Infuzoriyalilar tipi klassifikatsiyasi va asosiy vakillari

Yuklangan vaqt

2025-01-01

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

7

Faytl hajmi

30,2 KB


Infuzoriyalilar tipi klassifikatsiyasi va asosiy vakillari R E J A 1. Infuzoriyalar (Ciliophora) tipi, muhim vakillari. 2. Bir hujayrali hayvonlar filogeniyasi 3. Infuzoriyalar klassifikatsiyasi. Infuzoriyalar bir hujayrali hayvonlar ichida murakkab tuzilgan guruh bo’lib hisoblanadi. Infuzoriyalar quyidagi belgilari bilan tavsiflanadi. 1. Barcha infuzoriyalar tanasi kipriklar bilan qoplanadi. Kipriklar ba’zi bir vakillarida bir xil uzunlik va qalinlikda bo’lsa, boshqa vakillarda har xil uzunlik va shaklda bo’ladi. 2. Hamma infuzoriyalarda tuzilishi va bajaradigan vazifalariga ko’ra bir- biridan farqlanadigan ikkita katta va kichik yadro bo’ladi. 3. Infuzoriyalarda jinsiy ko’payish konyugatsiya deyiladi. Konyugatsiya paytida ikkita infuzoriya yaqinlashib bir-birlari bilan yadrolarini almashtirib oladi. 4. Infuzoriyalarda juft qisqaruvchi vakuollar mavjud. 5. Infuzoriyalar kiprikli va so’ruvchi infuzoriyalar sinfiga bo’linadi. 1 sinf. Kiprikli infuzoriyalar (Ciliata) sinfi. Bu sinfga mansub infuzoriyalar gavdasi turli shakl va kattalikdagi kipriklar bilan qoplangan bo’ladi. Kipriklar ularning hayotining barcha davrlarida saqlanib qoladi. Sitoplazmasi tashqi - ektoplazma, ichki endoplazmaga ajraladi. Ektoplazma tashqi tomondan pishiq pellikula bilan o’raladi. Pellikula ikki qavatli bo’lib, har qaysi qavati ikki qavat membranali bo’ladi. Membranalar orasi ochiq holda turadi. Pellikula sirti turli shakllar hosil qiluvchi yo’g’on katakchalarga bo’linadi. Bu katakchalar pellikula sirtini panjaraga o’xshab o’rab turadi. Pellikuladagi tolalar Infuzoriyalilar tipi klassifikatsiyasi va asosiy vakillari R E J A 1. Infuzoriyalar (Ciliophora) tipi, muhim vakillari. 2. Bir hujayrali hayvonlar filogeniyasi 3. Infuzoriyalar klassifikatsiyasi. Infuzoriyalar bir hujayrali hayvonlar ichida murakkab tuzilgan guruh bo’lib hisoblanadi. Infuzoriyalar quyidagi belgilari bilan tavsiflanadi. 1. Barcha infuzoriyalar tanasi kipriklar bilan qoplanadi. Kipriklar ba’zi bir vakillarida bir xil uzunlik va qalinlikda bo’lsa, boshqa vakillarda har xil uzunlik va shaklda bo’ladi. 2. Hamma infuzoriyalarda tuzilishi va bajaradigan vazifalariga ko’ra bir- biridan farqlanadigan ikkita katta va kichik yadro bo’ladi. 3. Infuzoriyalarda jinsiy ko’payish konyugatsiya deyiladi. Konyugatsiya paytida ikkita infuzoriya yaqinlashib bir-birlari bilan yadrolarini almashtirib oladi. 4. Infuzoriyalarda juft qisqaruvchi vakuollar mavjud. 5. Infuzoriyalar kiprikli va so’ruvchi infuzoriyalar sinfiga bo’linadi. 1 sinf. Kiprikli infuzoriyalar (Ciliata) sinfi. Bu sinfga mansub infuzoriyalar gavdasi turli shakl va kattalikdagi kipriklar bilan qoplangan bo’ladi. Kipriklar ularning hayotining barcha davrlarida saqlanib qoladi. Sitoplazmasi tashqi - ektoplazma, ichki endoplazmaga ajraladi. Ektoplazma tashqi tomondan pishiq pellikula bilan o’raladi. Pellikula ikki qavatli bo’lib, har qaysi qavati ikki qavat membranali bo’ladi. Membranalar orasi ochiq holda turadi. Pellikula sirti turli shakllar hosil qiluvchi yo’g’on katakchalarga bo’linadi. Bu katakchalar pellikula sirtini panjaraga o’xshab o’rab turadi. Pellikuladagi tolalar tayanch vazifasini bajaradi va infuzoriyalarnng tashqi shaklini muayyan ko’rinishga kiritib turadi. Pellikulada kipriklar, trixosistalar, tolalar joylashadi. Kipriklar infuzoriyalarning suvda harakatlanishi, ozuqani endoplazmaga haydab berish vazifasini