INSAN HÁM BIOSFERA. BIOSFERANÍŃ QURAMÍ HÁM TURAQLÍLÍǴÍ Tiykarǵı sorawlar: Biosfera tu`sinigi. V.I. Vernadskiy táliymatı. Biosfera shegaraları. Biosferanın` kosmik roli. Noosfera mashqalaları. Biosfera du`zilisi zatlar hám olardın` funktsiyalari. Tábiyattı qorǵaw aspekti. Temaǵa tiyisli tayanısh túsinik h’ám sózler: Biosfera, atmosfera, litosfera, gidrosfera, troposfera, stratosfera, ozon qatlamı, biokos, biogen, óli h’ám tiri zatlar, zatlardıń kishi h’ám úlken sheńberdegi aylanıwı, noosfera. 1-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Talabalarǵa biosfera h’aqqında túsinik beriw. V.İ.Vernadskiydiń Biosfera táliymatı» h’aqqında h’ám onıń ullı ilimpaz ekenligin studentler sanasına jetkeriw. Biosfera qatlamları h’aqqında maǵlıwmat beriw. İdentiv oqıw maqsetleri: 1.1. Biosfera - tirishilik sharı ekenligin tiykarlap beredi. 1.2. «Biosfera táliymatı» áh’miyetin túsindirip bere aladı. 1.3. Biosfera qatlamların biledi. Parıqların ańlap jetedi. 1.4. Ozon qabatı - evolyutsiya rawajlanıwın támiynlewin ańlaydı. 1-tiykarǵı sawaldıń bayanı: Jerdiń tiri organizmler tarqalǵan h’ám onıń tirishilik iskerligi júz beretuǵın jer yamasa qabıq-biosfera delinedi. Biosfera» grekshe sóz bolıp, bios»-tirishilik, sfera»-shar degen mánisti ańlatadı. Bul termin 1875 jılda payda bolıp, onı birinshi márte avstraliyalıq geolog E.Zyuss - tiri organizmler jasaytuǵın jer qabıǵın belgilew maqsetinde qollaǵan. Biosfera taliymatınıń tiykarshısı akademik Vladimir İvanovich Vernadskiy kúshli qábilet iyesi bolıp, ózine belgili bolǵan bilimniń rawajlanıwın 10 jıllap aldınan góre bilgen. Onıń jumısları XX-ásirdiń ekinshi yarımında joqarı bah’alandı, yaǵnıy ekodizim kontseptsiyası payda bolǵannan keyin 30-jıllarda-aq ol insan tárepinen jaqın keleshekte yadro energiyası zapaslarınan h’ámde komstıń ózlestiriliwin aldınan aytıp bergen. Ol minerologiya, geoximiya, biogeoximiya, radiologiya pánlerin jaqsı bilgen. V.İ.Vernadskiy miynetiniń shıńı bolıp, 1926-jılda Jerdiń biosfera táliymatı» nıń dóretiliwin esaplanadı. Usı jılı onıń Sank-Peterburgta, 3-jıldan keyin Parijde, keyin ala Berlinde Biosfera v kosmose», Oblast jizni» sıyaqlı ocherkleri bir basılıp shıǵadı. Bul ocherkler óziniń áh’miyetliligin elede joǵaltpaǵan. Ol ilimiy jumısları menen bir qatarda úlken jámiyetlik jumısların alıp barǵan. Ol pánler Akademiyasın shólkemlestirilgen h’ám onıń birinshi prezidenti bolǵan. Onıń usınısı menen Geografiya institutı, Mineralogiya h’ám Geoximiya institutları shólkemlestirilgen. Turaqlı muzıkalardı úyreniw komissiyasın shólkemlestiriwdi de birinshi bolıp usınıs qılǵan insan esaplanadı. Jerdiń tiri organizmler h’ám biogen shógindi taw jınısları tarqalǵan bólegi orıs ilimpazı akademik V.İ. Vernadskiy - biosfera dep ataǵan. Bunda ol úsh tiykarǵı komponentlerdi ajıratadı: organizmler, mineral zatlar - biogen zatlardıń aylanba h’áreketinde qatnasıwshılar: tiri zatlardıń tirishilik iskerligi ónimleri -olar waqtınsha biogen aylanbada qatnaspaytuǵınlar. Vernadskiy táliymatına tiykarınan-biosferada tiri zat h’ám jasaw ortalıǵı bir-birine baylanıslı bolıp, bir-birine tásir qılıp, bir pútkil dinamik dizimdi payda qıladı. Planetamızdıń rawajlanıw tariyxında h’ám h’ázirgi ómirinde biosferanıń roli úlken, sebebi jer-geografiyalıq qabıǵı rawajlanıwında bioximiyalıq, geoximiyalıq protsesslerdiń júz beriwinde tiri organizm»lerdiń qatnası júdá zárúr esaplanadı. Organizmler-taw jınıslarınıń nurawında, topıraq payda bolıwında, relef formaların ózlestiriwde, qazılma baylıqlardıń payda bolıwında h’.t.b. qatnasadı. Biosfera planetamızdaǵı «tirishilik qabıǵı» esaplanıp, tiri organizmlerdiń óz-ara tıǵız baylanıs, múnásebetlerden ibarat quramı ekodizmler toplamın quraydı. V.