INTERFAOL O‘YINLARNING SHAXS KAMOLOTIGA TA’SIRI MUNDARIJA Kirish I bob. Interfaol o‘yinlarning shaxs kamolotiga ta’siri pedagogik-psixologik muammo sifatida 1.1. Interfaol o’yinlarning shaxs kamolotiga ta'sirining mazmun mohiyati 1.2. Interfaol o’yinlarning ta’lim va tarbiya jarayonidagi o’rni va imkoniyatlari II bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarga interfaol metodlar asosida ta’lim berishning samarali yo’llari 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar interfaol metodlar orqali ta’lim berish yo’llari 2.2. Ta’limda didaktik o’yinlar va interfaol metodlardan foydalanishning samaradorligi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati I bob. Interfaol o‘yinlarning shaxs kamolotiga ta’siri pedagogik- psixologik muammo sifatida 1.1. Interfaol o’yinlarning shaxs kamolotiga ta'sirining mazmun mohiyati Hozirgi vaqtda ta’lim jarayonida o’qitishning zamonaviy metodlari keng qo’llanilmoqda. O’qitishning zamonaviy metodlarini qo’llash o’qitish jarayonida yuqori samaradorlikka erishishga olib keladi. Bu metodlarni har bir darsning didaktik vazifasidan kelib chiqib tanlash maqsadga muvofiq. An’anaviy dars shaklini saqlab qolgan holda uni ta’lim oluvchilar faoliyatini faollashtiradigan turli-tuman metodlar bilan boyitish ta’lim oluvchilarning o’zlashtirish darajasi o’sishiga olib keladi. Ta’lim-tarbiya tizimini tubdan isloh qilishga va shu orqali yosh avlodni har tamonlama barkamol shaxs sifatida rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Bu borada maktabgacha ta’lim tizimida bulayotgan o’zgarishlarni sanab o’tish jarayonida, shuni aytib o’tish joizki yurtboshimiz tomonidan chiqarilayotgan turli farmon, qarorlar bu sohadagi kamchiliklarni bartaraf etishga asos bo’lib xizmat qilmoqda. 2018 yil 30 sentabrdagi “Maktabgacha ta’lim tizimini boshqarishni takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida ”gi PQ- 3955-son qaror, 2019 yil 14 dekabrda “Maktabgacha ta’lim va tarbiya to’g’risida ” gi O’zbekiston Respublikasi qonuni ham shu sohadagi munosabatlarni tartibga solishda innovatsion ta’lim tarbiya jarayonini tashkil etishdan iborat. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni “2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasining rivojlanishining beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi”da nazarda tutilgan aholi, ayniqsa yoshlar tarbiyasi bilan bog’liq vazifalarni samarali amalga oshirish, ularni tinch –osoyishta hayot uchun eng zarur tayanch kompetensiyalar bilan ta’minlashni nazarda tutilgan. Ma’naviy tarbiyaning ilmiy asoslangan indikatorlarini ishlab chiqish”1 kabi jihatlarga ham e’tibor qaratilib kelinmoqda. 1 Vazirlar Maxkamasining 2019-yil 31-dekabrdagi 1059 son “ Uzluksiz ma’naviy tarbiya konsepsiyasini tasdiqlash va uni amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda ta’lim-tarbiya jarayonining samaradorligini kafolatlovchi zamonaviy pedagogik texnologiyalarni qo’llash borasida katta tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Interfaol ta’lim metodlari hozirda eng ko’p tarqalgan va barcha turdagi ta’lim muassasalarida keng qo’llanayotgan metodlardan hisoblanadi. Shu bilan birga, interfaol ta’lim metodlarining turlari ko’p bo’lib, ta’lim-tarbiya jarayonining deyarlik hamma vazifalarini amalga oshirish maqsadlari uchun moslari hozirda mavjud. Amaliyotda ulardan muayyan maqsadlar uchun moslarini ajratib tegishlicha qo’llash mumkin. Bu holat hozirda interfaol ta’lim metodlarini ma’lum maqsadlarni amalga oshirish uchun to’g’ri tanlash muammosini keltirib chiqargan. Bolalar hayotida o’yin ko’p qirrali va murakkab jarayon bo’lib, qadimdan bolalar o’yinlarini o’rganishga, boyitishga e’tibor qaratilib kelingan. O’yinlarning o’rganish tarixi uzoq davrlarga borib taqaladi. O’yinlarning nomlanishi va ularning o’ynalishi tarkibi to’g’risida turk olimi Mahmud Qoshqariy o’zini “ Devonu lug’atit turk” asarida qimmatli ma’lumotlar keltiradi. Qashqariy keltirgan ma’lumotlar o’yinlarning tarixiy zaminiga va asosiga ega ekanligini ko’rsatadi. Darhaqiqat o’yin nomlari va o’yinlarning o’ynalish tarkibi avloddan-avlodga o’tib kelgan. Zero, o’yinlar xalq madaniyatining ajralmas bir bo’lagidir. “ Devonu lug’atit turk”da anchagina o’yinlarning nomlari, ayrim o’yinlarning o’ynalish tartibi batafsil keltirilgan bo’lib hozirgi kunda bolalar sevib o’ynayotgan “Yong’oq”, “Poylama”, “Chavgon” “Ko’chirma o’yin”(hozirgi “mak-mak”) haqida bir necha ma’lumotlar berib o’tilgan. Buyuk allomalarimiz Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Boburlarning asarlarida “Chavgon” o’yini haqida ma’lumotlar keltirilgan. Firdavsiyning “Shoxnomasi” da esa “Chavgon”(chavgon cho’pi shu nom bilan atalgan bo’lib, fors-tojikcha so’zdir, uning ma’nosi “uchi egri uzun tayoq” degani) haqida voqea bayon qilingan. Ulug’ bobokolonimiz Amir Temur davrida ham bolalarning o’yin jarayoniga alohida e’tibor qaratilgan bo’lib o’g’il bolalarga ot minish, chavandozlik 3 yoshdan o’rgatilganligi ma’lum. Sohibquron Amir Temur o’z “Tuzuklari”da shunday deydi: “Qo’shin tarkibiga navkarlarni olishda uch qoidaga amal qilindi: birinchisi- sog’lom va baquvvat bo’lishi, ikkinchisi- qilichdan mohirona foydalanishi, uchinchisi- aql-zakovatiga va barkamolligiga ”. Ulug’ munajjim va davlat arbobi Mirzo Ulug’bekning pedagogik qarashlari diqqatga sazovordir. Uning “Farzandingiz sog’lom va baquvvar bo’lib o’sishini istasangiz, uni kichik yoshdan jismoniy mashqlar bilan shug’ullantiring” degan so’zlarining ahamiyati beqiyosdir. Buning uchun dars jarayoni oqilona tashkil qilinishi, ta’lim beruvchi tomonidan ta’lim oluvchilarning qiziqishini orttirib, ularning ta’lim jarayonida faolligi muttasil rag’batlantirib turilishi, o’quv materialini kichik-kichik bo’laklarga bo’lib, ularning mazmunini ochishda aqliy hujum, kichik guruhlarda ishlash, bahs-munozara, muammoli vaziyat, yo’naltiruvchi matn, loyiha, rolli o’yinlar kabi metodlarni qo’llash va ta’lim oluvchilarni amaliy mashqlarni mustaqil bajarishga undash talab etiladi. Shunday qilib, pedagogika fani o'yinga bola shaxsini har tomonlama shakllantirish vositasi va ular hayotini tashkil etish shakli, bolalar jamoasini shakllantirish vositasi deb qaraydi. Bolalar ham xuddi katta odamlar singari doim ma’lum faoliyat bilan mashg‘ul bo‘ladilar. Katta odamlar boshqa odamlar uchun kerak bo‘ladigan ijtimoiy foydali narsalar ishlab chiqarish faoliyati bilan band bo‘lsalar, bolalar faoliyatining asosiy maqsadi bilib olish, o‘rganishda asoslanadi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning faoliyatlari – o‘yin, rasm chizish, plastilin yoki loydan biron narsa yasash, applikatsiya, qurish-yasash va shu kabilardan iborat bo‘lishi mumkin. Bolalar odatda kishilarning -topshiriq va takliflari bilan ma’lum faoliyatga kirishadilar.