IQLIM NAZARIYASI - IQLIM O‘ZGARISHINI OLDINDAN BILISHNING ASOSI REJA: 1. Iqlimiy sistema modellari. 2. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha gipotezalar. YUqorida ko‘rib o‘tganimizdek, iqlimiy sistema juda murakkab va atmosfera, gidrosfera, kriosfera, litosfera va biosferadagi jarayonlarni hisobga olishni talab etadi. SHuning uchun ham masalaning hamma tomonlarini hisobga oladigan iqlim nazariyasini yaratish o‘ta murakkab vazifadir. Bu vazifani hal etishning bosh yo‘li – iqlimiy sistemaning matematik modelini tuzishdir. Bunday modellarda sistema komponentlari holatini ifodalaydigan va sistemada ro‘y beradigan tabiiy jarayonlarni u yoki bu darajada hisobga oladigan hamda boshlang‘ich va chegara shartlar qabul qilingan gidrodinamik tenglamalar sistemalari tuziladi. Hozirgi kunda turlicha murakkablikdagi bunday modellar ko‘plab tuzilgan bo‘lib, ularda hozirgi va o‘tgan davrlardagi iqlimning harakterli qirralari aks etgan hamda kelajakdagi iqlim prognoz qilingan. Quyida M.I.Budiko tomonidan tuzilgan iqlimning birinchi modeli asosida Er haroratining o‘zgarishi haqidagi juda sodda fikr-mulohazalarni keltiramiz. Ma’lumki, Erda nurlar muvozanati qaror topgan. Buning ma’nosi shuki, Erga tushadigan Quyosh radiatsiyasi undan qaytgan radiatsiyani olib tashlaganda Erning nurlanishi bilan tenglashishi lozim Er sirtida o‘rtacha global havo harorati 15 0S ga teng, ya’ni Erdan qaytgan nurlanish harorati Er sirtidagi o‘rtacha global havo haroratidan 30 0S ga farq qiladi. Er sirtida havoning bunday isishi atmosferaning issiqxona effekti tufaylidir. Agar troposferada haroratning vertikal gradienti 0,6 0SG‘100 m deb qabul qilinadigan bo‘lsa, u holda Erdan qaytgan nurlanish harorati 5 km balanlikka to‘g‘ri keladi. Hozirgi vaqtda iqlimning o‘tgan davrda o‘zgarishini tushuntirishda 3 xil gipoteza mavjud: 1. Astronomik gipotezalarda iqlimning o‘zgarishlarini Er orbitasi elementlarining o‘zgarishi va Er aylanish o‘qining og‘ish burchagi tebranishlari bilan bog‘laydi. 2. Fizik gipotezalarda Er iqlimi o‘zgarishini quyosh radiatsiyasining miqdoriy va spektral tarkibining o‘zgarishi bilan bog‘lab tushuntiriladi. 3. Geologo-geografik gipotezalarda Er iqlimining o‘zgarishlarini quruqlik, dengiz yuzalarining o‘zgarishi, materiklarning joylashishi, dengiz oqimlarining yo‘nalishi va quvvatining o‘zgarishlari bilan bog‘laydi. Hozirgi vaqtda o‘tgan davrdagi iqlim o‘zgarishlarini tushuntiradigan yagona gipoteza mavjud emas. Iqlimning tabiiy o‘zgarishlari juda sekin borib, asrlar yoki millionlab yillar mobaynida ro‘y beradi. Ammo insonlarning xo‘jalik faoliyati biror joy iqlimining tezroq o‘zgarishiga sabab bo‘ladi. Iqlimning hozirgi zamon ilishi antropogen omillar oqibatida bo‘lmoqda degan olimlarning fikri bor. Hozirgi vaqtda yoqilg‘i yoqish ko‘payib bormoqda, buning oqibatida atmosferadagi SO2 gazining konsentratsiyasi yil davomida umumiy miqdori 0,2 foizga oshayotir. Bu esa Er yuzidagi havo haroratining ortishiga olib kelishi mumkin. JMTning hozirgi zamon iqlimining ilishiga oid ayrim ma’lumotlari bilan tanishib chiqamiz. Ob-havo va iqlim chegara bilmaydi va ularda o‘zgarishlar sodir bo‘lishi, dunyo mamlakatlarining siyosiy chegarasi ularga taaluqli emas. JMT bu borada