INSON HAYOTIDA IQLIMNING AHAMIYATI REJA: 1. Inson tabiatning ajralmas qismi sifatida. 2. Inson evolyusiyasi va demografiyasi. 3. Inson demografiyasi va uning o‘zgarishi. Inson tabiatning bir komponenti, uning tabiatdagi o‘rni chumoli, kapalak, lola, eman, shyer, fil o‘rni bilan teng, chunki inson ham boshqa tirik jonivorlar kabi tirik organizm. Faqat farqi boshqa tirik komponentlar tabiat qonunlari asosida yashaydi, inson esa tabiatni o‘zgartirib, uning bag‘rida yangi texnika va texnologiyalarni qo‘llab, tabiat qonunlarini buzib, uni o‘ziga qaram qilishga va tabiat ustidan hukmron bo‘lishga harakat qiladi. Ammo insonning o‘zi tabiat mahsuloti, uning biologik sistemalarining ajralmas qismidir. U tabiatni ifloslashi, buzishi mumkin, lekin, inson biosfyeraning ekologik aylanishidan chiqib keta olmay-di, u tabiatsiz yashay olmaydi va boshqa tabiatni ham yarata olmaydi. Inson tabiatning eng yuqori mahsuli, uning yashashi uchun atmosfyerada yetarli darajada kislorod, Yer yuziga kyerakli Quyosh nurining tushishi va suvning bo‘lishi shart. Tabiatdagi asosiy to‘rtta elementning (kislorod, uglyerod, vodorod va azot) quyosh enyergiyasi ta’sirida va suvning ishtirokida ekologik aylanib turishi hayotning asosini tashkil qiladi. Inson tabiatning ajralmas qismi bo‘lganligi tufayli ham undan mutlaqajrab, o‘ziga texnikaviy dunyo yarata olmaydi. U o‘z faoliyati bilan o‘zini o‘rab turgan olamni, muhitni ifloslab, zaharlab, o‘z hayotiga real xavf tug‘dirmoqda. Masalan, inson faoliyatidan insonlar zaharlanganiga ba’zi misollarni keltirib o‘tmoqchimiz. 1952 yili London shahrida hosil bo‘lgan is gazlari, chang va tutunlardan zaharlanib 4000 odam o‘lgan. YAponiyaning Minamata ko‘rfaziga tashlangan simob chiqindilari baliqlarga o‘tib, ularni iste’mol qilgan odamlarning 100 dan ortig‘i zaharlangan. Ko‘p yillar davomida zaharli gyerbitsid va pestitsidlarning qishloqxo‘jaligida qo‘llanilishidan insonlarning zaharlanishi, turli kasalliklarning kelib chiqishi, CHyernobl AES ning portlashidan katta maydonda butun tabiatning radioaktiv moddalar bilan zaharlanishi, radioaktiv va boshqa zaharli moddalariing Novaya Zemlya va Oqdengizga tashlanishidan suv zaharlanib, uning salbiy ta’siridan million-million dengiz yulduzlari kabi suv hayvonlarining qirilib ketishi, bu insonni tabiatga qilgan gunohining natijalaridir. Yer yuzining turli joylarida inson faoliyati sababli yuzaga kelayotgan ofatlar uning o‘ziga, undan qoladigan avlodlarga xavf tug‘dirmoqda. Minglab tonnalab to‘plangan zaharli kimyoviy moddalarni tezda zararsizlantirish va inson hayotiga ziyon keltirmaslik chora-tadbirlarini ko‘rish lozim. Har bir inson tug‘ilganiga qadar ma’lum miqdorda zararli moddalar mahsuloti bilan (DDT, gyerbitsid, pestitsid, qo‘rg‘oshin, simob, uglevodorodlar va boshqalar) tug‘iladi. Keyinchalik uning tanasi-da shu moddalar to‘planib boradi. CHunki inson yashagan muhitda zararli moddalar, gazlar, og‘ir metallar, chang yetarlicha to‘plangan. Muhitning ekologik holati, insonning ekologiyasini anikdaydi. Ular bir- biridan ajralmaydi. SHu