İ. Vernadskiy túsinigine qaraǵanda, biosferaǵa h’ázirgi waqıtta tek ǵana jerdiń qabıǵında tarqalǵan tiri organizmler kirip qalmastan, bálkim onıń quramına áyemgi dáwirlerde organizmler qatnasıwında payda bolǵan litosferanıń bólegi de kiredi. Biosfera quramına tiri organizmler de olardıń jasaw jayları kiredi. Bunda organizmler ortasında quramalı óz-ara baylanıslar bar bolıp, bir pútkil organikalıq h’áreketdegi dizimdi quraydı. Biosfera atmosferanıń tómen bólegi, gidrosferanı h’ám litosferanıń joqarı qatlamların óz ishine aladı. Jer sharınıń sırtqı qattı qabıǵı-litosfera dep ataladı. (litos»-grekshe tas degen mánisti beredi). Gidrosfera - jerdiń suwlı, suyıq qabıǵı (okean, teńiz, kól h’ám dáryalar, muz h’ám batpaqlıq h’ám 5 km ǵa shekem tereńlikte bolǵan jer astı suwları kiredi). Lito h’ám gidrosfera ústinde 100 km biyiklikke shekem atmosfera dawam etedi. Atmosfera - jer aylanısı orap alǵan h’awa qatlamı. Eger atmosfera bolmasa, onda jer beti túnde - 1000 S qa suwıp, kúndizi - 1000 S qa jılıp ketedi. Jerdiń qorǵanıw qatlamıda esaplanadı. Atmosfera tábiyattıń eń zárúr elementlerinen biri bolıp tiri organizmlerdiń jasawı ushın júdá zárúr. Sebebi organizm, sonnan insanda suwsız, awqatsız bir neshe jasawı múmkin, biraq ol h’awasız 5 minut jasaydı. Demek jerde tirishiliktiń bar ekenligi, ásirese insan jasawı taza h’awaǵa baylanıslı eken. İnsan 1 sutkada 1kg awqat 2 litr suw qabıllasa, dem alıw organları arqalı 25 kg h’awanı jutadı. Sonıń ushın h’awa pataslansa h’ár bir organizmniń fiziologiyalıq jaǵdayı da ózgeredi. Taza h’awa - ósimlik, h’aywanlar, awıl xojalıq eginleri ushın da zárúr, jáne antibiotikler, yarım ótkizgishler, anıq ólshegish ásbapları islep shıǵaratuǵın sanaat tarawlar ushın da taza h’awa kerek. Atmosferanıń pataslanıwı - tik planetamızdaǵı tiri jánliklerdiń, insan salamatlıǵına keri tásir etip qalmastan, bálkim xalıq xojalıǵına da úlken zıyan jetkeredi. Usı sebeplerde búgingi kúnde eń zárúr máselerden biri - atmosfera h’awasın taza saqlaw bolıp tabıladı. Atmosfera h’aqqındaǵı maǵlıwmatlar tábiyattı qorǵawdıń «ekologiyalıq printsipleri» temasında jánede keńirek berilgen. Atmosferanıń orta esapta 15 km biyilikke shekem bolǵan tómengi qatlamı - troposfera delinedi (grekshe «trope» - ózgeriw) degeni. Troposferadaǵı h’awada asılmalı h’aldaǵı suw puwları boladı h’ám jer betiniń tegis emes isiwinen olar kóship júredi. Troposfera ústinde biyikligi 100 km ǵa jetetuǵın stratosfera bar. Stratosferada 20-22 km biyiklikte erkin 02 quyash nurı tásirinde ozonǵa aylanadı.(O2-O3). Ozon tiri organizmler ushın qáwipli bolǵan quyashtiń ultrabinafsha nurların qaytaratuǵın- juqa ozon qatlamın, ozon ekranın payda etedi. Mine ksı ozon qatlamınnan da joqarıǵa kóteriletuǵın h’ámme tiri jan tragediyaǵa ushıraydı. Ozon qabatı tek tirilikti saqlap qalmasdan-evolyutsiya rawajlanıwın da támiynlep turadı. Atmosfera-júdá kóp h’ár qıylı tiri organizmler menen toyınǵan bolıp, olar h’awada aktiv yamasa passiv h’áreketde boladı. Bakteriya h’ám zamarrıqlardıń sporaları 20- 22km biyiklikte ushıraydı, tiykarǵı bólegi 1-1,5km biyiklikte tarqalǵan. Litosferanıń beti, atomoferanıń jerge jaqın qatlamı, tereń bolmaǵan suwlar h’ámde gidrosferanıń úst qatlamında tiri zatlardıń toplanıwın Vernadskiy Tirishilik perdesi» dep ataydı (tiri zatlar qatlamı). Ulıwma biosfera-quramalı dizim bolıp,óli h’ám tiri tábiyattı óz ishine alǵan quramalı komponentlerden ibarat. Bunda bárh’á zat h’ám energiya almasıwı tsiklları baradı. 2-tiykarǵı sawal boyınsha oqıtıwshınıń maqseti: Tábiyattaǵı tiri h’ám óli zatlar, biokos h’ám biogen zatlar h’aqqında pikir júritiw, túsinik payda qıldırıw. Biosferada zatlardıń aylanıwı h’ám de tiri zatlardıń tiykarǵı funktsiyaları h’aqqında maǵlıwmat beriw. İdentiv oqıw maqsetleri. 2.1. Tiri-óli-bioks-biogen zatlardıń ne ekenliginiń parqına jetedi, este saqlap qaladı. 2.2. Biomferada zatlardıń aylanıwın biledi. 2.3. Tiri zatlardıń tiykarǵı funktsiyalarınıń mazmunın ańlap jetedi. 2-tiykarǵı sawaldıń bayanı. Planetamızdaǵı barlıq tiri organizmler jıyındısın V.