-Ayrim hollardagina bolalarning o‘zlari mustaqil ravishda u yoki bu faoliyatni bajaradilar. Har ikki holatda ham bolalar faoliyati ma’lum natijaga ega bo‘ladi. Faoliyat mahsuloti bolalar faoliyatining natijasiga qarab o‘rganiladi. Ko‘pincha bolalar faoliyatining mahsuli ular chizgan rasmlarga, loy yoki plastilindan yasalgan narsalarga qarab o‘rganiladi. Bolalar psixologiyasiga ko’ra ularni maktabgacha ta’lim muassasasiga berish va mavjud qobiliyatiga qarab kelajakdagi sohasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugun ayni shu sohada interfaol texnologiya va metodlar ta’lim tizimiga joriy etilmoqda. Interfaol o’rganish, shubha yo’qki, pedagogikaning qiziqarli, ijodiy, istiqbolli yo’nalishidir. Bu ularning psixologik imkoniyatlarini hisobga olgan holda maktabgacha yoshdagi bolalarning barcha imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga yordam beradi. Interaktiv texnologiyalardan foydalanish butun dunyo bo’ylab dunyodagi bolalar haqidagi bilim va taqdimotni boyitishga imkon beradi, tengdoshlar va kattalar bilan munosabatlar haqida bolalarni ijtimoiy munosabatlar tizimida faol munosabatda bo’lishga undaydi. Interfaol mashg’ulot- tarbiyachi va tarbiyalanuvchilar o’zaro faol ishtirok etadigan mashg’ulot. Bu jarayon o’zaro hamkorlikda kechadi. Interfaol usul- bu ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi o’rtasida o’zaro hamkorlikdagi ta’lim usuli bo’lib, ta’lim beruvchi va ta’lim oluvchi bir- birini o’zaro tushunishga erishiladi. Pedagogika sohasida bir nechta o’quv modellari farq qiladi: 1. Passiv – bola mashg’ulotning “ob’ekt” sifatida ishlaydi (tinglash va tomosha qilish) 2. faol – bola mashg’ulotning “mavzusi” sifatida ishlaydi (mustaqil ish, ijodiy vazifalar) 3) Interfaol – bola va o’qituvchining o’zaro ishlashi. Shuningdek, aytib joizki, bunday o’quv va ta’limning asosiy vazifalari: - Bolalar tashabbusi hamda o’zaro mustaqilligi rivojlanishi; - Ma’lumotni o’rganish va mustaqil ravishda ishlab chiqarish qobiliyatini shakllantirish; - Bolalar bilan integratsiyalashish; - Bolalar va kattalar o’rtasidagi muloqotlar; - Bolaning jamiyatga faol jalb qilish. Maktabgacha yoshdagi bolalar bilan ishlash uchun interfaol texnologiyalarni joriy etish asta-sekin amalga oshiriladigan jarayon, bu, albatta, maktabgacha yoshdagi bolalarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda amalga oshiriladi. “Ta’lim texnologiyasi” tushunchasi “Ta’lim metodikasi” tushunchasiga nisbatan kengdir. Ta’lim metodi — o‘quv jarayonining majmuaviy vazifalarini yechishga yo‘naltirilgan o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyati usuli bo‘lsa, ta’lim metodikasi esa muayyan o‘quv predmetni o‘qitishning ilmiy asoslangan metod, qoida va usullar tizimini ifodalaydi. Ta’lim texnologiyasi — ta’lim maqsadiga erishish jarayonining umumiy mazmuni, ya’ni, avvaldan loyihalashtirilgan ta’lim jarayonini yaxlit tizim asosida, bosqichma-bosqich amalga oshirish, aniq maqsadga erishish yo‘lida muayyan metod, usul va vositalar tizimini ishlab chiqish, ulardan samarali, unumli foydalanish hamda ta’lim jarayonini yuqori darajada boshqarishni ifodalaydi. Pedagogik texnologiyaning markaziy muammosi — o‘quvchi shaxsini rivojlantirish orqali ta’lim maqsadiga erishishni ta’minlashdan iborat. Pedagog olim V.P.Bespalko pedagogik tizimni pedagogik texnologiyaning asosi ekanligini e’tirof etgan holda uni quyidagi unsurlaridan iboratdir deya ta’kidlaydi: 1) tarbiyachi 2) ta’lim -tarbiyaning maqsadi; 3) ta’lim - tarbiya mazmuni; 4) o‘quv jarayoni; 5) tarbiyachi yoki texnik vositalar; 6) ta’lim-tarbiyaning tashkiliy shakllari. Demak, pedagogik texnologiya ta’lim-tarbiya faoliyatining yaxlit jarayoni to‘g‘risidagi fan ekanligini e’tirof etish lozim. Ayniqsa, o‘qitishga interfaol dars usullarini, “Kichik guruhlarda ishlash”, «Breyn-ring» usullari qo‘llanganda o‘quvchilar o‘qituvchi bilan birga teng faoliyat ko‘rsatadilar.Darsda ta’limning interfaol usullaridan biri “Kichik guruhlarda ishlash” texnologiyasidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur texnologiyani qo‘llash usuli quyidagilardan iborat: – faoliyat yo‘nalishi aniqlanadi. Muammodan bir-biriga bog‘liq bo‘lgan masalalar belgilanadi; - kerakli asos yaratiladi. tarbiyalanuvchilar mazkur mavzu haqida ko‘proq tushunchaga ega bo‘lishlari kerak; - guruhlar belgilanadi. tarbiyalanuvchilar 7-8 kishidan iborat bo‘lib guruhlarga bo‘linadi; - aniq ko‘rsatma beriladi. Mustaqil ish, krossvord, test tuzish; - boshlovchi tarbiyachi oldindan tayinlanadi. O‘tilgan mashgulot mavzu yoki bo‘lim bo‘yicha mustaqil, o‘z ustida ishlab, savollar tuzib keladi, krossvord, test javoblarini baholaydi; - guruhlardan sardorlar saylanadi. Sardor - hushyor shaxs, o‘z guruhi uchun o‘yin qoidalarini buzmagan holda jon kuydiradi; - tarbiyachilar tomonidan esa jarayon qo‘llab-quvvatlanib va yo‘naltirilib turiladi. U o‘yinni nazorat qilib turadi, - o‘yin yakunlangach, tarbiyachining umumiy balini e’lon qiladi. So‘ngra muhokama qilinadi; Tarbiyachi bilan tarbiyalanuvchiining o‘zaro ta’siri natijasida tarbiyachi ma’lum bilimlarni shunchaki o‘zlashtirib, ya’ni o‘rganib olishidan tashqari bir vaqtning o‘zida bilim olish va xatti-harakatlar qilishning yangi tamoyili va metodini o‘zlashtirib oladi va rivojlantirib boradi. Odatda trabiyachi xorijiy tilni o‘rgatish, o‘qitish usulini o‘zi tanlaydi. Kursning mazmuni deyarli o‘zgarmaydi, ammo uni o‘quvchiga yetkazib berish usuli o‘zgarishi mumkin. Agar vazifa biror dalil berish haqida bo‘lsa, taqdimot yoki interfaol ma’ruza kabi usullar eng samarali usullar hisoblanadi. Muammolarni muhokama qilishda eng ma’qul usul o‘quvchilarni kichik guruhlarga bo‘lib jamoaviy bahs-munozara o‘tkazishdir. Bunda bahs-munozara Discussion, Brainstorming usulidan foydalanish mumkin. Ma’lumki, o‘quvchilarning mustaqil keng va puxta bilim olishlarida syujetli, rolli, ijodiy, ishbilarmonlar, konferensiya, o‘yin mashqlari kabi didaktik o‘yinlar o‘zining ta’lim-tarbiya beruvchi, bilimlarni mustahkamlovchi, o‘quv materiallarini takrorlovchi, bilimlarni nazorat qiluvchi o‘yinlar sifatida ifoda etilishi bilan ahamiyatlidir. O‘quvchilarning ijodiy fikrlash, mustaqil bilim egallash ko‘nikmalarini rivojalantirishda ularning o‘zlarida bor bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalarini yangi vaziyatda qo‘llash orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirishida didaktik o‘yinlarning o‘rni alohida ajralib turadi. Ishchanlik о‘yin darsi – dars mavzusi bo‘yicha masalalarni hal etish jarayonida о‘quvchilarning faol ishtirok etishini ta’minlash orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish mashqi. Rolli о‘yin darsi – dars mavzusi bo‘yicha masalalarni o‘rganishda о‘quvchilarga oldindan ma’lum rollarni taqsimlash va dars jarayonida shu rolni bajarishlarini tashkil etish asosida bilimlarni mustahkamlash darsi. Teatrlashtirilgan dars – dars mavzusi bilan bog‘liq sahna ko‘rinishlari tashkil etish orqali dars mavzusi bo‘yicha chuqur, aniq ma’lumotlar berish darsi. Integral (integratsiyalangan) dars – bir nechta fanlarga doir integratsiyalash uchun qulay bo‘lgan mavzular bo‘yicha tashkil qilingan dars bo‘lib, о‘quvchilarning turli fanlarga qiziqishlarini orttirib ta’lim jarayonidagi faolliklarini taminlaydi. Bunday mashg’ulotlarda tarbiyachilarga tushunchalar o’zaro bog‘liqlikni o‘rgatish orqali ularda asoslarini to‘liq idrok etish, ilmiy dunyoqarashini shakllantirish ijodiy tafakkurlarni rivojlantirishga xizmat qiladi. 