sababli, keyingi vaqtda «Inson ekologiyasi» mustaqil fanga aylandi. Buning natijasida inson tabiatning ajralmas qismi, uning abiotik va biotik omillari bilan uzviy munosabatdagi komponent ekanligi tasdiqlandi. Inson evolyusiyasi va demografiyasi. Ma’lumki, insoniyat tarixi, insonning Yerga, atrof-muhitga, uning o‘simlik va hayvonlarga bo‘lgan munosabatlari tarixidan iboratdir. Million yillar davomida yuzaga kelgan biologik sistemalarning o‘zgarishiga faqat insopgina sabab bo‘lgan, endilikda uning hayot-mamoti o‘zi egallagan tabiat va o‘zi yaratgan jamiyato‘rtasidagi turg‘unlik munosabatini o‘rnatishiga bog‘likdir. Aks holda itsson yaratgan sivilizatsiya uning salbiy faoliyati natijasida nobud bo‘dadi. CHarlz Darvinning «Turlarning kelib chiqishi» va «Insonni paydo bo‘lishi» haqidagi ilmiy asarlari insonni atrof-muhit bilan munosabatlarini aniqlashda «ibtidoiy» halqalarning evolyusiyasini o‘rganishga yo‘l ochdi. CH.Darvin vaqtidan boshlab tadqiqotchilar qadimgi tarixiy-madaniy aloqalar sabablarini ochish va ibtidoiy inson holatini aniqlash bilan shug‘ullanganlar. SHu Joyda «I n s o n » (Odam) tushunchasi va qanday tabiiy muhitda qadimgi antropoid maymunlardan ibtidoiy inson rivojlangani kabi savollar yuzaga keladi. Bu yerda «Odam» tushunchasini izohlashda birinchi navbatda utsing intellekt darajasini, ya’ni bosh miyaning rivojlanishini inobatga olish lozim. Bizning hozirgi yuksak rivojlangan bosh miya-miz evolyusiyaning ancha keyingi mahsulotidir. Odam turkumitsing (Homo) past tabaqalari bo‘lmish avstralopiteklarning miyasi hdjmi 428 dan 530 sm3 gacha bo‘lib, hozirgi maymunlar miyasidan oagina ortiqroqbo‘lgan, xolos. Ayrim tadqiqotchilarning ma’lumotlsriga ko‘ra, insonning qadimgi ajdodlari bo‘lmish r a m a p i t e k l a r va avstralopiteklarso‘zlash qobiliyatiga ega bo‘lmaganlar va olovdan foydalana olmaganlar. Insonni odamsimon maymunlardan aniq chegaralaydigan belgi bu ish qurolini tayyorlash va undan foydalanishidan iboratdir. Bu borada ibtidoiy odamlar tasodifan tayoq yoki toshdan foydalanib, keyinchalik ishlab chiqarish asboblarini (toshdan, yog‘ochdan) qurol yaratgan bo‘lishlari mumkin. Bunga misol, hozirgi shimpanzelar daraxt shoxlarini sindirib, tishi bilan ishlov byerib, o‘ziga «qurol» yasaydi va yirtqich hayvonlardan saqlanishda foydalanadi. Darvin iborasi bilan aytganda noyob odam - bu eng avvalo ikki oyoqqa tik yuradigan va bo‘shagan qo‘llarda o‘zi yasagan qurollardan foydalanadigan odamdir. «Qurol yasagan» va tik yuradigan “odam” changalzor tropik o‘rmonlardan kelib chiqmagan. Tropik o‘rmonlarda «inson» uchun foydali mayda hayvonlarning kamligi, oziqa quvvati kam, barg, poya va ildizlarga insonning chaynash apparatini moslashmaganligi, «qadimgi odamlarning» ochiq maydonlarda, daraxtlarda paydo bo‘lgan degan nazariyani olimlar isbotladilar. Keyingi ma’lumotlar bo‘yicha qadimgi go m i n i dlar bundan 6 mln. yil avval, a v s t r a l o p it e k lar esa 5 dan 1 mln. yil avval Yer yuzida yashaganlar. Ramapiteklar hayoti to‘g‘risida juda kam qoldiqlar topilgan, taxmin qilinishicha