İ.Vernadskiy tiri zat dep ataydı. Tiri zatlardıń eń áh’miyetli qásiyetleri bolsa onıń ulıwma salmaǵı, ximiyalıq quramı h’ám energiyası esaplanadı. Tiri zatlar - bir tegis tarqalǵan jerler, suw qatlamı, yaǵnıy topıraq onıń qatlamındaǵı ósimlik tamırları, zamarıqlar, mikroorganizmler, topıraqta ómir súriwshi basqa h’aywanlar, ósimliklerdiń jer astı organları bólegi jaylasqan qatlam esaplanadı. Bul jerde ósimliklerdiń sporaları, shań dánesheleri h’ám tuqımlarınıń tiykarǵı massasıda ushıp júredi. Biosferada tek tiri zattıń bolıwı xarakterli bolıp qalmastan, bálkim tómendegi qásiyetlergede iye boladı: suwdıń bolıwı, biosferaǵa quyash nurı aǵımınıń túsiwi, biosferaǵa zatlarınıń úsh agrigat jaǵdayında bolǵan shegarada, yaǵnıy qattı, suyıq h’ám gaz sıyaqlı jaǵdayların óz ishine aladı. Sonıń ushın biosfera úzliksiz h’aldaǵı zatlar h’ám energiya aylanıwı h’arakterli esaplanaadı. Biosferanıń ekinshi quram bólegi - óli zat esaplanadı. Bular biosferadaǵı usınday zatlardıń toplamı bolıp, olardıń payda bolıwında tiri organizmler qatnaspaydı. Onnan tısqarı biosferada aralıq zatlarda ajıratıladı-olar tiri h’ám óli zatlardıń birgeliktegi iskerliginen payda boladı. Tiri organizmler aralıq zatlar payda bolıwında jetekshi orındı iyeleydi. Aralıq zatlar-jerdegi tiri zatlardıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan topıraq jemirilgen, taw jınısları h’ám barlıq tábiyiy suwlar. Bunı V.İ.Vernadskiy bioks zatlar dep ataydı. Bunnan tısqarı biogen zatlarda ajıratıladı. Olar tiri organizmlerdiń tirishiligi dawamında payda boladı h’ám ózgeriwlerge ushıraydı. Olar úlken potentsial energiyaǵa iye bolǵan tas kómir, bioton, neft, h’ák tas esaplanadı. Házirgi waqıtta biosferanı planetamızdaǵı eń iri ekodizm dem qaraladı h’ám onda úlken sheńberdegi zatlar aylanıwı ámelge asadı. Úzliksiz dawam etetuǵın h’ám tiri organiziler iskerligi sebepli tártipke salınıp turatuǵın zatlardıń turaqlı aylanıwı - biosferanıń ózine tán bilgisi esaplanadı. Tiri jánlikler óziniń jasaw sharayatında ortalıq penen bárh’á baylanısta bolıp turadı h’ám geografiyalıq qabıqta zatlardıń aylanıwın júzege keltiredi. Bul biologiyalıq aylanıw dep ataladı. Biosferada tiri jánliklerdiń massası 2,71012 tonnaǵa teń bolıp, ol foto sintez arqalı h’ár jılı 0,2109 tonna ósedi. Jılına sonsha tiri jánlikler nabıt boladı. Atmosferada sarp bolatuǵın kislorod ornı foto sintez protsessi nátiyjesinde (h’ár jılı 460 mlrd.t) toltırılıp turıladı. Ósimlikler SO2 ti jutıp turadı. Biosferada suwdıń almasıwına tiri zatlar úlken tásir kórsetedi. Ósimlikler jılına 140 mlrd.t uglerodtı ózlestirip 460 mlrd.t kislorodtı ajıratıp shıǵarıw protsessinde 2,251011 tonna cuwdan paydalanadı. Biosferadaǵı organizmler azot, kaliy, kremniy, fosfor, altınkúkirt h’ám basqalardıń aylanıp júriwinde qatnasadı. Demek, zatlardıń tábiyatta úzliksiz aylanıp júriwinde tiri jánliklerdiń áh’miyeti úlken eken. Biosferadaǵı tiri organizmler massasınıń 94,5% tin ósimlikler biomassasına tuwrı keledi. Bul bolsa jer planetasında zat h’ám energiya almasıwın tártipke salap turıwda ósimliklerdiń áh’miyeti sheksiz úlken ekenligin kórsetedi. Ózlerińizge málim, tábiyatta zatlardıń aylanıwı 3 topardan ibarat organizmler qatnasıwı shárt esaplanadı. Produtsentlarsız tirishilikti kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Olar birlemshi ónimdarlıqtı keltirip shıǵaradı. Konsumentlerdiń túrleri dárejedegi tártipleri birlemshi h’ám ekilemshi ónimdi qabıllaǵan h’alda organikalıq zatlardı bir jaǵdaydan ekinishi jaǵdayǵa ótkizedi. Olar usı menen jerde tirishiliktiń h’ár qıylılıǵın keltirip shıǵaradı. Redutsentlar bolsa organikalıq zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıp, planetamızdaǵı óli qaldıqlardan ibarat bolǵan úlken «mazar»dıń kelip shıǵıwına imkan bermeydi. Quyash jer betine túsetuǵın tiykarǵı birdene- bir energiya deregi esaplanadı. Quyashtaǵı