bajaradi. Kipriklar ektoplazmada joylashgan kinetosomalardan boshlanadi. Kipriklarning ko’ndalang kesimi elektron mikroskopda tekshirib ko’rilganda ularning markazda ikkita, chetlarda esa 9-ta qo’shaloq bo’lib joylashgan tolalardan tuzilganligi ko’rinadi. Ba’zi hollarda bir- birlariga yaqin joylashgan kipriklar birlashib sirrini hosil qiladi. Sirrilar go’yo tanada mo’yqalamga o’xshab turadi. Agar bir yoki ikki qator kipriklar o’zaro birlashsa membrana hosil qiladi. Ko’pchilik infuzoriyalar ektoplazmasida kalta tayoqchaga o’xshash tanachalar-trixosistalar joylashadi. Trixosistalar himoya vazifasini bajaradi. Suvning tarkibi o’zgarib qolishi, yirtqich hayvon hujum qilishi trixosistlarni tashqariga otilib chiqishiga olib keladi. Yirtqich infuzoriyalar trixosistlari o’ljani falajlash xususiyatiga ega. Infuzoriyalar turli bakteriyalar, suv o’tlari bilan oziqlanadi. Ayrim vakillari esa yirtqich, tekinxo’rlik bilan hayot kechiradi. Infuzoriyalar tanasida og’iz bo’lib uning atrofida ko’plab kipriklar bo’ladi. Kipriklar og’izga suvdagi bo’lgan turli oziq mahsulotlarini haydab beradi. Og’iz teshigi ektoplazma va endoplazma chegarasida joylashgan halqum bilan bog’lanadi. Halqumga kelib to’planib qolgan ovqatlik hazm shirasi bilan o’ralib ovqat hazm qilish vakuoli hosil qiladi. Tufelkaning ovqat hazm qilish vakuollari har 1,5- 2 daqiqa ichida hosil bo’lib turadi. Bu vakuol ichida ovqatlik asta parchalanib tanaga singadi. Yirtqich infuzoriyalar og’iz teshigi faqat o’lja yutilishidan oldin ochiladi. Ularning halqumi pishiq elastik tayoqchalar bilan ta’minlangan bo’ladi. Ektoplazma va endoplazma chegarasida qisqaruvchi vakuola bo’ladi. Qisqaruvchi vakuola markaziy rezervuar va unga olib keluvchi 5-7 ta yig’uvchi kanallar sistemasidan tuziladi. Kanallar tanadagi keraksiz suyuq mahsulotlarni markaziy rezervuarga olib keladi. Rezervuarning qisqarishi bilan suyuqlik tanadan chiqarib yuboriladi. Qisqaruvchi vakuollarning ishi, ularni to’planadigan keraksiz suyuq chiqindilar miqdori suvning sho’rlanish darajasi va haroratiga bog’liq bo’ladi. Suvda qancha tuz ko’p erigan bo’lsa qisqaruvchi vakuol ham shunga bog’liq holda ishlaydi. tayanch vazifasini bajaradi va infuzoriyalarnng tashqi shaklini muayyan ko’rinishga kiritib turadi. Pellikulada kipriklar, trixosistalar, tolalar joylashadi. Kipriklar infuzoriyalarning suvda harakatlanishi, ozuqani endoplazmaga haydab berish vazifasini bajaradi. Kipriklar ektoplazmada joylashgan kinetosomalardan boshlanadi. Kipriklarning ko’ndalang kesimi elektron mikroskopda tekshirib ko’rilganda ularning markazda ikkita, chetlarda esa 9-ta qo’shaloq bo’lib joylashgan tolalardan tuzilganligi ko’rinadi. Ba’zi hollarda bir- birlariga yaqin joylashgan kipriklar birlashib sirrini hosil qiladi. Sirrilar go’yo tanada mo’yqalamga o’xshab turadi. Agar bir yoki ikki qator kipriklar o’zaro birlashsa membrana hosil qiladi. Ko’pchilik infuzoriyalar ektoplazmasida kalta tayoqchaga o’xshash tanachalar-trixosistalar joylashadi. Trixosistalar himoya vazifasini bajaradi. Suvning tarkibi o’zgarib qolishi, yirtqich hayvon hujum qilishi trixosistlarni tashqariga otilib chiqishiga olib keladi. Yirtqich infuzoriyalar trixosistlari o’ljani falajlash xususiyatiga ega. Infuzoriyalar turli bakteriyalar, suv o’tlari bilan oziqlanadi. Ayrim vakillari esa yirtqich, tekinxo’rlik bilan hayot kechiradi. Infuzoriyalar tanasida og’iz bo’lib uning atrofida ko’plab kipriklar bo’ladi. Kipriklar og’izga suvdagi bo’lgan turli oziq mahsulotlarini haydab beradi. Og’iz teshigi ektoplazma va endoplazma chegarasida