SSA ketma-ket joylashgan.
aktivlashgan aminogurux uchinchi gidroqsil gurux oxirida adenozin bo`ladi.
5.Taxminan tRNK nukleotidlari yopishgan va kushalok zanjirli
Bo`ladi. Beshta gurux asosi kushilmagan.
6.Antiiod petli (oshik-moshik) 7 asosdan iborat.
Eukariot va propariat xujayrralarda ribosomlar uzlarining
strukturasi va funksiyalari bilan juda xam uxshash ularni xar biri katta va kichik
kismlardan iborat.
Eukariot ribosomlarda yarmisini RNK tashkil etadi.
RNK ribosomlarini kichik bitta molekulasini taxminan 33 xar xil oqsil
ribosomlari birlashtiradi.
Prokariotlarda ribosomlar yanada kichik va oz bo`ladi.
Oqsilni sintez bulishda karboqsil guruxini polinindid zanjiri va
aminokislotalarni erkin aminoguruxlarini oxiriga tutashishi bilan sodir bo`ladi.
Oqsil zanjiri amin oxiridan karboqsil guruxi tomon o`sishi natijasida sintez
bo`ladi. Karboqsil guruxi tomon o`sishi natijasida sintez bo`ladi. Karboqsil oxiri
doim aktivlashgan xolatda bo`ladi.
Oqsil sintez bulayotganda xar bir kushilgan aminokislota energiyani
aktivlashtiruvchi sifatida katnashadi.
Tekshirish uchun savollar.
1.Organizmlarni tugilish va kupayish muammosiga kizikish kachon
boshlanadi?
2.Molekulyar biologiya soxasida Uolter Sotten ishi nimadan
iborat?
3.Krossingover nima?
4.Sun’iy mutasiya amalda kachon kullanilgan?
5.Nukleinni birinchi bulib kim ajratib olgan?
6.Replikasiya nima?
7.Reparasiya nima?
8.Gomologik rekombinasiya nima?
9.Eukariotlarda rekombinasiyada bosh vazifani nima bajaradi?
10.Genetik kod nima?
11.Biotexnologiyada transkripsiya nima?
12.Translyasiya nima?