energiya deregi úzliksiz. Bul sızıqlı ashıq protsess-biosferadaǵı biotikalıq zatlardıń aylanıwı - jabıq protsess ushın kerekli sharayat. Zatlardıń biotikalıq aylanıwı jabıq dizim formasında, milliard jıl dawamında rawajlanıw protsessinde qáliplesken. Ol tómendegishe kórinedi: jasıl ósimlik quyash energiyasınan paydalanǵan h’alda, tiri zatlardıń birlemshi ónimin payda qıladı. SO2 ti ózlestirip, O2 ti ajıratadı. Óli h’aywan h’ám ósimliklerdi nasekomalar, zamarrıqlar, bakteriya h’ám basqalar qayta islep, olardı ıdıratadı, mineral yamasa ápiwayı organikalıq birikpelerge aylandıradı, bul bolsa topıraqqa túsip, onı jáne ósimlik ózlestiredi. Bul protsesstiń úzliksizligi, jabıqlıǵın - aqırǵı ónimlerdiń h’ám tarqalıwın támiyinleydi. Bunısız jerde tirishilik toqtap qalıwı múmkin edi. Demek jaqtılıq tásirinde baratuǵın jasıl ósimliklerdegi fotosintez protsessi nátiyjesinde organikalıq zat toplanadı. Fotosintezdiń paydalı jumıs kórsetkishi júdá tómen bolıp, jer betine túsetuǵın quyash nurınıń tek 1 F nen paydalanadı. Paydalı qazılmalarda (taskómir, neft, torf h’.t.b.) quyash energiyası toplanǵan h’alda uzaq waqıtlar dawamında saqlanıp kelmekte. Ayırım bir organizmler organikalıq zat payda qılıwı ushın zatlardıń oksidleniwi nátiyjesinde ajıralıp shıǵaratuǵın energiyadan paydalanıladı. Bul protsess xemosintez dep ataladı. Energiyanıń aylanıwı zatlardıń aylanıwı menen tıǵız baylanıslı. Zatlardıń kishi sheńberde (biologiyalıq) h’ám úlken (geologik) sheńberde aylanıwları ajıratıladı. Kishi sheńberde aylanıw - organizmler ortasında, qurǵaqlıqda topıraq penen organizm ortasında, gidrosfera bolsa organizm menen suw ortasında júz beredi. Úlken sheńberdegi aylanıw - qurǵaqlıq penen dúnya okeanları ortasında baratuǵın protsess. Kishi sheńberde zat aylanıwı qurǵaqlıqtaǵı ósimlikler gaz sıyaqlı zatlar h’ám suwda erigen mineral duzlardıń jutılıwınan ibarat. Bunda birinshi gezekte karbonat angidridten organikalıq zatlardıń payda bolıwı túsiniledi. Dem alıw nátiyjesinde bolsa karbonat angidridtiń bir bólegi troposfera qaytarıp shıǵarıladı. Organikalıq zatlardıń kópshilik bólegi h’ár qıylı dárejedegi konsumentler h’ám redutsentler denesinnen ótip, qayta islenip ıdıraladı h’ám minerallasadı. Olar qaytadan topıraq, suw h’ám h’awaǵa qosıladı. Gidrosferanıń ózinde de zatlardıń kishi sheńberde aylanıwı bayqaladı. Bunda suwda erigen duzlar h’ám gazlar qatnasadı. Suw ortalıǵındaǵı zatlardıń aylanıwında avtotrof esaplanǵan suw otları áh’miyetli rol oynaydı. Okeandaǵı biologiyalıq zatlar aylanıwında ósimlik h’ám h’aywanlar qaldıqları (ıdıralǵan h’ám minerallasqan bólegi) suwda erigen h’alda zapas zatlar sıpatında qatnasadı, olardıń bir bólegi okean túbinde jatqızıqlar payda qıladı. Úlken sheńberdegi zatlardıń aylanıwı qurǵaqlıqtan zatlardıń dárya h’ám h’awa aǵımları menen okeanǵa kelip túsiwinen ibarat bolıp, teńiz jatqızıqlarınıń qurǵaqlıqqa qayta shıǵıwı bolsa okean túbiniń kóteriliwi h’ám onıń nátiyjesinde qurǵaqlıq ayırım jaylarınıń shóginiwi menen júz beredi. Jerde zatlardıń aylanıwı ayırım ximiyalıq zatlardıń aylanıwınan quraydı. Planetamızda tiri zatlardıń 5 ta tiykarǵı funktsiyası ajıratıladı: 1. Energetikalıq 2. Gaz almasıınıwı 3. Toplaw 4. Okisleniw - qaytarılıw 5. Destruktiv (ıdıratıwshı, organikalıq zatlardıń ıdırawı) 1. Energetik funktsiyası tiykarın jasıl ósimliklerdiń fotosintez protsessi quraydı. Quyash energiyasınıń akkumulyatsiya qılınıwı h’ám onıń biosfera ayırım komponentlerinde qayta bóliniwi baradı. Quyash energiyasınıń toplanıwı nátiyjesinde jerde h’ámme tirishilik jaǵdaylar júz beredi. 