butun dunyo mamlakatlari bilan kelishilgan qaroriga muvofiq har bir davlatning milliy gidrometeorologiya xizmati bilan aloqa o‘rnatgan va uzviy hamkorlikda ilmiy, nazariy-amaliy ishlar olib boradi. JMT Konvensiyasi bo‘yicha 1950 yil 23 martdan beri har yili shu sanani jahon meteorologiya kuni deb belgilangan. SHunga muvofiq har yili o‘ziga xos va mos ravishda yilning nomi belgilanadi. Masalan, 2005 yil «Ob- havo, iqlim, suv va turg‘un taraqqiyot yili» deb e’lon qilingan. Iqlim Erdagi hayotga, oziq-ovqat xavfsizligiga, hayot va molu-dunyoga, suv resurslariga hamda barqaror taraqqiyotga chuqur ta’sir etadi. Bundan tashqari, iqlim ma’lum darajada insoniyat kayfiyatiga, xususiyatiga, hattoki turmushiga, fikrlashiga, sog‘lig‘iga va madaniyatiga ta’sir etadi. Ammo insoniyat sayyoramizni o‘rab turgan nozik havo qatlami xususiyatining o‘zgarishiga sababchi bo‘layotganligiga guvohlik beruvchi ma’lumotlar ham bor. SHuning uchun iqlimiy resurslarni himoya qilish va kelajak hayotda toza havo, tuproq va suvni hozirgi va kelajak avlodga saqlash uchun tinimsiz kurashlar olib borilmoqda. Bunga fuqaro jamiyatlarini, siyosatdonlarni, yalpi axborot manbalarini jalb etilmoqda. Iqlim o‘zgarishi o‘tgan davrlarda ham bo‘lganligi ko‘pchilikka geologik-arxiv manbalardan ma’lum. Lekin keyingi davrda dunyo miqyosida (global) o‘rtacha harorat 0,6S yuqoriga ko‘tarilishi, asboblar bilan 1860 yillardan boshlab o‘lchangan kuzatishlarda qayd etilishi asosan insoniyatning faoliyati tufayli ro‘y bermoqda. Uzoq yillar davomida asboblar bilan o‘lchash amalga oshirilgandan buyon 1998 yili eng issiq yil bo‘ldi va 2001 yil esa ikkinchi eng issiq yil bo‘lgan deb hisoblandi. XX asrda 100 yil mobaynida 90-yildan so‘ng qolgan o‘n yillik eng issiq o‘n yillik deb qayd etildi. Bu borada so‘nggi XX asrdagi haroratni ilish darajasini davomiyligi ming yil ichidagiga qaraganda yuqori bo‘lganligi ehtimoli bor. Hozirgi zamon iqlim ilishi kuzatuvlarining atmosferadagi, issiqxona gazlarining konsentratsiyasi bilan bog‘langanligini isbotlovchi dalillar mavjud. Issiqxona gazlarining asosiy elementlaridan biri bo‘lgan karbon oksidini (SO) konsentratsiyasi 1750 yildan million hajm (ppm) bo‘yicha 280 zarrachadan 2001 yilning oxirida esa 370 dan oshgan, yoki 32% dan ham ko‘p. Bu davrda atmosferada metan va azot oksidi konsentratsiyasi bularga mos ravishda 151% va 17% ga ko‘paygan. Buni boshqacharoq tushuntiradigan bo‘lsak, yonilg‘idan foydalanishning ortib borishi asosiy omil hisoblanmoqda. Atmosfera qatlami hozirgi paytdagidek karbonat angidrid gazi bilan to‘yinganlik darajasi o‘tmishda kuzatilmagan. Oxirgi muz ko‘chish davri deyarli 12 ming yil ilgari er atmosferasidagi har million molekula hisobiga 200 ta SO2 molekulasi to‘g‘ri keladi. SHundan buyon jarayon asta-sekin ko‘tarilib kelayapti. Atmosferaning bu zararli gaz bilan to‘yinish darajasi million molekula 270 tani, so‘nggi yuz yillikda esa bu holat jadal tus olib, hozirda 379 tani tashkil etmoqda. Bunday jarayon davom etaversa, yaqin 50 yilda er yuzi harorati yana ikki darajaga ko‘tariladigan bo‘lsa, shu asrimiz oxiridayoq er yuzida bironta ham muzlik qolmaydi. Dunyo bo‘yicha haroratning ilishi natijasida dengiz suvlarining o‘rtacha sathi 10-20 sm