1.2. Interfaol o’yinlarning ta’lim va tarbiya jarayonidagi o’rni va imkoniyatlari Maktabgacha ta’limni rivojlantirish, maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning sifatli ta’lim–tarbiya olishlariga erishish, bolalarni kundalik faoliyatlarini mazmunli qiziqarli tashkil etish, ularning qiziqishlarini qobilyatlarini aniqlash va shuni inobatga olib ma’lum sohaga yo’naltirish, ta’lim va tarbiya jarayonini bolalar va jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan darajaga olib kelishni ko’zda tutmoqda. Yosh avlodni talim-tarbiyasini asosiy va boshlang’ich bo’g’ini bo’lgan maktabgacha ta’lim tizimida bo’layotgan ko’plab yangiliklar, o’zgarishlarning barchasi maktabgacha yoshdagi bolalarning qiziqishi, iqtidori, individual jismoniy va ruhiy xususiyatlari, madaniy ehtiyojlarini inobatga olgan holda hamda bolalarning ma’naviy me’yorlarining shakllanishi, hayotiy va ijtimoiy tajriba egallashini ko’zda tutgan har tamonlama rivojlanishlari uchun quyilgan mustahkam poydevorni yaratmoqda. Bu borada maktabgacha ta’lim vazirligi maktabgacha ta’lim sifatiga alohida e’tibor qaratib kelmoqda. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar har tamonlama rivojlanishida muhim hisoblangan o’yin faoliyati orqali bolalarga ta’lim tarbiya berishning yangicha samarali usullari joriy etilmoqda, mana shu jarayonda bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilib kelinmoqda. Interfaol o’yin faoliyatining eng muhim qiymati –o’yin jarayonda bolalarning rivojlanishidadir. Bugun yurtimizdagi maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bir necha interfaol texnologik mashg’ulotlardan foydalaniladi. Misol uchun: “Kichik guruhlarda ishlash(Troika) “ ushbu ish texnologiyasining qo’llanilishi barcha bolalar asosida ishlash imkonini beradi. Interfaol metod biror faoliyat yoki muammoni o’zaro muloqotda, o’zaro bahs- munozarada fikrlash asnosida, hamjixdtlik bilan hal etishdir. Bu usulning afzalligi shundaki, butun faoliyat o’quvchi-talabani mustaqil fikrlashga o’rgatib, mustaqil hayotga tayyorlaydi. O’qitishning interfaol usullarini tanlashda ta’lim maqsadi, ta’lim oluvchilarning soni va imkoniyatlari, o’quv muassasasining o’quv-moddiy sharoiti, ta’limning davomiyligi, o’qituvchining pedagogik mahorati va boshqalar e’tiborga olinadi. Interfaol metodlar deganda – ta’lim oluvchilarni faollashtiruvchi va mustaqil fikrlashga undovchi, ta’lim jarayonining markazida ta’lim oluvchi bo’lgan metodlar tushuniladi. Bu metodlar qo’llanilganda ta’lim beruvchi ta’lim oluvchini faol ishtirok etishga chorlaydi. Ta’lim oluvchi butun jarayon davomida ishtirok etadi. Ta’lim oluvchi markazda bo’lgan yondashuvning foydali jihatlari quyidagilarda namoyon bo’ladi: - ta’lim samarasi yuqoriroqbo’lgan o’qish-o’rganish; - ta’lim oluvchining yuqori darajada rag’batlantirilishi; - ilgari orttirilgan bilimlarning ham e’tiborga olinishi; - ta’lim jarayoni ta’lim oluvchining maqsad va extiyojlariga muvofiqlashtirilishi; - ta’lim oluvchining tashabbuskorligi va mas’uliyatining qo’llab- quvvatlanishi; - amalda bajarish orqali o’rganilishi; - ikki taraflama fikr-mulohazalarga sharoit yaratilishi. Makatabgacha ta’lim yoshidagi bolalar shaxsiyatidagi asosiy psixologik o’zgarishlar aynan o’yin faoliyatida sodir bo’ladi. Psixologiya va pedagogikada ular quyidagi sifatlarda talqin qilinadi: 1. Shaxsning atrof-muhitga munosabati - bolaning ijobiy ijtimoiylashuviga ko’maklashadi,o’yinda improvizatsiya qilsa, timsollar, vaziyatlarni o’ylab topsava shu tariqa atrof-olam haqida yana ham ko’p ma’lumotlarni olsa bo’ladi; 2. Bolalarning sub’yektiv faoliyati sifatida o’zgaradigan va avj oladigan alohida faoliyati bo’lib quvonch bag’ishlaydi, turli hissiyot va kechinmalarni uyg’otadi, bolalar uchun atmosferadagi voqelikni anglash va ijodiy aks ettirishning qiziq va qulay shakli hisoblanadi; 3. Bolaga ijtimoiy berilgan va u tomonidan o’zlashtirilgan faoliyat turi atrof-muhitga munosabati va bolalarga jamiyatdagi o’z o’rnini tushunish, o’ziga bo’lgan ishonchsizlikni kamaytirishga yordam beradi. 4. O’zlashtirishning alohida mazmuni,ijtimoiy xulq-atvorning dastlabki ko’nikmalarini egallashga imkon beradi: boshqa bolalar bilan muloqotda bo’lish, ular bilan turli munosabatga kirishish, umumiy o’yin rejalarini amalga oshirish uchun kelishish va birlashish, o’yinda sheriklarini manfaatlarini hisobga olish. 5. Bola ruhiyatining rivojlanishda ro’y beradigan faoliyat turi bo’ib ruhiy (psixik) jarayonlarni shakllantiradi: xotira, diqqat, tasavvur, nutq va h.k; 6. Butun bolalar hayoti va bolalar jamoasini tashkil etishning alohida ijtimoiy-pedagogik shakli. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni o’yin kompetensiyasini rivojlantirish maktabgacha ta’lim tashkilotlarida asosan rivojlantiruvchi markazlarda, sayr va turli tadbirlarda amalga oshadi. Tarbiyachi pedagog o’yinlarga rahbarlik qilar ekan, bolalar shaxsining hamma tamonlariga: ongi his- truyg’ulari, irodasiga,hulqiga ta’sir etuvchi va bunda bolalarga aqliy, axloqiy, estetik va jismoniy tomondan tarbiyalashda foydalanish lozim. Bu jarayonda esa bolalarning bilimlari, tajribasi va tasavvurlari boyib chuqurlashib boradi. Bolalar o’yinda u yoki bu rolni bajarayotib o’z diqqatini butun o’yinga qaratishni o’rganib boradi. O’yin bolalarda ijtimoiy ahloqiy, ularning hayotga, bir-biriga bo’lgan munosabatini shakllantiruvchi o’ziga xoz maktabdir. Bu maktabda bolalarning bilimli bo’lishida tarbiyachi pedagogning o’rni katta. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirish,o’yin jarayonlarini tashkillashtirishni tarbiyachisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. O’yin jarayonida tarbiyachi bolalarda quvnoq kayfiyat yaratadi, ijobiy ruhiyat hosil qiladi bu esa bolaning asab-ruhiy, jismoniy tarbiyasini yaxshilaydi. O’yin faoliyat jarayonida tarbiyachi butun jamoa va har bir bola uchun alohida-alohida ta’sir ko’rsatadi, turli xil vazifalar berib boradi va shu orqali bolalarda o’yin kompetensiyasini rivojlantirishi, bilim tajribalarni egallashi bolalarda o’z tengdoshlariga hurmat, ularning bir-birlariga va hayotga bo’lgan munosabatlarini shakllantiradi. O’yin faoliyati bola hayotida, uning jismoniy ruhiy, aqliy kamolotga yetishida muhim vositalardan biri hisoblanadi. O’yin orqali bola tafakkuri, tasavvur, xotira, diqqat, idrok kabi barcha psixik jarayonlari rivojlanadi va atrof-muhit haqidagi bilimlari yanada kengayib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarda o’yin kompetensiyasini rivojlantirishda turli maqsadlarda o’yinlardan foydalanish ahamiyatlidir. Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlash va psixik jarayonlarini rivojlantirish uchun o’yinlarni qiyosan bir necha guruhlarga ajratish mumkin. O’yinlarning quyidagi alohida turkumlari bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashga yordam beradi2:  Idrokni o’stirishga qaratilgan o’yinlar;  Diqqatni rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar;  Xotirani o’stirishga qaratilgan o’yinlar;  Tafakkurni o’stirishga qaratilgan o’yinlar; 2 Bolalarni maktab ta’limiga tayyorlashda noan’anaviy o’yinlardan foydalanish Toshkent-2004 yil. 3-4-betlar  Maktabga tayyorlashga yordam beradigan o’yinlar Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni idrokini rivojlantirishga qaratilgan o’yinlarda ob’ektlarning turli xil xususiyatlari- rangi, shakli, hajmi, vazni, ularni bir-biriga bog’liqligi, o’xshashliklarini topishga doir topshiriqlar berish bilan bolaning shaxsiyatini to’liq shakllantirish uchun muhim shartdir. Bu jarayon murakkab va ko’p qirrali bo’lib maktabgacha yoshdagi bolalarning o’yin faoliyatlarida shakllanib borish muhimdir. Idrokni rivojlantiradigan o’yinlarga mozaykalar, jumboqlar va “Farqini top”, “Labirint”, “Matn” o’yinlarni misol qilish mumkin. Diqqatni rivojlantirishga qaratilgan o’yinlar narsalarni diqqat bilan kuzatish, taqqoslash farqi va o’xshashliklarini aniqlash talab etiladi. “Lotto”, “To’g’ri- noto’g’ri”, “Xameleon”, “Naqsh chiz” kabi o’yinlar Bolalarni nutqi, xotirasini o’stirish uchun rolli o’yinlardan foydalanish muhimdir. Bu o’yinlar jarayonida bola o’z roli doirasida so’zlarni va ko’rgan narsalarini esda saqlab qolishi lozim bo’ladi. Bolalar yoshiga mos ertaklardan chet el ertaglaridan “Qizil qalpoqcha”, “Echki bolalari”, “Shalg’om”, “Bo’g’irsoq”, o’zbek xalq ertaklaridan “Tulki bilan laylak”, “Zumrad va Qimmat”, “Oltin tarvuz”, “Ur to’qmoq” kabilarni sahnalashtirish, qo’shiqlarni, she’rlarni, maqollarni yod oldirish so’z boyligini oshirish va fikrni to’plashga, nutq faoliyatini rivojlantirishga, dunyoqarashini kengaytirishga, xotirasini mashq qildirishga, o’ziga bo’lgan ishonch hamda o’z fikrini erkin bayon qilish kabi qobilyatlarini shakllanib rivojlanishiga yordam beradi. Ta’limiy o’yinlar esa bolalarni tasavvurini mantiqiy tafakkurini o’stirishga yo’naltiradi. Bola tafakkurini rivojlantirishda nutq muhim o’rin tutadi. Shu sababli maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar bilan o’tkaziladigan o’yinlarning ko’p qismini so’z o’yinlari tashkil etadi. Bolada o’yin kompetensiyasini rivojlantirish jarayonida tashabbuskorlik, faollik, mustaqillik jihatlarini namoyon qilishga imkon bersak, unda o’ziga ishonch, dadillik hissi shakllanib boradiki, bu jihat umrining oxirigacha inson shaxsiga xos bo’lishi zarur. Eng muhimi o’yin paytida bolalarni har bir harakatini rag’batlantirib turish, ularni koyimaslik kerak. Masalan: “Suratlar jufti ” ta’limiy o’yinida tarbiyachi bolalar oldiga bir-biri bilan mazmun jihatdan bog’liq bo’lagan bir necha juft surat tanlaydi. Ularni bola oldiga terib chiqib, tushunchalar bering, mazmunan bo’liqligini tushuntiring. Masalan: daryo va baliq, bog’ va gul, ari va asal, do’kon va sotuvchi kabi juftliklar bo’lishi mumkin. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirishda bolalar o’rtasida ikki turdagi munosabat shakllanadi:  O’yin mazmuni, qoidalar bilan belgilanadigan munosabatlar;  O’yin bo’yicha namoyon bo’ladigan haqiqiy munosabatlar (rollarning taqsimlanishi, nizodan chiqish va h.k). [26.12] O’yindagi bolalarning o’zaro bir-biriga bo’lgan munosabatlari jamoa bo’lib harakat qilish, do’stona ijobiy munosabatlarni shakllantiradi. O’yinga bolalarning o’zaro munosabatini o’yin siklini belgilab beradi va quyidagicha ifodalashimiz mumkin: Bola tomonida o’ynash uchun signal (ko’rsatma) sherigiga yuboriladi O’yin sikli saqlanib qolinadi. Ushbu signal qo’shma plyer tomonidan qabul qilinadi. Birgalikda signalga javob beradi yoki o’yinchi signalga mos ravishda o’ynaydi O’yin sikli to’xtatiladi Sherik o’yin signaliga javob bermaydi yoki noo’rin javob beradi. 1-rasm. O’yin sikli3 M.D.Sheridan o’zining “Erta bolalik davrida o’ynang” nomli kitobida o’yin jarayonida quyidagicha rejalashtirishni tavsiya qiladi:[18. 4] - bolalarning xulq atvoriga to’g’ri yondoshish orqali yuqori natijali o’yinni belgilab olish; - bolalar o’yinidagi tanlovini boshqarish va egalik huquqining ahamiyatinni belgilash, o’yin signallarining signal berish va ularga javob berish orqali o’yin siklini qanday saqlanishini aniqlash; - bolalar nima uchun o’ynashini va uni rivojlanish nuqtaiy nazaridan, bolalar uchun nimani qadrli ekanligini tegishli nazariy ma’lumotlarga asosan ko’rib chiqish; - bolalarga odatda qiziqish o’yg’otadiga o’yin stendlari va bolalar odatlari taraqqiy etadigan xulq-atvor o’yinlariu bilan tanishtirish; - o’yinda bolalar rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadigan va ular hayotini aks ettiradigan narsa-hodisalar ta’kidlansin. 3 Oscar A.Barbarin, Barbara Hanna Wasik “Handbook of child development & Early education” (“Bolalarnni rivojlantirish bo’yicha qo’llanma va dastlabki ta’lim”) 2009 The Guilford Press.A Division of Guilford publications, Ins. 72 Spring Sreet, New York, NY 10012, www.guilford.com II bob. Maktabgacha yoshdagi bolalarga interfaol metodlar asosida ta’lim berishning samarali yo’llari 2.1. Maktabgacha yoshdagi bolalar interfaol metodlar orqali ta’lim berish yo’llari Mamlakatimizda maktabgacha ta’lim tizimida bo’layotgan o’zgarishlarni, yangiliklarni amalga joriy qilish jarayonida bugungi kunda pedagogning bolalar bilan ishlashda shaxsga yo’naltirilgan hamkorlikka o’tishni va pedagogik jarayoni individuallashtirishni ta’minlaydigan o’zgaruvchanlikni ko’zda tutadi. Prezidentimiz Sh.Mirziyayev yosh avlod tarbiyasiga katta ahamiyat berib, shunday degan edi; “ yosh avlodni tarbiyalash biz uchun eng asosiy vazifadir ” shundan kelib chiqib O’zbekiston pedagogik jamiyati o’sib borayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berishning turli usul va shakllarini izlab topishi, bolalarning yosh davrlari, xususiyatlarini o’rganishi hamda ular hayotida o’yinning roli muhim ahamiyatga ega ekanligi inobatga olish muhimdir. Mana shularni inobatga olib, bugungi kunda bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotiga emas, balki maktabgacha ta’lim tashkiloti bolalarga moslashishi, har bir bolaning yosh