joylashgan halqum bilan bog’lanadi. Halqumga kelib to’planib qolgan ovqatlik hazm shirasi bilan o’ralib ovqat hazm qilish vakuoli hosil qiladi. Tufelkaning ovqat hazm qilish vakuollari har 1,5- 2 daqiqa ichida hosil bo’lib turadi. Bu vakuol ichida ovqatlik asta parchalanib tanaga singadi. Yirtqich infuzoriyalar og’iz teshigi faqat o’lja yutilishidan oldin ochiladi. Ularning halqumi pishiq elastik tayoqchalar bilan ta’minlangan bo’ladi. Ektoplazma va endoplazma chegarasida qisqaruvchi vakuola bo’ladi. Qisqaruvchi vakuola markaziy rezervuar va unga olib keluvchi 5-7 ta yig’uvchi kanallar sistemasidan tuziladi. Kanallar tanadagi keraksiz suyuq mahsulotlarni markaziy rezervuarga olib keladi. Rezervuarning qisqarishi bilan suyuqlik tanadan chiqarib yuboriladi. Qisqaruvchi vakuollarning ishi, ularni to’planadigan keraksiz suyuq chiqindilar miqdori suvning sho’rlanish darajasi va haroratiga bog’liq bo’ladi. Suvda qancha tuz ko’p erigan bo’lsa qisqaruvchi vakuol ham shunga bog’liq holda ishlaydi. Qisqaruvchi vakuol 40-50 minut davomida infuzoriya tufelka gavdasi hajmiga teng keladigan miqdorida keraksiz suyuqliklarni tanadan chiqarib tashlaydi. Infuzoriyalarning endoplazmasida xromotinga boy, yumaloq yoki loviyasimon, tuxumsimon shakldagi katta yadro-makronukleus, bitta yoki bir necha mikronukleus joylashadi. Makronukleus tarkibidagi DNK miqdori mikronukleusdagi DNK miqdoridan yuzlab, minglab darajada ko’p bo’ladi. Makro va mikronukleuslarning farqlari faqatgina katta kichiklikdagina emas balki bajaradigan vazifalarida ham yaqqol ko’rinadi. Makronukleus vegetativ yadro bo’lib, mikronukleus irsiy belgilarini o’zida saqlab qolib turuvchi joy hisoblanadi. Kiprikli infuzoriyalar jinssiz va jinsiy ko’payadi. Jinssiz ko’payishda katta yadro xromosomalari (mitoz orqali) ikki hissa ko’payadi. Xromosomalar ingichkilashadi. Yadro cho’zilib o’rtasi ingichkalashadi. Xromosomalar yangitdan hosil bo’layotgan yadrolarga tarqaladi. Mikronukleus esa mitoz yo’li bilan ikkitaga bo’linadi. Shundan so’ng infuzoriya tanasi ko’ndalangiga ikkiga bo’linib ketadi. Konyugatsiya jinsiy ko’payishdir. Bunda ikkita infuzoriya bir-biriga yaqin kelib, qorin tomonlarida teshik hosil bo’ladi. Bu joyda har ikkala infuzoriya orasida sitoplazmatik ko’prik paydo bo’ladi. Bu ikki infuzoriyaning katta yadrolari tanaga so’rilib ketib, kichik yadrosi to’rttaga bo’linadi.Natijada gaploid sonli yadrolar hosil bo’ladi. Bulardan uchtasi sitoplazmaga singib ketib, bittasi qoladi. Qolgan yadro yana bo’linib statsionar va ko’chib yuruvchi yadrolarga aylanadi. Sitoplazmatik ko’prik orqali har ikkala infuzoriya ko’chib yuruvchi yadrolarini almashtirishadi. Natijada har qaysi infuzoriyada diploid xromosomali bitta yadro shakllanadi. Shundan so’ng birikkan infuzoriyalar ajrab ketishib, ular yana konyugatsiyadan keyin jinssiz ko’payishga o’tadi. Infuzoriyalar ichida ko’pchiligi chuchuk suvlarda, dengizlarda plankton va bentos yo’l bilan yashovchi infuzoriyalar anchagina bor, erkin holda yashaydi. Plankton yashovchi infuzoriyalar suvda osilib yashasa, bentos xolda yashovchilari suv tubida o’rmalab hayot kechirishadi. Infuzoriyalar ichida erkin yashovchilari bakteriyalar, chiriyotgan o’simlik qoldiqlari va bir hujayrali suv o’tlari bilan oziqlanishadi. Infuzoriyalar ichida haqiqiy o’txo’rlari ham bor. Masalan, Nassula ornata faqat ipsimon ko’k-yashil suv o’tlari bilan oziqlanadi. Qisqaruvchi vakuol 40-50 minut davomida infuzoriya tufelka gavdasi hajmiga teng keladigan miqdorida keraksiz suyuqliklarni tanadan chiqarib tashlaydi. Infuzoriyalarning