ko‘tarilgan. Bu ko‘tarilish esa so‘nggi 3000 yildagiga nisbatan 10 marotabadan oshgan deb baholangan. SHimoliy yarim shardagi dengiz muzligini uzunligi so‘nggi 50 yil ichida taxminan 10-15 foizga kamaygan. XX asrda dengiz va daryolarning muz qoplami davomiyligi taxminan 2 haftagacha qisqargan. So‘nggi 45-50 yil davomida yozning oxiri va kuzning boshlanish davrlarida shimoliy muz okeanining muz qatlami 40 foizga qisqargan hamda 100-150 yil davomida esa noqutbiy mintaqalarda tog‘dagi muzliklar keng ko‘lamda chekinganligi kuzatilgan. Er sharining turli hududlarida oxirgi 30 yillik davrda ob-havo va iqlimiy ekstremal hodisalarning birmuncha qator joylarida hech kuzatilmagan: toshqinlar, tropik siklonlar va qurg‘oqchiliklar bo‘lgan. So‘nggi 10 yillikda dunyo miqyosida gidrometeorologik ofatlar miqdori 2 marotaba oshgani kuzatilgan. Dunyo bo‘yicha haroratning ilish ehtimolligining eng yorqin namoyondasi sifatida flora va faunalardagi o‘zgarishlarni ko‘rsatish mumkin. 1960 yillardan boshlab shimoliy yarim sharning ayrim qismlarida vegetatsion davrning davomiyligi taxminan 11 kunga uzaygan. Vegetatsion davrda ayrim o‘zgarishlar qishning yumshoq kelishi bilan bog‘langan. Bu esa 1970 yildagi boshlangan dunyo bo‘yicha umumiy ilish tartibotining bir qismi bo‘lgan. Boshqa o‘zgarishlar esa katta balandlikdagi Alp tog‘lari o‘simliklarining o‘sishi bo‘lsa, bahorda qushlarning erta tuxum qo‘yishi hamda kapalaklarning shimol tomonga siljishi kabilarni misol sifatida ko‘rsatish mumkin. Janubiy okeanlarning eng janubiy orollari bilan Antarktika yarim orollardagi o‘simlik qoplamining qalinlashishi kuzatilmoqda. Bunda so‘nggi yuz yil ichida ilmiy-texnikaning rivojlanishi bilan iqlim o‘zgarishi bog‘liqligi borligi va insoniyat faoliyati ekologiyaga kuchli salbiy ta’sir etayotganligini aniqlash mumkin bo‘ldi. YAna misol tariqasida O‘zbekistonning unumdor tuproqlarini qashshoqlashib ketishi va Orol dengizi fojiasiga ham nazar tashlasak yuqoridagi xulosalarni isbotlashga hojat qolmaydi. SHuni alohida qayd etib o‘tamizki, Erning isishi yana ozgina kuchaysa, buning oqibatida suv toshqinlari ko‘payib, insonlarga zarari ortib ketadi. Iqlimiy sharoitlarni hisobga olish va foydalanish qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining mahsuldorligini oshirishda katta ahamiyatga ega. Masalan, dasht zonasida erni kuzda haydash bilan inson shu joylarning iqlimiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Er haydalganda quyosh radiatsiyasining bir qismini to‘sib qoluvchi o‘tloqlar yo‘q bo‘lib ketadi. Natijada tuproqning issiqlik va namlik rejimi o‘zgaradi. Biror joyning iqlimiga sug‘orish ham katta ta’sir ko‘rsatadi. Ekinlarni sug‘orishda Er yuziga tushayotgan yig‘indi radiatsiyaning bir qismi suvni bug‘latishga sarf bo‘ladi. SHuning uchun havo va tuproqning harorati bir oz pasayadi. Natijada havoning namligi ortib qurg‘oqchilik va garmselning ta’siri kamayadi. Mashhur rus olimi K.A.Timiryazev 1897 yilda iqlim haqidagi ma’lumotlar qishloq xo‘jaligi uchun o‘simliklarning iqlim omillariga qo‘yadigan talablarini ham aniqlaganidagina qiziqishga ega deb ta’kidlagan edi. Bu fikrdan iqlimni qishloq xo‘jaligi nuqtai nazaridan baholash uchun o‘simliklarning o‘sishi va rivojlanishi