2. Bul fotosintez funktsiyası h’ám dem alıw protsesslerine baylanıslı boladı. Gazlerdiń kóship júriwin támiyinleydi. Biosferanıń gaz quramın támiyinleydi. Tiri organizmlerdiń funktsiyası protsessinde tiykarǵı gazlar payda boladı: azot, kislorod, krbonat angidrid, metan h’.t.b. 3. Bul funktsiyası qorshaǵan ortalıqta biogen elementlerdiń tiri organizmler tárepinen toplanıwında kórinedi. Máselen: ócimlikler fotosintez protsessinde ximiyalıq elemientledi topıraqtan kaliy, fosfor, azot, vodorod h’ám basqalardı, h’awadan bolsa uglerod alıp, kletkanıń organikalıq zatları quramına kiritedi. Toplaw funktsiyaları sebepli tiri organizmler kóp muǵdarda shókpe jınısların máselen, por, h’ák sıyaqlı jınıslardı payda qıladı. Vodorod, uglerod, azot, kislorod, natriy, magniy, alyuminiy, kremniy, xlor, kaliy, kaltsiylerdiń kontsentratsiyası tiri organizmlerdiń denesinde sırtqı ortalıqqa qaraǵanda júzlegen, mıńlaǵan ese joqarı boladı. 4. Bul funktsiyası nátiyjesinde ózgeriwsheń valentlikke iye bolǵan kópshilik ximiyalıq elementlerdiń temir, altınkúkirt, maoganets, azot h’ám basqalardıń aylanıwı tán. Máselen: topıraqtaǵı xemosintezlewshi bakteriyalar áne usı protsesslerdi ámelge asıradı. Bunıń nátiyjesinde H2S, temir rudasınıń ayırım bir túrleri, h’ár qıylı azot oksidleri payda boladı. Bunda jer betinde oksidleniw - qaytarılıwınıń biogen protsessleri ústemlik qıladı. 5. Bunda organizmlerdiń nabıt bolıwınan keyingi ıdıralıw protsessleri menen baylanıslı boladı. Bunıń nátiyjesinde organikalıq zatlardıń minerallasıwı júz beredi h’ámde biosferanıń biogen h’ám biokos zatları payda boladı. 3-tiykarǵı sawaldıń bayanı. Noosfera (grekshe «noos»-pikirlew degeni)-pikirlewshi qabıq degen sózlik mánisti beredi. İnsaniyat jámiyeti óziniń qásiyetleri menen birge jer júzindegi tirishilik rawajlanıwınıń gezektegi basqıshı. Ol eń kúshli tábiyiy faktor sıpatında planetamızdı ózgertirip jibermekte. Biosfera óziniń keyingi rawajlanıwında noosferaǵa ótedi. Ol biosferanıń eń joqarı rawajlanıw basqıshı bolıp, adam h’ám tábiyat otrasındaǵı múnásebette tiykarǵı kúsh-aqıl-pikir esaplanadı. Adamnıń aqıllılıq iskerligi rawajlanıwdıń tiykarǵı faktorı esaplanadı. V.İ.Vernadskiy tastıyıqlawshı - noosfera planetamızda jańa h’ádiyse esaplanadı. Adam tiri geologik kúsh. Onıń pikirinshe noosfera biosferanıń nızamlı rawajlanıwı nátiyjesinde kelip shıǵatuǵın basqısh bolıp, insan menen tábiyat ortasındaǵı óz-ara baylanıs múnásebetlerin óz ishine aladı. Biosferanı-insannıń ózi evolyutsion jol menen júzege kelgen waqıttaǵıday h’ám biologiyalıq túr sıpatında jasap baralatuǵın h’ámde óz salamatlıǵın abaylap, bekkemlep, xojalıǵın júrgize alatuǵın h’alda saqlap qalıwǵa h’áreket qılıwı kerek. Bul shártler tábiyattı qayta ózgertiriwge kesent beredi. Tábiyat pútkil janlı jánliklerdiń rawajlanıwına imkan jaratıp bergen tiykar h’ám insan ushın ómir súriw, onıń materiallıq, morallıq talapların qanıqtırıwshı birlemshi derek bolıp tabıladı. İnsan tábiyattıń ajıralmas bir bólegi esaplanadı, biraq ol tábiyattıń basqa elementlerinen óziniń aqılı, sanalılıǵı menen ajıralıp turadı. İnsan dáslepki waqıtlarda biosferanıń dúzilmesine tásir etpesten, alǵashqı ómir súrgen. Onıń túrli qurallar h’ám jalınnan paydalanıwı, jabayı h’aywanlardı qolǵa úyretiwi, ósimliklerdi mádeniylestiriwi sıyaqlılardı awqat ónimleriniń kóbeyiwine, xalıq sanınıń artıwına sebep boldı, bul bolsa álbette insannıń biosferaǵa bolǵan tásirin kúsheytiredi. İnsanlardıń biosferaǵa tásirin shártli túrde tómendegi baǵdarlarda ajıratıw múmkin: 1. Toǵaylardı kesiw, jańa jerlerdi ózlestiriw birinshi gezekte suw rejimine keri tásir kórsetedi. Nátiyjede dáryalar sayızlanadı, batpaqlanıw, shóp basıw, balıqlar sanınıń azayıwı bayqaladı. Jer astı suwları zapası azayadı, qar h’ám jawın suwları topıraqqa sińbey, onıń ústki bólegin juwıp ketedi. Suw h’ám samal eroziyası birgelikte topıraqqa jánede kúshli tásir etedi. 2. Ekinshi áh’miyetli faktor suwǵarıw isleri. Suwǵarıw jumısları ónimsiz jerlerdi ónimdar jerlerge aylanıwına imkan beriw menen birge, jer astı suwları kóleminiń kóteriliwine, topıraqtıń shorlanıwına, ayırım jerlerdiń batpaqlanıwı h’ám suw basıwına alıp keliwi múmkin. Suwǵarılatuǵın jerlerdiń keńeyiwi dárya suwlarınıń quwrap qalıwına da sebepshi boladı. 