xususiyati, qiziqishi, imkoniyati, ruhiy va jismoniy salomatligidan kelib chiqib barcha shart-sharoitlarni yaratishlari kerak. Maktabgacha yosh davrida bolalar o’yinqaroq bo’lishadi va mana shu jarayonda tushuncha, bilim va ko’nikmalarga ega bo’lib borishadi. Shunda ekan, maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirish muhim ahamiyatga ega jarayon bo’lib, o’yin orqali bolalarda funksional xususiyatlari shakllanadi, bilish faoliyati o’sadi, shaxsiy xususiyatlari rivojlanadi.O’yin bolalarni rivojlantirish va tarbiyalash vositasidir.o’yin faoliyatida bolalarning yoshi muhim ahamiyatga ega. E’tibor bersak, kichik yoshdagi bolalar ko’pincha yakka tartibda o’ynash ehtimoli ko’proq. Ammo katta bolalar o’z fikr va his-tuyg’ularini o’rganish uchun yolg’iz o’ynashga yoki ortiqcha rag’batlantirishdan tanaffus olishga muhtoj. Katta bolalar esa o’yinga qo’shilishdan oldin boshqalar qanday o’ynashini istashi mumkin. Katta yoshdagi bola o’yinda hech qayerda uchramaydigan ekinlikni his qila boshlaydi. U o’yinda o’z mustaqilligini ko’rsata oladi; o’yin va o’yinchoq, o’yin joyi, uni boshlanishi va oxirini, o’yindagi do’stlarini tanlashi mumkin. yoshning oxiriga kelib bolalar o’z zimmasiga ma’lum rollarni ola boshlashadi va ularni boshqalarga ulashadi. 3-4 yoshli bola o’ziga yaxshi tanish bo’lgan insonlarning harakatlarini batafsilroq o’zida namoyon etadi. Eng asosiysi kundalik hayotida bajarishi qiyin bo’lgan vazifalarni bolalar o’yinlarda osongina bajarishadi. Masalan, bolalar onalarini, buvisini uyda bajarayotgan ishlarini misol qilib o’ynashi ya’ni, ovqat tayyorlashi, idishlarni yuvishi, kiyimlarni dazmollashi mumkin. 4-5 yoshli bolalarda syujetli rolli o’yinlar ancha ko’payadi.rolli o’yinlar jarayonida ular katta odamlarning ishlarini amalda bevosita bajaradilar. Bolalarning o’yin faoliyati D.B.Elkonin, A.S.Slavina, A.P.Usovalar o’rganganlarida o’yin faoliyati ixtiyoriy diqqat va xotiraning, tafakkurning rivojlanishini belgilab beradi. Ularning yosh xususiyatlarida bir jinsdagi tengdoshlari bilan ko’proq muloqot qilishga moyil bo’lishadi. Qizlar ko’proq oilaviy va kundalik mavzularni yaxshi ko’rishadi. Masalan, oshxona, do’kon, bozor, turli atr-upalar va kiyim-kechaklar. O’g’il bolalar esa harbiylar, dengizchi, ritsarlar ko’rinishida o’ynashni afzal ko’rishadi. Ushbu yosh davrida bolalar birinchi musobaqalarni o’tkazishni boshlaydilar, muvaffaqiyatga intilishga intilishadi. Katta va tayyorlov guruhlaridagi bolalarda o’yinlar ancha murakkab syujet bilan ajralib turadi. Unda odatda inson munosabatlari, ijtimoiy hayotning turli hodisalari aks etadi: o’yinda bevosita kuzatuvlardan va bilvosita olingan tasavvurlar bir-biriga bog’lanib ketadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni maktabga tayyoylov guruhida(5-6 yoshli bolalarda) alohida narsa yoki so’zlar juftini anglab yodda olib qolishgina emas bir butun matinni eslab qolish malakasini ham o’stirish mumkin. Shu maqsadda bolaga hikoya, ertak aytib uni davom ettirish, turli rasmlarga qarab hikoyalar tuzish ko’nikmalarini o’stirish tavsiya eting. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi bolalar bilan “Ertak tuzamiz” o’yini jarayonida turli suratlardan foydalanishini, geometrik shakllardan, turli o’yinchoqlardan foydalanishini ko’rsatib bering. Masalan, tarbiyachi maktabgacha ta’lim tashkilotida yozuv taxtasiga chizib ko’rsatish orqali ertakni shakllantirib berishi bolalarning eslarida saqlab qolishlari osonlashtiradi. So’ngra tarbiyachi bolaning o’zi ham biror o’yinchoqlardan, predmetlardan foydalanib ertakni o’g’zaki bayon qilib berishini so’raladi. Bu jarayonda bolalar diqqatini bir joyga qaratib fikrlashga, tasavvur qilishga og’zaki fikrini mustaqil bayon qilish kompetensiyasini rivojlantiradi. 6-7 yoshga kelib o’yinning roli va ahamiyati oshadi. Bu yoshda bolalarda o’yinni o’zlari tashkillashtirish ko’nikmasi shakllangan bo’ladi. Bolalar o’yinlarni o’zlari mutaqil tashkillashtirishadi va ishtirokchilar tomonidan qoidalarni aniq bajarilishini nazorat qiladi. Mana shu orqali o’yinda bolalarning o’yin jarayonida jismoniy va irodaviy kompetensiyalari rivojlanadi. Shuday qilib maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantiishda bolalarning yoshi, pedagogik va psixologik xususiyatlarini inobatga olish muhimdir. Psixologlar o’yinni maktabgacha yosh davrida yetakchi faoliyat deb hisoblaydilar. O’yin kompetensiyalarini rivojlantirish orqali bolaning yuqori rivojlanish bosqichiga o’tishini ta’minlovchi sifatlar shakllanadi va ruhiyatida sezilarli o’zgarishlar yuz beradi. O’yinlarda bolalarning his-tuyg’ular rivojlantiradilar, o’z taassurotlarini aks ettiradilar, ularga taqlid qiladigan va chin dildan o’xshashga intiladigan shaxsning hatt- xarakatlarini o’zlashtirishga harakat qiladi. O’yin davomida bolalar do’stona munosabatlarga kirishishadi, birgalikda harakat qiladilar va zavqlanadilar. Mana shu jarayonda bola shaxsining hamma tomoni bir biriga o’zaro ta’sir etgan holda shakllanadi. O’yin faoliyati asosida bolada o’quv faoliyati rivojlanadi, bola qanchalik yaxshi o’ynasa, u maktabda shunchalik yaxshi o’qiydi. Shu o’rinda nafaqat maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi balki, oilada ota-onalar ham bolalarini yetuk bo’lib rivojlantirish uchun turli o’yin mazmuni va yo’nalishlarini taklif etishi va o’zlari ham ular bilan alohida shug’ullanishi bolalarda o’yin kopmetensiyasini yanada rivojlanishiga turtki bo’ladi. Bolalarni o’yin orqali kompetensiyalarining rivojlanish darajasi, xoxishi, o’yin o’ynay olishi va shaxs sifatida o’sishi, tarbiyachini o’yinga bo’lgan munosabatiga bog’liq. Maktabgacha ta’lim tashkilotida pedagog tarbiyachi to’laqonli o’yin faoliyatini shakllantirar ekan, birinchi navbatta aynan bolalarning yosh xususiyatlarini inobatga oladi. Bunda bolaning psixologik hamda jismoniy xususiyatidan kelib chiqib yondoshadi. Bolalarning psixologik xususiyatlariga diqqatning barqarorligi, xotirada saqlab qolish, takakkur va tasavvur doirasining keng, idrok qilish kabilar kirsa, jismoniy xususiyatlariga harakatlarining davomiy va barqarorligi, abjirlik, chaqqon va tezkorligi kabi sifatlar kiradi. Bu sifatlar maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda o’yin jarayonida oson va samarali rivojlanadi. Bu yoshdagi bolalarda o’yin kompetensiyalarini rivojlanishi maktabgacha ta’lim tashkilotlaridagi turli faoliyatda, sayr va turli tashkillashtirilgan tadbirlarda namoyon bo’ladi. Tarbiyachi maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalarning o’yin faoliyatiga rahbarlik qilishida quyidagilarga rioya qilishi lozim: 1. O’yin bilan mehnat o’rtasida to’g’ri munosabat o’rnatish 2. O’yinda bolalarning bo’lajak mehnat ahliga xos bo’lgan jismoniy va ruhiy sifatlarini tarbiyalash Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishdagi murakkablik o’yinni boshqarish vazifalari quyidagilar bilan to’ldiriladi: - bolalarni turli rollarni ijro etishga undash; - bolalar rol ijro etganda turli hissiy ifodali rol harakatlarini bajarishlariga zamin yaratish; - rol o’ynash harakatlarni roldagi iboralarni aytilgan holda bajarish ko’nikmalarini rivojlantishga ko’maklashish. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishda tarbiyachi bolalarga muayyan o’yin harakatlarini ataylab o’rgatishidan ko’ra bolalar o’zlari o’yinga qanday rolli o’yin harakatlarini kiritishni o’ylab topishlari muhim. Bu esa o’yinning chinakamiga ijodiy ekanligini asoslab ko’rsatadi. Bundan tashqari tarbiyalanuvchilarning rolli harakatlari ifodali bo’lishi kerak. Bu esa harakterli amallar, imo-ishoralar, yuz ifodalari orqali ta’minlanadi. Masalan; tulki rolida bir bola tulkining ayyorligini va boshqa bir bola bo’rining ochko’z va jahldorligini ko’rdatadi. Bunda ikkalasi ham salbiy rolni o’ynaydi, ammo ularning ifoda vositalari har xil bo’ladi. Tarbiyachi o’yin jarayoni uchun ma’lum sharoit yaratib, bolalarning o’yin vaziyatidagi xatt-harakatlarini, xulq-atvorini tahlil qilishi va bolalarning maktabgacha yoshdagi rivojlanishidagi turli bo’shliqlarni aniqlab olishi lozim. Pedagog tomonidan o’yin shartlarining belgilanish orqali o’yindagi turli vaziyatlarni nazorat qiladi va bu jarayonda bolalarning mustaqil qaror qabul qilishga o’rgatadi. O’yin jarayonida bolalarga bunday yondoshuv juda yumshoq va bezarar bo’lib, bolalar bilan ishlashda bezarar hisoblaniladi. Bu jarayonda albatta tarbiyachi ijtimoiy o’ziga ishonmagan bolalar bilan ishlashda turli metoda va usullarni qo’llay bilishi muhimdir. Tarbiyachi o’yinda ijtimoiy ishonchsiz bo’lgan bolalar uchun o’yin usullaridan foydalanishning afzalliklarini eslab qolishi kerak. - Hissyotlarini ifoda etishga yordam berish; - Ijtimoiy ishonchsiz bo’lgan bolaga turli masala va muammolarni muhokama qilishga yordam berish; - Atrofdagilarning kechinmalarini sezishga va ularning motivatsiyasini - tushunishga ko’maklashish; - O’yinning har bir ishtirokchisiga tezkor qayta aloqani taminlashga ko’maklashish; - Ijtimoiy ishonchsiz bo’lgan bolaga o’z tuyg’u va hissiyotlarini nazorat qilishni o’rganishga imkon berish; - Muloqot qilishda bolaning salbiy qarashlarini ijobiylariga o’zgartirishga imkon berish. O’yin jarayonida insonning o’zligi namoyon bo’lib boradi va takomillashadi. Shunday qilib maktabgacha ta’lim tashkilotlarida butun o’quv jarayoni o’yin faoliyati bilan bevosita bog’langan tarzda amalga oshadi. Bolalar maktabgacha ta’lim tashkilotiga kelganda o’z xoxishiga ko’ra rivojlantiruvchi markazlarni tanlashi va guruh tarbiyachisi mavzuli reja asosida rivojlantiruvchi markazlarda materiallar, qo’llanmalar va turli o’yinlarni tanlab oladi. Masalan oyning mavzusi “Koinotga sayohat” bo’lsa, tarbiyachi ushbu mavzuga oid turli suratlar, didaktik o’yinlar, qo’llanmalarni rivojlantirish markazlarida oldindan tanlab oladi va joylashtiradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi bolalarning o’yin faoliyatlarini rivojlantirishda ikkita strategiyaga ega bo’lishi lozim: 1. Tarbiyachi o’yinni oldindan o’ylangan syujetini umumiy yo’nalish va tayyorlangan predmetli o’yin materiallari asosida mustaqil tashkil etish yoki o’zi ham o’yin jarayoniga qo’shilishi ham mumkin. 2. Tarbiyachi o’yin mazmuni va jarayoniga boshqa o’ynayotganlar foydalanayotgan usullar bilan ta’sir qilishi va bolalar bilan teng asosda ishtirok etishi mumkin. O’yinda birinchi kontaktlarda bolalarda nafaqat harakatlarga qiziqish tarbiyalanadi, boshqa bola shaxsiga nisbatan hurmat tuyg’usi paydo bo’ladi va shakllanadi. O’yinlarda bola voqea-hodisalarga o’zini munosabatini, bahosini bildiradi. Masalan: tulkini ayyorligi, bo’rini ochko’z va jahldorligi, quyonning qo’rqoqligi kabi. Shu orqali o’yin syujeti axloqiy ma’noga ega. Maktabgacha ta’lim tashkilotida katta guruhlarda o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishda turli mashqlardan ham foydalanish maqsadga muvofiq. Masalan: katta guruh bolalarining harakatlari aniq va tezkor, ularni boshqarishda tarbiyachi anchagina qiyinchilikka duch keladi. Bolalarni majburlab o’yin qoidalarini tushuntirolmaydi hamda guruhdagi sho’x va harakati tez bolalarni o’yin jarayonida boshqarishga qiynaladi. Shunda “ dengiz to’lqini” harakatini o’yin jarayoniga kiritsa kutilgan natijaga erishiladi. Tarbiyachi: eslaymiz Dengiz to’lqinlanyapti-1 Dengiz to’lqinlanyapti-2 Dengiz to’lqinlanyapti-3 Qot! Bu holatda guruhdagi eng tartibsiz bola ham qotishga harakat qiladi va tartib qoidalarga o’rganadi. Katta maktabgacha yoshda o’yin mustaqil faoliyatga aylanib boradi, bu jarayonda ular o’yinni turli yo’nalishda o’zgartirishi va yangi qoidalar kiritishi mumkin bo’ladi. O’yin jarayonida qatnashayotgan bolalar yuzga kelayotgan ziddiyatlarni o’zaro mustaqil hal qilishga harakat qilishadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarnin o’yin kompetensiyalarini rivojlantirish jarayonida katta guruh bolalarining o’yinni boshqarish yo’nalishlari quyidagicha bo’lishi mumkin: 1. O’yinning mazmunini boyitish: - O’yinlar mavzusini boyitish, qiziqarli g’oyalar paydo bo’lishga ko’maklashish. - Oyinda kattalarning turli harakatlarini ularni, o’zaro munosabatlarin, insonlar o’rtasidagi turli muloqotlarni ko’rsatishga undash. 2. O’yinning muammolarini hal qilish usullari: - O’yinning muammolarini hal qilishda mustaqillikka, o’ziga xoslikka undash, - o’yin muammosi ni hal qilishda mavzuga asoslangan usullardan foydalanish, - o’yinda olingan rolni harakatlarini turli xil qilish, hissiy ifodalilikni oshirish, - rollarda turli iboralar va suhbatlarni qo’llash, -o’yin jarayonida tashabbuskorlikni kuchaytirishga undash. 3. O’yindagi o’zaro munosabatlar: -Tengdoshlariga o’yin vazifalarini berishga undash, - O’yindagi o’zaro munosabatlarni kelishib olishga bolalarni o’rgatish, - Tengdoshlari tomonidan berilgan o’yin vazifalarini qabul qilishga yoki ularni xushmuomalalik bilan rad etishga o’rgatish, - o’yinda o’zoq muddatli hamkorlikni qo’llab quvvatlash. 