endoplazmasida xromotinga boy, yumaloq yoki loviyasimon, tuxumsimon shakldagi katta yadro-makronukleus, bitta yoki bir necha mikronukleus joylashadi. Makronukleus tarkibidagi DNK miqdori mikronukleusdagi DNK miqdoridan yuzlab, minglab darajada ko’p bo’ladi. Makro va mikronukleuslarning farqlari faqatgina katta kichiklikdagina emas balki bajaradigan vazifalarida ham yaqqol ko’rinadi. Makronukleus vegetativ yadro bo’lib, mikronukleus irsiy belgilarini o’zida saqlab qolib turuvchi joy hisoblanadi. Kiprikli infuzoriyalar jinssiz va jinsiy ko’payadi. Jinssiz ko’payishda katta yadro xromosomalari (mitoz orqali) ikki hissa ko’payadi. Xromosomalar ingichkilashadi. Yadro cho’zilib o’rtasi ingichkalashadi. Xromosomalar yangitdan hosil bo’layotgan yadrolarga tarqaladi. Mikronukleus esa mitoz yo’li bilan ikkitaga bo’linadi. Shundan so’ng infuzoriya tanasi ko’ndalangiga ikkiga bo’linib ketadi. Konyugatsiya jinsiy ko’payishdir. Bunda ikkita infuzoriya bir-biriga yaqin kelib, qorin tomonlarida teshik hosil bo’ladi. Bu joyda har ikkala infuzoriya orasida sitoplazmatik ko’prik paydo bo’ladi. Bu ikki infuzoriyaning katta yadrolari tanaga so’rilib ketib, kichik yadrosi to’rttaga bo’linadi.Natijada gaploid sonli yadrolar hosil bo’ladi. Bulardan uchtasi sitoplazmaga singib ketib, bittasi qoladi. Qolgan yadro yana bo’linib statsionar va ko’chib yuruvchi yadrolarga aylanadi. Sitoplazmatik ko’prik orqali har ikkala infuzoriya ko’chib yuruvchi yadrolarini almashtirishadi. Natijada har qaysi infuzoriyada diploid xromosomali bitta yadro shakllanadi. Shundan so’ng birikkan infuzoriyalar ajrab ketishib, ular yana konyugatsiyadan keyin jinssiz ko’payishga o’tadi. Infuzoriyalar ichida ko’pchiligi chuchuk suvlarda, dengizlarda plankton va bentos yo’l bilan yashovchi infuzoriyalar anchagina bor, erkin holda yashaydi. Plankton yashovchi infuzoriyalar suvda osilib yashasa, bentos xolda yashovchilari suv tubida o’rmalab hayot kechirishadi. Infuzoriyalar ichida erkin yashovchilari bakteriyalar, chiriyotgan o’simlik qoldiqlari va bir hujayrali suv o’tlari bilan oziqlanishadi. Infuzoriyalar ichida haqiqiy o’txo’rlari ham bor. Masalan, Nassula ornata faqat ipsimon ko’k-yashil suv o’tlari bilan oziqlanadi. Erkin yashovchilar ichida yirtqichlari ham bor. Bularga didiniyni ko’rsatish mumkin. Didiniylar o’zlaridan ancha katta bo’lgan tufelkalarga ham tashlanib ular bilan oziqlanishadi. Infuzoriya tufelka suvda bo’lgan bakteriyalarni xush ko’rib yeydi. Tekinxo’r infuzoriyalar turli hayvonlarning tashqi va ichki a’zolariga yopishib hayot kechiradi. Tekinxo’rlarning gavdasida turli o’siqlar, ignalar hamda skelet plastinkalari bo’lishi bilan xarakterlanadi. Tekinxo’r infuzoriyalari Entodinamorpha turkumiga mansub jonivorlarni ko’rsatish mumkin. Bular ko’pincha tuyoqli hayvonlarda tekinxo’rlik qilishadi. Ayniqsa qoramollarning oshqozonining har bir sm 3 da 2 millionga yaqin infuzoriyalar bo’lishi harakterlidir. Bu infuzoriyalr hayvon ovqatida bo’ladigan va hazm bo’lishi qiyin sellyulozani parchalaydi. Baliqlar terisida teng kiprikliklar turkumiga mansub ixtiofitirius yashab, oqibatda baliqlarga jiddiy zarar etkazadi. Bu jonivor zog’ora, do’ngpeshona, oq amur kabi baliqlarning suzgich qanotlari, jabralarida yashaydi. Ixtioftirius keng tarqalgan bo’lganligidan ko’plab suv havzalaridagi baliq chavoqlarini kuchli zararlab ularni qirilib ketishiga sabab bo’ladi. Teng kipriklilarning ichida tekinxo’rlik bilan hayot kechiruvchilar qatoriga balantidiy (Balantidium coli) kiradi. Bu jonivor odamlarning yo’g’on ichagida yashab