3. Ximiyalıq tóginlerden paydalanıw. Bul menen ónimdarlıqtı bir neshe márte asırıw múmkin. Usı menen birge ishimlik suwlarınıń sapasınıń tómenlewi, nitrat h’ám nitritlardıń suwda toplanıwı nátiyjesinde qáwipli bolǵan kontserogen zat- nitrozaminler payda bolmaqta. Suw jaǵalarında fosforlı tóginlerdiń bolıwı azot h’ám kaliy muǵdarın shekleydi, usı menen birge fitoplanktonlardıń kóbeyip ketiwinen sebepshi boladı. Kók jasıl suw otlarınıń h’awadaǵı azottı ózlestiriw qásiyeti bolǵanı ushın tez kóbeyip suwda erigen O2 tı ózlestiredi. Suw júzesinde «gúllew» h’ádiysesi bayqaladı h’ám balıqlardıń jalpısına qırılıp ketiwin, kóldiń áste-aqırın batpaqlanıwına alıp keledi. 4. İnsannıń biosferaǵa kórsetetuǵın kúshli tásirlerinen biri ósimliklerdegi kesellikler, zıyankes nasekomalar h’ám jabayı shóplerge qarsı gúreste paydalanatuǵın ximiyalıq gúres. Álbette awıl xojalıǵında gerbitsidler, defoliantlardı qollaw nátiyjesinde azıq ónimleri islep shıǵarıw artadı. Biraq DDT (dixlordifeniltrixloretan) h’ám basqa xlor h’ám fosfororganikalıq birikpeler kópshilik h’aywanlar, h’átteki insan salamatlıǵı ushın da qáwipli. Bul záh’árli zatlar biogeotsenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Bul záh’árli zatlar biogeotsenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı h’ám toplanadı. İnsanlar búgingi kúnde awıl xojalıq tarawında záh’árli ximiyalıq zatlardan ele de wáz keshe almay atır. Zıyankeslerge qarsı gúreste biologiyalıq usıllardan paydalanıw endi ǵana ámelde qollanılmaqta. Joqarıda atalǵanlar tek insan azıq penen támiyinleniwi menen baylanıslı bolǵan tárizde biosferaǵa kórsetip atırǵan tásiriniń dálilleri bolıp tabıladı. Atom energiyası h’ám sanaattıń rawajlanıwı menen birge radioaktiv shıǵındılarınıń toplanıwı kútá awır mashqala esaplanadı. İri qalalardıń payda bolıwı, urbanizatsiya protsessiniń kúsheyiwi, turaq jaylar qurılısları, sanaat kárxanalarınıń úlken maydanlardı iyelewi tábiyiy biogeotsenozlardıń qısqarıwına alıp kelmekte. Ulıwma insan biosfera resurslarınan maksimal paydalanıw ushın h’áreket qılmaqta. Biz sonı bárh’á yadda tutıwımız kerek, tábiyat nızamların ayaq astı qıla almaymız, insan ózin tábiyattıń quram bólegi sıpatında esaplawı zárúr. Quyash sistemasinda Jerdiń basqa planetalardan parqi nede? TiykarǵI parqi bul Jerde tiri organizminiń boliwi. Jerniń bir bólegi – biosferani payda etedi. Biosfera bul- jerdiń suw hám atmosfera qabiǵiniń bir bólimin payda etedi. Biosfera nelerden turadi? Birinshi formada, Biosfera turli organizmlerden, bir birinen pariqlaniwshi ortaliqlardan ibarat. Sho'l zonasinda jawin muǵdai kem boladi’. Kaktus o'simligi, Amerika bo'risi (koyot), kaltakesaklar sho'l zonasina más ósimlik hám haywanlardur. Tropik zonalar bolsa kóp miǵdarda jawi’ngershilik bolatuǵin issi zonalar esaplanadi. Totiqus, maymil hám mińlap basqa organizmler tropik toǵaylarda jasaydi. Marjan qoyalar okean suwiniń issi hám sayi’z jaylari’nda payda boladi’. Qar hám muz benen qaplanǵan Arktika zonasi shimolda jaylasqan Qutb ayiwi', tyulen, morjlar Arktikada jasaydi’. Biosfera okean , tropik sho'l hám qutblardan ibarat bolǵan ko'plep zonalari’n o'z ishine aladi’. Suwdiń aylaniwi Egerde siz suw puwi’n quyash túsip turǵan tárepinde ayna ústine qoysańiz, suw parlanadi’. Parlaniganda suw puwi’na aylanadi hám gaz formasi’nda atmosferaǵa shiǵadi’. Suw kóller, dáryalar, hawizler hám okeanlarniń ustingi bóliminde parlanadi’. Sonday-aq, suvw puwi’ atmosferaga transpiratsiya protsesinde ósimlik japraǵinanda kóteriledi. Haywanlar suw puwi’n hawaǵa juǵirip kelgende yamasa háeket qilǵanda kóbrek shiǵaradi. Suw haywanlardiń shiǵindi’lari’nanda qorshaǵan ortaliqqa qaytadi’. Kondentsatsiyalaniw Atmosferaǵa kóterilgen suw puwi suwiq hawaǵa aylanadi. Suw puwi’ atmosferada suwi’ydi’ hám