4. Musaqillik: - turli qiziqarli vaziyatlarni o’ylab topish, qiziqarli g’oyalarni tanlash va ularni amalga oshirish uchun turli o’yin vazifalarini belgilashda mustaqillikni rivojlantirishni davom ettirish, - o’yinda g’oyalarni amalga oshirish uchun turli rolli usullarni tanlashni rag’batlantirish, - o’yinda tengdoshlari bilan muloqotga kirishish va o’yin jarayonida o’zaro kelishib olishga o’rgatish. O’yinlarning (qoidalari bo’lgan, bo’sh vaqtda o’ynaladigan, harakatli, xalq o’yinlari) tashabbuskorlari bolalar bo’lishi ham mumkin. Mustaqil faoliyati havaskor bolalar o’yinlarni pedagogik qo’llab quvvatlashni tashkil etish bilan birga kechadi. Pedagog tarbiyachi xilma-xil o’yin faoliyati, tasabbuskorlik, mustaqillikni rag’batlantiradi. Bu esa bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishiga sharoit yaratadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida tarbiyachi pedagog bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishda asosiy vazifasi bolalarda ijobiy kayfiyatni shakllantirish, o’yin jarayonida oqilona harakat rejimini tashkil etish bolalarni charchog’ini turli aktiv faoliyat va dam olish bilan bartaraf etish muhim ahamiyatga ega. 2.2. Ta’limda didaktik o’yinlar va interfaol metodlardan foydalanishning samaradorligi Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachi oldiga bolalarga to’g’ri va sifatli ta’lim tarbiya berishdek muhim va ma’sulyatli vazifa turadi. Bu jarayonni amalga oshirishda tarbiyachidan o’z ustida mukammal ishlashi va bolalarni sevishi, ularga jonkuyar bo’lishi talab etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirish tarbiyachi oldiga bolalarda jamoaviy hamjixatlilik ko’nikmalari, axloqiy ong va xushxulq harakatlari, o’zaro do’stona munosabatlar, o’yin qoidalariga, umumiy maqsadlarga rioya qilishni, o’yin madaniyatini, qoidalarga mos ravishda o’zini tuta bilishi, uyushqoqlilik, intizomlilik, tarbiyachining so’ziga umumiy topshiriqqa bo’lgan hurmatni, o’yin jarayonida birdamlilikni, ma’sulyat hissini, jamoaviy harakat qilish, o’quv qurollaridan tejamkorda foydalanish, mahorat va ko’nikmalarni shakllantirishga hamda bolalarni bilim tajribalarini o’stirishni vazifa qilib qo’yadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida tarbiyachi bolalarni o’yin kompetensiyasini rivojlantirishda har bir o’yin faoliyatidan to’g’ri va unumli foydalanish, aniq bir maqsadga qaratilgan bo’lishi o’yin jarayonining samaradorligini oshirib boradi. Tarbiyachi o’yin faoliyatini turli xil shaklda – rolli, harakatli, ta’limiy, musiqiy-ta’limiy kabi yo’nalishda olib boradi. Bolalar uchun o’yin qiziqarli, mazmunli bo’lishi uchun tarbiyachi o’yin qoidalari bilan yaqindan tanish bo’lishi va bolalarni ham tanishtirib borishi kerak. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarni o’yinga jalb qilish vaqtlarini qiziqarli o’tkazish bilan birga, ularni o’yin kompetensiyasini rivojlantishish uchun balki shu orqali ularni maktabga tayyorlashga ham xizmat qiladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda o’yin orqali quyidagi kompetensiyasi rivojlanadi:  Jismoniy yo’nalishda rivojlanish;  Aqliy yo’nalishda rivojlanish  Estetik yo’nalishda rivojlanish;  Ijtimoiy yo’nalishda rivojlanish Jismoniy yo’nalishda rivojlanish bola hayoti uning tayanch-harakat sistemasi uchun muhim hisoblanadi. Shu jarayonda bolada chidamlilik, tirishqoqlik, epchillik, chaqqonlik,kuchlilik kabi xususiyatlar rivojlanadi. Nafaqat tayanch- harakat sistemasiga balki, yurak-qon tomir, nafas olish, ichki sekretsiya bezlari faoliyatiga ham ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Aqliy yo’nalishda bolada bilish faoliyati, sensorikasining rivojlanishi muhim. O’yin jarayonida bola yangi ma’lumotlar oladi, yangi ko’nikmalar hosil qiladi. Estetik yo’nalishda rivojlanishda bolaning hissiyoti muhim o’rin tutadi. Jonli va jonsiz tabiatga munosabati, tabiatdagi turli tabiiy va tashlandiq materiallardan unumli foydalanish, ulardan turli bezaklar yasash orqali boladagi badiiy madaniyat rivojlanadi. Ijtimoiy yo’nalishda rivojlanish: shaxslararo munosabat, jamoaviy bir-birini hurmat qilish, birgalikda harakat qilish ko’nikmalari shakllanadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarda o’yin kompetensiyasining rivojlantirish muhim ahamiyatga ega: Birinchidan, O’yin faoliyati jarayonida maqsad va vazifalarni maksimal darajada sodda va qulay holda ishlab chiqish va tashkil etish; Ikkinchidan, tarbiya berishning o’yin metodlaridan foydalanish tarbiyalanuvchilar bilimlarni oson va tez o’zlashtirishlarini ta’minlaydi. Uchinchidan, bolalarda vaziyatga moslashish, to’g’ri qaror qabul qilish ko’nikmasini oshiradi. To’rtinchidan, o’yin jarayonida guruh a’zolarini birgalikda fikrlash, qaror qabul qilish qobilyati rivojlanadi. Beshinchidan, o’yin faoliyati jarayonida bolalarda barcha faoliyatlar bo’yicha bilim ko’nikmalar hosil qilinadi va sinivdan o’tkaziladi hamda bilimlarni o’zlashtirish uchun shart-sharoit yaratiladi. MTT larda bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirishning ahamiyati - Psixologik xususiyatlari rivojlanadi; - Jismoniy jihatdan rivojlanib boradi; - Aqliy jihatdan rivojlanib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida to’g’ri tashkil etilgan o’yin bolaning jismoniy, aqliy va shaxsiy sifatlarining rivojlanishi, o’quv faoliyatiga tayyorlik shakllanishi va maktabgacha yoshdagi bolaning ijtimoiy muvaffaqiyatini ta’minlash uchun sharoit yaratadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida guruh xonasida rivojlantirish markazlarini tashkil etishda bolalarning o’yin kompetensiyalarini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratish kerak. Maktabagcha ta’lim tashkilotida rivojlantiruvchi markazlar uchun tavsiya etiladigan o’yinchoqlarga qo’yiladigan majburiy talab- quyidagilarga yo’l qo’ymaslik: -Bolani nizoli vaziyatlar yaratishga undash; - o’yinchoq va o’yindagi qahramonlarga shafqatsizlikni uyg’otish - Axloqsizlik va zo’ravonlik bilan bog’liq o’yin syujetlarini qo’llash; Quyidagi sifatga ega bo’lgan o’yinchoqlar alohida pedagogik qiymatga ega: -Dizayn, badiiy-estetik daraja: - ko’p variativlik; - umumiylik; -ochiqlik (yangi vaziyatlar o’ylab topish imkoniyati) - ko’p funksionallik (bolaning g’oyasi va o’yin syujetiga muvofiq keng qo’llash imkoniyati); - didaktik xususiyatlar; - murakkablik darajasiga ko’ra o’yinlarning xilma-xilligi; - bir guruh bolalari tomonidan o’yinchoqlar va o’yin materiallaridan foydalanish imkoniyati; - bolalar o’yindan olib kelishi mumkin bo’lgan yoki tabiatda yig’ilgan turli materiallarni qo’llash. Bolalarning o’yin faoliayatlarini rivojlantirish jarayonida pedagog o’yinni o’tkazish talablariga metodlariga amal qilish lozim. Rivojlantiruvchi markazlarda bir vaqtning o’zida kichik va katta yoshdagi tarbiyalanuvchilarning turli faoliyatlarga qamrab olish mumkin. Bu jarayonda albatta o’yin faoliyatining o’rni alohida maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning o’yin faoliayatlarini rivojlantishda o’yinlarning turlaridan va tarbiyalanuvchi bolalarning yosh xususiyatlaridan kelib chiqib ta’lim tarbiya jarayonini tashkillashtiramiz. XULOSA Hozirgi zamon talablaridan biri maktabgacha ta’limda bolalarning turli kompetensiyalarini rivojlantirish orqali barkamol shaxsni tarbiyalashdan iborat. Maktabgacha yosh davrida bolalar o’yinqaroq bo’lishadi, o’yin ular hayotida birinchi muhim jarayon hisoblanadi. Bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirish va mana shu jarayon orqali ularning psixologik, jismoniy, axloqiy xususiyatlarini