u kolit kasalini keltirib chiqaradi. Balantidiy tuxumsimon shaklda bo’lib, uzunligi 30-150 mikron keladi. Tanasi qalin kipriklar bilan o’raladi. Tanasining oldingi tomonida ancha yirik, kuchli kipriklar bo’lib, ozuqa mahsulotlarini og’ziga haydab beradi. Balantidiy ichakning devori ichiga kirib qizil qon hujayralari bilan oziqlanadi. Oqibatda ichak devori buzilib, odamdan qon keta boshlaydi. Balantidiy sog’lom odamga sistalari orqali yuqadi. Sistalar esa kasal odam axlati bilan doimo tashqariga chiqib turadi. Balantidiy bilan cho’chqalar ham zararlanadi. Infuzoryalar tipi klassifikatsiyasida turli adabiyotlarda har xil ma’lumotlar beriladi. Masalan, V. Dogel (1981) kiprikli infuzoriyalarni quyidagi 1. Kinetofragminophora 2. Oligohymenophora 3. Polyhymenopfora kabi turkumlarga ajratadi. O. Mavlonov, Sh. Xurramov va Z, Norboyevlar (2002) esa kiprikli infuzoriyalarni teng, spiral, doira kipriklilar kabi kenja sinflarga ajratishadi. Biz Erkin yashovchilar ichida yirtqichlari ham bor. Bularga didiniyni ko’rsatish mumkin. Didiniylar o’zlaridan ancha katta bo’lgan tufelkalarga ham tashlanib ular bilan oziqlanishadi. Infuzoriya tufelka suvda bo’lgan bakteriyalarni xush ko’rib yeydi. Tekinxo’r infuzoriyalar turli hayvonlarning tashqi va ichki a’zolariga yopishib hayot kechiradi. Tekinxo’rlarning gavdasida turli o’siqlar, ignalar hamda skelet plastinkalari bo’lishi bilan xarakterlanadi. Tekinxo’r infuzoriyalari Entodinamorpha turkumiga mansub jonivorlarni ko’rsatish mumkin. Bular ko’pincha tuyoqli hayvonlarda tekinxo’rlik qilishadi. Ayniqsa qoramollarning oshqozonining har bir sm 3 da 2 millionga yaqin infuzoriyalar bo’lishi harakterlidir. Bu infuzoriyalr hayvon ovqatida bo’ladigan va hazm bo’lishi qiyin sellyulozani parchalaydi. Baliqlar terisida teng kiprikliklar turkumiga mansub ixtiofitirius yashab, oqibatda baliqlarga jiddiy zarar etkazadi. Bu jonivor zog’ora, do’ngpeshona, oq amur kabi baliqlarning suzgich qanotlari, jabralarida yashaydi. Ixtioftirius keng tarqalgan bo’lganligidan ko’plab suv havzalaridagi baliq chavoqlarini kuchli zararlab ularni qirilib ketishiga sabab bo’ladi. Teng kipriklilarning ichida tekinxo’rlik bilan hayot kechiruvchilar qatoriga balantidiy (Balantidium coli) kiradi. Bu jonivor odamlarning yo’g’on ichagida yashab u kolit kasalini keltirib chiqaradi. Balantidiy tuxumsimon shaklda bo’lib, uzunligi 30-150 mikron keladi. Tanasi qalin kipriklar bilan o’raladi. Tanasining oldingi tomonida ancha yirik, kuchli kipriklar bo’lib, ozuqa mahsulotlarini og’ziga haydab beradi. Balantidiy ichakning devori ichiga kirib qizil qon hujayralari bilan oziqlanadi. Oqibatda ichak devori buzilib, odamdan qon keta boshlaydi. Balantidiy sog’lom odamga sistalari orqali yuqadi. Sistalar esa kasal odam axlati bilan doimo tashqariga chiqib turadi. Balantidiy bilan cho’chqalar ham zararlanadi. Infuzoryalar tipi klassifikatsiyasida turli adabiyotlarda har xil ma’lumotlar beriladi. Masalan, V. Dogel (1981) kiprikli infuzoriyalarni quyidagi 1. Kinetofragminophora 2. Oligohymenophora 3. Polyhymenopfora kabi turkumlarga ajratadi. O. Mavlonov, Sh. Xurramov va Z, Norboyevlar (2002) esa kiprikli infuzoriyalarni teng, spiral, doira kipriklilar kabi kenja sinflarga ajratishadi. Biz kiprikli infuzoriyalarni ikkinchi guruh mualliflar taklif etgan tizim bo’yicha o’rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 1. Teng kipriklilar (Holotricha) kenja sinfi. Sodda tuzilgan, keng tarqalgan infuzoriyalarni o’z ichiga oladi. Gavdalari ko’pincha bir xil uzunlik, kattalikdagi ko’p sonli kipriklar