suwiq suwǵa aylanadi. Gaz halinan suyiqli’q jagdayina ótiw protsesin kondentsatsiya deyiladi. Suw puwi hawada shań bóleksheleriniń ústinde kondentsatsiyaǵa ótedi, yaǵni juqa tamshilardi payda etedi. Aldi’n, juqa tamshilar bultlardi’ payda etedi. Olar úlken hám jeterli awi’r formaga ótennen keyin ese, olar jawi’n si’pati’nda jer betine túsedi. Azotniń aylaniwi Azot elementi barliq tiri jánlikler ushin áhmiyetli sanaladi. Azot beloginiń zarúr ingridientidur. Beloklar barliq tiri organizmler kletkasi’nda bolip ótetuǵ’i’n tirishilik protseslerin talap qiladi. Azot barliq organizmlerniń DNK siniń áhmiyetli bólegi sipati’da ahmiyetke iye. Sogan qaramastan, azot atmosferadaǵi eń kóp toli’q gaz esaplamadi, kopshilik organizmlar azotti hawadan tuwridan-tuwri ózlestire almaydi. Ósimlikler azotti basqa elementler menen birikpe hali’nda payda bolganin ózlestiredi. Bul protses azotafiksatsiya delinip, topraq bakteriyalariniń bazi’ túrleri ósimlik ushi’n zárúr bolǵan azot birikpelerin payda etedi. Ósimlikler ózleriniń tami’ri arqali’ azot birikpelerin sorip aladi’. Haywanlar bolsa azotti ósimlikler yamasa basqa haywanlardi jewi arqali’ ózlestiredi. Qaehan, haywan nabit bolǵannan soń, olardiń denelerindegi azot tuproq penen aralasadi’ yamasa atmosferaga shiǵadi’. Azottiń atmosferadan topraqqa, tiri organizmlerge hám jáne atmosferaǵa qaytiwi azotniń aylaniwi’ delinedi. Uglerodniń aylaniwi’ Uglerod atomlari’ tiri orgnaizmlerde molekulalar formasinda tabi’ladi’. Uglerod topraq gumusiniń áhmiyetli quram bólegi boli’b, qandayda bir ólgen organizmleriniń qaldi’qlarinda payda boladi hám ol atmosferaga karbonat angidrid gazi CO 2 bolip shiǵadi. Uglerod aylani’wi’ qanday qi’li’b uglerod molekulalari tiri hám jansiz dúnya ortasi’nda háreketleniwin ámelge asi’radi. Uglerod tsikli produtsentlerdiń fotosintez dawaminda hawadan CO 2 ni aliwdan baslanadi. Produtsentler energiyaǵa bay bolǵan glyukoza molekulalari’n payda qiliw ushi’n CO 2 gazi, suw hám quyash nurlari’nan paydalanadi’. Energiya dem aliwda bul molekulalardan ximyaliq protsesler arqali shigari’ladi’, yaǵni kletka energiya menen táminlewge járdem beredi. Dem aliwda kislorod ali’nadi’ hám CO 2 gazi shiqari’ladi’. Fotosintez protsesinde SO 2 gazinen paydalani’ladi’ hám kislorod ajrati’ladi’. Bul eki protses Jer juzinde uglerodti’ń ayl İdentiv oqıw maqsetleri. 2.1. Tiri-óli-bioks-biogen zatlardıń ne ekenliginiń parqına jetedi, este saqlap qaladı. 2.2. Biomferada zatlardıń aylanıwın biledi. 2.3. Tiri zatlardıń tiykarǵı funktsiyalarınıń mazmunın ańlap jetedi. 2-tiykarǵı sawaldıń bayanı. Planetamızdaǵı barlıq tiri organizmler jıyındısın V.İ.Vernadskiy tiri zat dep ataydı. Tiri zatlardıń eń áhmiyetli qásiyetleri bolsa onıń ulıwma salmaǵı, ximiyalıq quramı hám energiyası esaplanadı. Tiri zatlar - bir tegis tarqalǵan jerler, suw qatlamı, yaǵnıy topıraq onıń qatlamındaǵı ósimlik tamırları, zamarıqlar, mikroorganizmler, topıraqta ómir súriwshi basqa haywanlar, ósimliklerdiń jer astı organları bólegi jaylasqan qatlam esaplanadı. Bul jerde ósimliklerdiń sporaları, shań dánesheleri hám tuqımlarınıń tiykarǵı massasıda ushıp júredi. Biosferada tek tiri zattıń bolıwı xarakterli bolıp qalmastan, bálkim tómendegi qásiyetlergede iye boladı: suwdıń bolıwı, biosferaǵa quyash nurı aǵımınıń túsiwi, biosferaǵa zatlarınıń úsh agrigat jaǵdayında bolǵan shegarada, yaǵnıy qattı, suyıq hám gaz sıyaqlı jaǵdayların óz ishine aladı. Sonıń ushın biosfera úzliksiz haldaǵı zatlar hám energiya aylanıwı harakterli esaplanaadı. Biosferanıń ekinshi quram bólegi - óli zat esaplanadı. Bular biosferadaǵı usınday zatlardıń toplamı bolıp, olardıń payda bolıwında tiri organizmler qatnaspaydı. Onnan tısqarı biosferada aralıq zatlarda ajıratıladı-olar tiri hám óli zatlardıń birgeliktegi iskerliginen payda boladı. Tiri organizmler aralıq zatlar payda bolıwında jetekshi orındı iyeleydi. Aralıq zatlar-jerdegi tiri zatlardıń iskerligi menen baylanıslı bolǵan topıraq jemirilgen, taw jınısları hám barlıq tábiyiy suwlar. Bunı V.