shakllantirib borish maktabgacha ta’lim tashkilotida alohida ahamiyatli jarayon hisoblanadi. Bu esa tashkilotda rivojlantiruvchi markazlarda, mashg’ulot va sayr jarayonlarida turli o’yinlar orqali turli metod va usullaridan foydalanib bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirishga zamin yaratadi. Katta yoshdagi bolalarning o’yin kompetensiyasini rivojlantirish orqali o’yinni turli qiziqarli metod va usullaridan foydalanish, o’yin mazmunini boyitish, uni qiziqarli va jozibali qilish, o’yin davomida bolalarning muloqot hamda o’zaro munosabatlarini yaxshilash ko’nikmalari takomillashadi. Maktabgacha ta’lim tashkilotlarida bolalarning interfaol o’yinlar bola rivojlantirishning tutgan o’rni juda muhim bo’lib; - o’yinlar jarayonida maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning muhim hayotiy ko’nikmalari shakllanadi; - bolani yuqori rivojlanish bosqichiga o’tishini ta’minlovchi sifatlar to’g’ri yo’naltiriladi; - Ta’lim va tarbiyaviy ishida, axloqiy mehnat va estetik tomonlama bilim, ko’nikmalar hosil qilinadi; - Harakat faoliyatining faol bo’lishiga, irodasining mustahkam epchil bo’lishga o’rgatadi; - o’z tengdoshlari bilan muloqot qilishi, jamoa bilan birga harakat qilish ko’nikmalari hosil bo’ladi; - bolada psixik xususiyatlar bosqichma-bosqich rivojlanadi va maktab ta’limiga tayyorlanadi. O’yin faoliyatlarini rivojlantirish jarayonida bolalar faoliyatining psixik taraqqiyoti uchun ahamiyati shundaki, maktabgacha yoshdagi bolalarning sifat va fazilatlari o’yin jarayonida faqat namoyon bo’libgina qolmasdan, aynan mana shu jarayonda mustahkamlanib rivojlanib boradi. Maktabgacha ta’lim tashkilotida bolalar o’yin jarayonida olgan bilimi, tushuncha va tasavvurlari mustahkam, chuqurlashtirilgan va kengaytirilgan natijalarni berishida pedagog o’yin kompetensiyasini rivojlantirish uchun yaratgan muhit muhim ahamiyatga ega. Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 8 maydagi “O‘zbekiston Respublikasi maktabgacha ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” PQ-4312-son Qarori // https://lex.uz/docs/4327235 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 12-apreldagi PQ-5071- sonli “Maktabgacha ta’lim sohasida davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”Qarori. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 30 sentyabrdagi 4. PF-5198-son “Maktabgacha ta’lim tizimi boshqaruvini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari ro’g’risida”gi Farmoni 5. Abdullayeva N.Sh. Maktabgacha ta’limni variativ yondashuv asosida takomillashtirish: Avtoref. ... ped. fan..fals dok. (PhD) – T., 2019. – B. 22- 23. 6. Abdurahimova D.A. Xalq og‘zaki ijodi namunalari vositasida maktabgacha yoshdagi bolalarni ma’naviy-axloqiy tarbiyalash tizimini takomillashtirish: Pedagogika fanlari doktori (DSc) … avtoreferati. – Toshkent, 2020. – 74 b. (B.31) 7. A’zamova M.N. Maktabga tayyorlov guruhlari tarbiyalanuvchilarida do‘stona munosabatlarga asoslangan hamkorlik ko‘nikmalarini shakllantirish tizimini takomillashtirish: Pedagogika falsafa doktori (phd) avtoreferati. –Toshkent, 2020. – 45 b. (B.18) 8. Ганжиев Ф.Ф. Мактабгача таълим ташкилоти тарбиячиларида ижтимоийпсихологик компетентлик омилларининг намоён этилиши ва ривожланиши: Психол согия ... фалсафа доктори (РhD) диссертацияси. –Бухоро, 2021. - 169 б. (Б.116-117) 9. Гулямов Д.Р., Каланходжаева К.Б. К вопросу учета особенностей межполушарной функциональной асимметрии мозга обучаемых в учебном процессе / Ж. Актуальные проблемы гуманитарных и естественных наук. № 11, 2018. –С.38-43. 10. Джанпеисова Г.Э. Предматематическое развитие детей на основе компьютерных технологий в контексте непрерывного образования // Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании» / https://cyberleninka.ru/article/n/predmatematicheskoe-razvitie-detey-na- osnovekompyuternyh-tehnologiy-v-kontekste-nepreryvnogo-obrazovaniya 11. Джанпеисова Г.Э. Формирование и развитие математического мышления как фактор эффективной подготовки детей к обучению в школе / «Педагогика», Жур. 2017. 2-сон, Б.84-90.; Dzhanpeisova G.E.The use of heuristic methods for teaching preschool children // European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 7 No. 12, 2019 ISSN 2056-5852, -P.238-243 12. Еремеева В.Д., Хризман Т.П. Мальчики и девочки – два разных мира. Нейропсихологи – учителям, воспитателям, родителям, школьным психологам. – Санкт-Петербург, 2001. 10. Қодирова Ф.Р,Тошпўлатова Ш.Қ, Қаюмова Н.М., Аъзамова М.Н. Мактабгача педагогика. Дарслик. Т.: “Тафаккур” нашриёти. 2019. – 685 б.; 11. Мардонова Г. А. Оилада болаларни алла воситасида маънавий- ахлоқий тарбиялашнинг педагогик имкониятлари: Педагогика фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) . дисс. – Т., 2019. –159-6. 12. Мўминова Л., Кабулова Р., Пўлатова С.. Мактабгача таълим муассасаларининг катта ва мактабга тайёрлов гуруҳ болалари нутқини халқ ўйинлари асосида ривожлантириш технологияси. –T.: «Fan va texnologiya», 2014, - 72 б. 13. Муминова Л.Р. Теоретические основы коррекционно- педагогической работы по преодолению речевого недоразвития у детей дошколького возраста (на материале узбекского языка): Афтореф. дис. д- ра пед. наук.-Т.:1992. – 23 с.; 14. Назирова Г.М. Мактабгача таълим муассасаларида педагогик жараѐнларни такомиллаштириш: Автореф. ... пед. фан..фалс док. (PhD) – Т., 2019. – 45 б 15. Раҳматова З.Ҳ. Мактабгача ёшдаги болалар нутқини ўстириш воситаларини яратишнинг лингвистик асослари: Филология ... фалсафа доктори (PhD) диссертацияси. –Қарши, 2021. – Б. 123-124. 16. Сабирова Д.Т. Мактабгача катта ёшдаги болаларда тасвирий саводхонлик элементларини шакллантириш: Педагогика фанлари номзоди ... диссетацияси. – Тошкент, 2007. –Б.131-132 17. Сиротюк А.Л. Нейропсихологическое и психофизиологическое сопровождение обучения. – Москва: «ТЦ СФЕРА», 2003. — 288 с. 18. Содиқова Ш.А. Мактабгача педагогика. Т.: “Тафаккур бўстони”, 2018 19. Хушназарова М.Н. Мактабгача таълим ташкилотлари тарбиячиларининг касбий компетенциясини такомиллаштириш: Педагогика … фалсафа доктори (PhD) автореферати. –Тошкент, 2021. -52 б. (Б.22) 20. Цветков А.В. Нейропедагогика для учителей: как обучать по законам работы мозга. – М.: Издательство “Спорт и Культура, - 2000”, 2017. – С.26-27. 21. Eric R. Kandel. In Search Of Memory The Emergence of a New Science of Mind Copyright, 2006. 22. Gulyamov Dj.R., Nurboyev Q.M., Khuzhakulov N.T.Teaching Children Of Preschool Age In Neurodidactic Conditions / Palarch’s Journal Of Archaeology Of Egypt / Egyptology 17(6). -P.14485-14494 23. Rustamova A.E. Maktabgacha yoshdagi bolalarda chet tilini o‘qitishda talaffuzni shakllantirish va rivojlantirish (Ingliz tili materialida): Pedagogika fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) … avtoreferati. – Samarqand, 2021. -56 b. (Б.24)