ular antropoid maymunlarning qadimgi ajdodlari bo‘lib, ular ochiq savannalarda yashab, tosh va tayoqlardan foydalangan bo‘lsa ajab emas. SHarqiy va Janubiy Afrika hududlarida topilgan ko‘p ashyolar avstralopiteklarning madaniyati va shu vaqtning atrof-muhiti haqida ancha ma’lumotlar byeradi. Masalan, Raymond A. Janubiy Afrika avstralopiteklar qoldiqlarini birinchi marta markaziy Transvaalda topgan. U ko‘plab pavianlar bosh, bel suyaklarini topadi va olimning fikricha avstralopiteklar ildiz, meva va o‘simlik tanasi bilangina oziqlanmasdan, ular oddiy uchli, qirrali yog‘och, tosh qurollar bilan katta hayvonlarni ham ov qilganlar. Saqlanib qolgan ashyolar shuni ko‘rsatadiki, avstralopitek lar aktiv yo‘l bilan pavianlarni ov qilishgan, ular sichqonlar va boshqa kemiruvchilar bilan oziqlanishgan, kiyik va bug‘ularni ham ov qilganlar. Ovni asosan yerkaklar olib borib, qabilani go‘sht bilan ta’minlaganlar. SHunday qilib, avstralopiteklar ov qilish va tyerish, yig‘ish xo‘jaligini bir formasiga yerishadilar. Ular kam sonli bo‘lganliklari tufayli ham tabiiy ekosistemalar turg‘unligini buzgan emaslar. Inson evolyusiyasidan ovchilik va tabiat mahsulotlarini yig‘ish borgan sayin takomillashib boradi. Bundan 0,5 mln. yillar avval Afrika va Osiyoda ibtidoiy odamlar (Homo yerectus) yashagan, ayniqsa pekin odami (s i n a n t r o p ) yashagan joylarda ko‘plab toshga aylangan mevalar, urug‘lar va bug‘u, kiyik, ot suyaklari, kul, tosh qurollar topishgan. Demak, inson rivojlanishning ilk davrida olovdan foydalangan (hayvon go‘shtlarini olovda qovurgan, bunga kuygan skeletlar dalolat byeradi). Homo sapiens ra yaqin ajdodlarda yangi, takomillashgan, olovda kuydirilgan uchli qurollar paydo bo‘ladi. Ishlab chiqarish va ov qurollariningtakomillashgan shakllari neandyertal odamlar davrida paydo bo‘lgan va ular turli hayvonlarni ovlashgan. Neandyertallar katta o‘txo‘r g‘or ayiqlarini ovlaganlar, sababi uning go‘shti, yog‘i mazali bo‘lib, tyerisi odamlarni sovuqdan saqlagan. Qishki sovuqlarda neandyertal odamlar ayikdar uxlaydigan g‘orlarga kirib jon saqlaganlar va shu yerdagi ayiqni o‘ldirib, ulardan foydalanganlar. SHunday yo‘llar bilan inson o‘zidan 10 barobar kuchli hayvonlarni engib, tabiatning ayrim komponentlari ustidan hukmronlik ham qila boshlagan. Ayiqni bosh va boshqa suyaklari Markaziy Ovruponing g‘orlarida, SHimoliy YAponiya, Amur va SHimoliy Saxalin, Osiyo hududlaridagi (masalan, Zarafshon g‘orlari, Surxondaryoning Teshiktosh g‘oridan Surxon neandyertali topilgan) g‘orlarda ham topilgan. Oxirgi muzliklardan keyingi davr odamlari ancha takomillashgan qurollardan foydalanib (nayza, sadoq, sopqon, garpun) katta sut emizuvchi hayvonlarni ko‘plab ovlaydilar. Muzlik davrining oxirida Qadimgi dunyoda juda katta hayvonlar yo‘qolib ketadi. Lekin, mamont, junli karkidon va katta bug‘ularning yo‘qolishida toshko‘mir davrining ovchilarining qanchalik gunohi borligi aniq emas. Ma’lumotlarga ko‘ra, dashtda uchraydigan pleystotsin davridagi mamontlarning balandligi (Mammonteus trugontyerii) 4-4,25 m bo‘lsa, keyingi