İ.Vernadskiy bioks zatlar dep ataydı. Bunnan tısqarı biogen zatlarda ajıratıladı. Olar tiri organizmlerdiń tirishiligi dawamında payda boladı hám ózgeriwlerge ushıraydı. Olar úlken potentsial energiyaǵa iye bolǵan tas kómir, bioton, neft, hák tas esaplanadı. Házirgi waqıtta biosferanı planetamızdaǵı eń iri ekodizm dem qaraladı hám onda úlken sheńberdegi zatlar aylanıwı ámelge asadı. Úzliksiz dawam etetuǵın hám tiri organiziler iskerligi sebepli tártipke salınıp turatuǵın zatlardıń turaqlı aylanıwı - biosferanıń ózine tán bilgisi esaplanadı. Tiri jánlikler óziniń jasaw sharayatında ortalıq penen bárhá baylanısta bolıp turadı hám geografiyalıq qabıqta zatlardıń aylanıwın júzege keltiredi. Bul biologiyalıq aylanıw dep ataladı. Biosferada tiri jánliklerdiń massası 2,71012 tonnaǵa teń bolıp, ol foto sintez arqalı hár jılı 0,2109 tonna ósedi. Jılına sonsha tiri jánlikler nabıt boladı. Atmosferada sarp bolatuǵın kislorod ornı foto sintez protsessi nátiyjesinde (hár jılı 460 mlrd.t) toltırılıp turıladı. Ósimlikler SO2 ti jutıp turadı. Biosferada suwdıń almasıwına tiri zatlar úlken tásir kórsetedi. Ósimlikler jılına 140 mlrd.t uglerodtı ózlestirip 460 mlrd.t kislorodtı ajıratıp shıǵarıw protsessinde 2,251011 tonna cuwdan paydalanadı. Biosferadaǵı organizmler azot, kaliy, kremniy, fosfor, altınkúkirt hám basqalardıń aylanıp júriwinde qatnasadı. Demek, zatlardıń tábiyatta úzliksiz aylanıp júriwinde tiri jánliklerdiń áhmiyeti úlken eken. Biosferadaǵı tiri organizmler massasınıń 94,5F tin ósimlikler biomassasına tuwrı keledi. Bul bolsa jer planetasında zat hám energiya almasıwın tártipke salap turıwda ósimliklerdiń áhmiyeti sheksiz úlken ekenligin kórsetedi. Ózlerińizge málim, tábiyatta zatlardıń aylanıwı 3 topardan ibarat organizmler qatnasıwı shárt esaplanadı. Produtsentlarsıztirishilikti kóz aldımızǵa keltirip bolmaydı. Olar birlemshi ónimdarlıqtı keltirip shıǵaradı. Konsumentlerdiń túrleri dárejedegi tártipleri birlemshi hám ekilemshi ónimdi qabıllaǵan halda organikalıq zatlardı bir jaǵdaydan ekinishi jaǵdayǵa ótkizedi. Olar usı menen jerde tirishiliktiń hár qıylılıǵın keltirip shıǵaradı. Redutsentlar bolsa organikalıq zatlardı mineral zatlarǵa ıdıratıp, planetamızdaǵı óli qaldıqlardan ibarat bolǵan úlken «mazar»dıń kelip shıǵıwına imkan bermeydi. Quyash jer betine túsetuǵın tiykarǵı birdene- bir energiya deregi esaplanadı. Quyashtaǵı energiya deregi úzliksiz. Bul sızıqlı ashıq protsess-biosferadaǵı biotikalıq zatlardıń aylanıwı - jabıq protsess ushın kerekli sharayat. Zatlardıń biotikalıq aylanıwı jabıq dizim formasında, milliard jıl dawamında rawajlanıw protsessinde qáliplesken. Ol tómendegishe kórinedi: jasıl ósimlik quyash energiyasınan paydalanǵan halda, tiri zatlardıń birlemshi ónimin payda qıladı. SO2 ti ózlestirip, O2 ti ajıratadı. Óli haywan hám ósimliklerdi nasekomalar, zamarrıqlar, bakteriya hám basqalar qayta islep, olardı ıdıratadı, mineral yamasa ápiwayı organikalıq birikpelerge aylandıradı, bul bolsa topıraqqa túsip, onı jáne ósimlik ózlestiredi. Bul protsesstiń úzliksizligi, jabıqlıǵın - aqırǵı ónimlerdiń hám tarqalıwın támiyinleydi. Bunısız jerde tirishilik toqtap qalıwı múmkin edi. Demek jaqtılıq tásirinde baratuǵın jasıl ósimliklerdegi fotosintez protsessi nátiyjesinde organikalıq zat toplanadı. Fotosintezdiń paydalı jumıs kórsetkishi júdá tómen bolıp, jer betine túsetuǵın quyash nurınıń tek 1 F nen paydalanadı. Paydalı qazılmalarda (taskómir, neft, torf h.t.b.) quyash energiyası toplanǵan halda uzaq waqıtlar dawamında saqlanıp kelmekte. Ayırım bir organizmler organikalıq zat payda qılıwı ushın zatlardıń oksidleniwi nátiyjesinde ajıralıp shıǵaratuǵın energiyadan paydalanıladı. Bul protsess xemosintez dep ataladı.