bilan qoplanadi. Ko’pchilik teng kipriklilarning yaxshi rivojlangan og’iz teshiklari bo’ladi. Bu kenja sinf vakillarining aksariyati erkin holda yashaydi. Bular suv o’tlari, bakteriyalar, organik zarralar bilan oziqlanishadi. Infuzoriya tufelka -Paramaecium caudatum ham shu kenja sinf vakili hisoblanadi. Undan tashqari, kavsh qaytaruvchi hayvonlar oshqozonida simbioz yashaydigon entodinomorfa, baliqlarda tekinxo’rlik qiluvchi ixtioftirius, odamlar ichagida yashaydigan balantidiy kabilar ham shu kenja sinf vakillaridir. Kam kipriklilar (Oligotricha) turkumi vakillarida kipriklar faqat og’iz yonidagi membranellalardan iborat bo’ladi. Ularning tanasi konussimon chig’anoq ichida joylashadi. Bu turkumning barcha vakillari dengizda plankton tarkibiga kiradi Doira kipriklilar (Pyeritricha) kenja sinfi vakillari o’troq, koloniya uzun poyachasi yordami bilan o’simliklar, qisqichbaqasimonlar tanalariga, mollyuskalar chig’anoqlarga yopishib hayot kechiradi. Kipriklari uch qator bo’lib og’iz atrofini o’rab turadi. Ko’pchiligi bakteriyalar bilan oziqlangani tufayli suvlarni tozalanishida ahamiyatga ega bo’lishadi. Bu turkumga suvoykalar-Vorticella vakil bo’ladi. Suvoykalar yakka yashaydi. Tanasi qo’ng’iroqsimon gulga o’xshash bo’lib u uzun qisqaruvchi ip orqali substratga birikadi. Suvoyka erkin suzib yuruvchi stadiyasi orqali suvlarda tarqaladi. Doira kipriklilar ichida koloniya bo’lib yashovchilari ham uchraydi. Bunga Zoothmanium arbuscula misol bo’ladi. Zootmaniyaning tanasida 8-9 shoxchalari bo’lib har bir shoxchasida ko’plab mayda va yirik individlar joylashadi. Yirik individlar kipriklar hosil qilib, umumiy poyadan ajrab chiqadi va shu yo’l orqali u tarqab ketadi. Shunday qilib koloniyada indvidlar o’rtasida xilma-xillik paydo bo’ladi. Doira kipriklilar ichida ba’zi vakillari daydib suzib yurishadi. Bularga baliqlarda tekinxo’rlik qilib yashovchi trixodina misol bo’ladi. 2-kenja sinf. So’ruvchi infuzoriyalar - Suctoria kiprikli infuzoriyalarni ikkinchi guruh mualliflar taklif etgan tizim bo’yicha o’rganish maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. 1. Teng kipriklilar (Holotricha) kenja sinfi. Sodda tuzilgan, keng tarqalgan infuzoriyalarni o’z ichiga oladi. Gavdalari ko’pincha bir xil uzunlik, kattalikdagi ko’p sonli kipriklar bilan qoplanadi. Ko’pchilik teng kipriklilarning yaxshi rivojlangan og’iz teshiklari bo’ladi. Bu kenja sinf vakillarining aksariyati erkin holda yashaydi. Bular suv o’tlari, bakteriyalar, organik zarralar bilan oziqlanishadi. Infuzoriya tufelka -Paramaecium caudatum ham shu kenja sinf vakili hisoblanadi. Undan tashqari, kavsh qaytaruvchi hayvonlar oshqozonida simbioz yashaydigon entodinomorfa, baliqlarda tekinxo’rlik qiluvchi ixtioftirius, odamlar ichagida yashaydigan balantidiy kabilar ham shu kenja sinf vakillaridir. Kam kipriklilar (Oligotricha) turkumi vakillarida kipriklar faqat og’iz yonidagi membranellalardan iborat bo’ladi. Ularning tanasi konussimon chig’anoq ichida joylashadi. Bu turkumning barcha vakillari dengizda plankton tarkibiga kiradi Doira kipriklilar (Pyeritricha) kenja sinfi vakillari o’troq, koloniya uzun poyachasi yordami bilan o’simliklar, qisqichbaqasimonlar tanalariga, mollyuskalar chig’anoqlarga yopishib hayot kechiradi. Kipriklari uch qator bo’lib og’iz atrofini o’rab turadi. Ko’pchiligi bakteriyalar bilan oziqlangani tufayli suvlarni tozalanishida ahamiyatga ega bo’lishadi. Bu turkumga suvoykalar-Vorticella vakil bo’ladi. Suvoykalar yakka yashaydi. Tanasi qo’ng’iroqsimon gulga o’xshash bo’lib u uzun qisqaruvchi ip orqali