muzlik davri mamontlarning (M. primigenius) o‘rtacha balandligi 3 m bo‘lib, Afrika fillaridan ham kichik edi. Past bo‘yli mamontlar Dunay va Sibir hududlarida topilgan. Bu hayvonlarning yo‘qolib ketishida ovchi odamlar emas, balki iqlimning o‘zgarishi sabab bo‘lgan. Tosh asrida yashagan odamlarning rivojlanish davrida ovchilikka oid turli urf- odatlar, marosimlar paydo bo‘ladi. Odamlarda turli ibodat, topinish marosimlari g‘orlar ichida bo‘lib, ular hayvonlar suratlari bilan bezatilgan: bunday joylarda yosh yerkaklar yoki ovchilar guruhlari to‘planishgan, ovdan oldin turli urf-odatlar va marosimlarni bajarishgan. Bunday hollar Yer yuziningturli joylaridagi g‘orlar, tosh qoyalardagi chizmalarda o‘z aksini topgan. Ibtidoiy insonlarning tasviriy san’atni rivojlantirish tarixi bundan 40 ming yillar oldin boshlangan va oxirgi muz davrigacha davom etgan. Undan keyin va mezolit davrigacha yangi san’at yo‘nalishi rivojlanib, unda ovchilik va yovvoyi hayvonlar, yoy va sadoqli ovchilar o‘z aksini topgan. Bunday suratlarni O‘rta Osiyo, Osiyo, Afrika hududlaridagi g‘or va qoyalarda uchratish mumkin. Zarafshon g‘orlarida skafandrli odamlar rasmi bundan 4 ming yil avval toshga chizilgan. Qadimgi odamlar ovchilik va urug‘, mevalarni tyerib oziqlanishgan, yerdagi yovvoyi donlarni tyerib olishgan, keyinchalik esa o‘zlashtirib, ayrim o‘simliklarni madaniylashtirishga va dehqonchilikning kelib chiqishiga sabab bo‘lishgan. SHu sababli inson atrof-muhitga boshqacha munosabatda bo‘lib, yovvoyi hayvon va o‘simliklardan foydalanishni asta-sekin kamaytirib, uy hayvonlari va dehqonchilikka katta ahamiyat byeradi. Natijada yerlar o‘zlashtirilishi sababli muhitningekologik turg‘unligi buzilib boradi. Migratsiya qilgan qabilalarning aktiv ovchiligi tufayli va ular olib kelgan dingo itlari Avstraliya kabi kontinentda xaltali bo‘rilarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lsa, iklimning o‘zgarishi Avstraliyaning katta maydonlarini cho‘lga aylanishiga va hayvonlarni (Diprotodon optatum) yo‘qolishiga olib keladi. Pleystotsen davrining oxirida SHimoliy Evroosiyoliklar CHukotka va Alyaska orqali Amyerika kontinentiga qadam qo‘yadi. SHu davr odamlariningaktiv ovchiligi natijasida ko‘p sutemizuvchi hayvonlar: Alyaska mamonti, qadimgi tuya (Camelops), ot (Parahippazion) va otlarning boshqa turkum vakillari kabilar mut-laq yo‘qolib ketadi. Muzliklar davrida iqlimning o‘zgarishi tufayli tabiatdan yuzlab turlar yo‘qoladi. Ma’lumki, YAngi Zelandiyaga inson qadami birinchi marta XIII asrda etgan. SHu vaqtda bu orol yovvoyi hayvonlarga boy bo‘lgan. Bu orolga boshqa CHatm orolidan kelgan Morior qabilalari katta (250 kg) va haybatli moa qushlarini ov qilib, oq tanli kolonistlar kelgan vaqtda u qushlar yo‘qolib bo‘lgan. Madagaskar orollariga janubiy-sharqiy Osiyolik kelgindilar ko‘p hayvon va straus kabi qushlarning yo‘qolib ketishiga sabab bo‘ladilar. Bu davrda ovchi va tyeruvchi inson tabiiy sistemalarning a’zosi bo‘lgan, u o‘ziga kyeraklicha ov qilgan va urug‘, meva tyergan. Inson bu davrdai o‘tishida tabiiy