substratga birikadi. Suvoyka erkin suzib yuruvchi stadiyasi orqali suvlarda tarqaladi. Doira kipriklilar ichida koloniya bo’lib yashovchilari ham uchraydi. Bunga Zoothmanium arbuscula misol bo’ladi. Zootmaniyaning tanasida 8-9 shoxchalari bo’lib har bir shoxchasida ko’plab mayda va yirik individlar joylashadi. Yirik individlar kipriklar hosil qilib, umumiy poyadan ajrab chiqadi va shu yo’l orqali u tarqab ketadi. Shunday qilib koloniyada indvidlar o’rtasida xilma-xillik paydo bo’ladi. Doira kipriklilar ichida ba’zi vakillari daydib suzib yurishadi. Bularga baliqlarda tekinxo’rlik qilib yashovchi trixodina misol bo’ladi. 2-kenja sinf. So’ruvchi infuzoriyalar - Suctoria So’ruvchi infuzoriyalarning kipriklari mutlaqo bo’lmaydi. Bular tekinxo’r va yirtqich holda yashaydilar. Tekinxo’r holda hayot kechirish munosabati bilan bu infuzoriyalarda kiprikli infizoriyalarda uchrovchi organlar og’iz, halqum, oziq hazm qilish vakuollari bo’lmaydi. Bu infuzoriyalar turli hayvonlar tanasiga yopishib o’zini so’ruvchi paypaslagichlari bilan oziqlanadi. So’ruvchi paypaslagichlar protoplazmatik nay va kanalchadan iborat bo’lib u infuzoriya endoplazmasi bilan birikadi. Biror kiprikli infuzoriya yoki xivchinlilardan suzib ketayotib shu so’ruvchi paypaslagichga tegib ketgan hamoni so’ruvchi kanalga yopishib qoladi. O’lja infuzoriya suzuvchi kanalga tekkan yeridan erib sitoplazmasi yirtqich infuzoriya endoplazmasiga oqib o’tadi. So’ruvchi infuzoriyaga vakil qilib chuchuk suvlarda yashovchi Dendrocometos raradoxus ni ko’rsatish mumkin. So’ruvchi infuzoriyalar jinssiz ko’payadi. Bu ko’payish tashqi yoki ichki kurtaklanish yo’li bilan boradi. Ona organizmidan hosil bo’lgan kurtak suvga ajralib tushib bir qancha vaqt suzib yuradi. Bular daydichalar deyilib, kiprikchadan iborat kamari bo’ladi. Keyin ular substratga yopishib kipriklarni yo’qotadi va katta infuzoriyaga aylanadi. Hаyvоnоt dunyosi evоlyutsiyasidа bir hujayrali hаyvоnlаr eng аvvаl pаydо bo’lgаn vа tubаn tuzilgаn hаyvоnlаr hisоblаnаdi. Evоlyutsiya jаrаyonidа bu hаyvоnlаrning tuzilishi tоbоrа murаkkаblаshа bоrgаn. Хilmа-хil yashаsh muhitigа mоslаnishi nаtijаsidа turlаr sоni hаm оrtа bоrgаn. Bir hujаyrаlilаrning (mаsаlаn, infuzоriyalаrning) prоgrеssiv yo’l bilаn rivоjlаnishi hоzir hаm dаvоm etmоqdа. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Infuzoriyalar tipga xos umumiy xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Kiprikli infuzoriyalarning hujayrasidagi asosiy organoidlari va ularning vazifalarini tushuntiring. 3. Infuzoriyalarning konyugatsiyasi qanday o’tadi? 4. Infuzoriyalarning klassifikatsiyasi haqida so’zlang. 5.Darslikdagi 20-rasmdan foydalanib infuzoriyalarni xilma-xilliklarini ko’rib chiqing. Infuzoriyalar tanasidagi asosiy organellalarni toping. 6. Kiprikli infuzoriyalarning asosiy turkumlari va vakillari haqida nimalar bilasiz? 7. So’ruvchi infuzoriyalarnng yashash tarziga mos tuzilish xususiyatlari haqida fikrlaringiz. 8. Darslikning 86-sahifasidagi (S-37) test topshiriqlariga javoblar bering. To’g’ri So’ruvchi infuzoriyalarning kipriklari mutlaqo bo’lmaydi. Bular tekinxo’r va yirtqich holda yashaydilar. Tekinxo’r holda hayot kechirish munosabati bilan bu infuzoriyalarda kiprikli infizoriyalarda uchrovchi organlar og’iz, halqum, oziq hazm qilish vakuollari bo’lmaydi. Bu infuzoriyalar turli hayvonlar tanasiga yopishib o’zini so’ruvchi paypaslagichlari bilan oziqlanadi. So’ruvchi paypaslagichlar protoplazmatik nay va kanalchadan iborat bo’lib u infuzoriya endoplazmasi bilan birikadi. Biror kiprikli infuzoriya yoki xivchinlilardan suzib ketayotib shu so’ruvchi paypaslagichga tegib ketgan hamoni so’ruvchi kanalga yopishib qoladi. O’lja infuzoriya suzuvchi kanalga tekkan yeridan erib sitoplazmasi yirtqich infuzoriya endoplazmasiga oqib o’tadi. So’ruvchi infuzoriyaga vakil qilib chuchuk suvlarda yashovchi Dendrocometos raradoxus ni ko’rsatish mumkin. So’ruvchi infuzoriyalar jinssiz ko’payadi. Bu ko’payish tashqi yoki ichki kurtaklanish yo’li bilan boradi. Ona organizmidan hosil bo’lgan kurtak suvga ajralib tushib bir qancha vaqt suzib yuradi. Bular daydichalar deyilib, kiprikchadan iborat kamari bo’ladi. Keyin ular substratga yopishib kipriklarni yo’qotadi va katta infuzoriyaga aylanadi. Hаyvоnоt dunyosi evоlyutsiyasidа bir hujayrali hаyvоnlаr eng аvvаl pаydо bo’lgаn vа tubаn tuzilgаn hаyvоnlаr hisоblаnаdi. Evоlyutsiya jаrаyonidа bu hаyvоnlаrning tuzilishi tоbоrа murаkkаblаshа bоrgаn. Хilmа-хil yashаsh muhitigа mоslаnishi nаtijаsidа turlаr sоni hаm оrtа bоrgаn. Bir hujаyrаlilаrning (mаsаlаn, infuzоriyalаrning) prоgrеssiv yo’l bilаn rivоjlаnishi hоzir hаm dаvоm etmоqdа. Mustahkamlash uchun savollar. 1. Infuzoriyalar tipga xos umumiy xususiyatlar nimalardan iborat? 2. Kiprikli infuzoriyalarning hujayrasidagi asosiy organoidlari va ularning vazifalarini tushuntiring. 3. Infuzoriyalarning konyugatsiyasi qanday o’tadi? 4. Infuzoriyalarning klassifikatsiyasi haqida so’zlang. 5.Darslikdagi 20-rasmdan foydalanib infuzoriyalarni xilma-xilliklarini ko’rib chiqing. Infuzoriyalar tanasidagi asosiy organellalarni toping. 6. Kiprikli infuzoriyalarning asosiy turkumlari va vakillari haqida nimalar bilasiz? 7. So’ruvchi infuzoriyalarnng yashash tarziga mos tuzilish xususiyatlari haqida fikrlaringiz. 8. Darslikning 86-sahifasidagi (S-37) test topshiriqlariga javoblar bering. To’g’ri javoblaringizni baholang. Glossariy 1. Infuzoriya (инфузория) - yunonchadan olingan bo'lib pichan ivitmasi degan ma'noni anglatadi. 2. Makronuleus (макронуклеус) - xromatinga boy, yumaloq yoki loviyasimon, tuxumsimon shakldagi katta yadro. 3. Mikronukleus (микронуклеус) - kichik yadro. 4. Trixosista (трихосиста) - himoya vazifasini bajaruvchi organ. 5. Konyugatsiya (спряжение)-(lot. conjugatio — qoʻshilish) -infuzoriyalarda — jinsiy yadrolarning almashinishi va ularning juft boʻlib qoʻshilishi. 6. Vakuolalar (вакуоль) - (Vakuole, lot. vacuus — boʻsh) — oʻsimlik va hayvonlar hujayrasida ichi suyuqlik bilan toʻlgan, sitoplazmadan membrana bilan ajralib turadigan boʻshliq. Adabiyotlar 1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190 б. 2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006. javoblaringizni baholang. Glossariy 1. Infuzoriya (инфузория) - yunonchadan olingan bo'lib pichan ivitmasi degan ma'noni anglatadi. 2. Makronuleus (макронуклеус) - xromatinga boy, yumaloq yoki loviyasimon, tuxumsimon shakldagi katta yadro. 3. Mikronukleus (микронуклеус) - kichik yadro. 4. Trixosista (трихосиста) - himoya vazifasini bajaruvchi organ. 5. Konyugatsiya (спряжение)-(lot. conjugatio — qoʻshilish) -infuzoriyalarda — jinsiy yadrolarning almashinishi va ularning juft boʻlib qoʻshilishi. 6. Vakuolalar (вакуоль) - (Vakuole, lot. vacuus — boʻsh) — oʻsimlik va hayvonlar hujayrasida ichi suyuqlik bilan toʻlgan, sitoplazmadan membrana bilan ajralib turadigan boʻshliq. Adabiyotlar 1. Мўминов Б.А., Эшова Х.С., Рахимов М.Ш. Умуртқасиз ҳайвонлар зоологиясидан амалий машғулотлар. Тошкент, ПАТЕНТ ПРЕСС, 2005.190 б. 2. Дадаев С., Тўйчиев С., Ҳайдарова П. Умуртқалилар зоологиясидан лаборатория машғулотлари. Ўқув қўлланма. Т. Ўзбекистон. 2006.