IQLIM O‘ZGARISHI VA UNING INSON HAYOTIGA TA’SIRI REJA: 1. Iqlim o‘zgarishining inson salomatligiga ta’siri. 2. Atrof-muhit va salomatlik. Iqlim o‘zgarishining inson salomatligiga ta’siri Iqlim o‘zgarishi inson salomatligiga, ayniqsa alohida guruhlarga o‘ta jiddiy salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Global iqlim isishi salomatlikda muhim bazaviy shart- sharoitlar sanaladigan: suv, havo va oziq-ovqatda strukturaviy ta’sirga ega bo‘lib, ularni tabiiy holatini o‘zgartirmoqda. Olimlarning fikriga ko‘ra iqlimning salbiy o‘zgarishlari kelajakda bundanda yomon oqibatlarni keltirib chiqarishi mumkinligi aytilmoqda. Iqlim o‘zgarishi, xususan ob-havo o‘zgarishlari yurak-qontomir, bronxial (nafas yo‘li) va yuqumli kasalliklar bilan og‘rigan bemorlarga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. So‘nggi 100 yil davomida havo harorati o‘rtacha 0,50S ga yaqin, atmosfera yog‘inlari esa 10-15 foizga ko‘paygan. So‘nggi 10-15 yil ichida sayyoramiz iqlimi o‘ta beqarorlashgan: sunami, zilzila, dovullar, tornado, suv toshqini, shtorm, sel, ko‘chki, o‘rmon yong‘inlari va tropik tayfunlar kabi xafvli hodisalar ko‘paygan, ayrim o‘lkalarda sutka davomida haroratning ekstremal o‘zgarishlari bir necha marta takrorlanib turibdi. 1992 yilda Birlashgan Millatlar Tashkilotining iqlim o‘zgarishi va uning oqibatlariga qarshi ko‘rashish maqsadida davlatlararo Doiraviy Konvensiya qabul qilindi. 1997 yil iqlim o‘zgarishiga bag‘ishlangan YAponiyaning Kioto shahrida o‘tkazilgan konferensiyada 160 mamlakat qatnashdi va Konvensiya qabul qilindi hamda Kioto protokoli imzolandi. Unga ko‘ra industrial rivojlangan mamlakatlarga parnik gazlari miqdorini qisqartirish bo‘yicha ko‘rsatmalar berilgan. Butun jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti BMT bilan birgalikda “Iqlim o‘zgarishi sharoitida inson sog‘lig‘ini himoya qilish” loyihasini ishlab chiqqan. Loyiha 7 mamlakatda, jumladan O‘zbekistonda ham amalga oshirilmoqda. Iqlim o‘zgarishi oqibatlariga javob choralari ishlab chiqish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi 1993 yilda BMT ning doiraviy Konvensiyasini imzoladi, 1998 yilda esa Kioto protokoliga qo‘shilganligini Oliy Majlis ratifikatsiya qildi. O‘z navbatida O‘zbekiston Respublikasi sog‘liqni saqlash tizimini iqlim o‘zgarishiga moslashtirish sohasida o‘z yo‘nalishini belgilab olgan. Iqlim o‘zgarishining inson salomatligiga ta’siri va uni yumshatish borasida mamlakatimizda bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Bunga misol tariqasida O‘zbekistonning cho‘l zonasida istiqomat qiladigan aholisining yilni o‘ta jazirama fasllarida sog‘lig‘ini tiklashlari uchun tog‘li hududlarda sanatoriylar, pasionatlar va dam olish joylari tashkil etilgan. O‘zbekistonning katta qismini iqlimi – suptropik, keskin kontinental iqlim. O‘zbekiston hududida cho‘l, chala cho‘l, tog‘ oldi va tog‘ iqlimiy zonalari mavjud. O‘zbekiston hududida o‘rtacha yillik havo harorati so‘nggi 100 yilda bir yarim baravar oshdi. 90 yillarning oxirlaridan boshlab nomaqbul gidrometeorlogik hodisalarining soni va jadalligi oshib ketdi. Bularga jazirama issiq, qurg‘oqchilik, suv toshqini, surilma, sel, pavodok, baland tog‘ ko‘llarini to‘g‘onlari buzilishi, kuchli yog‘inlar, keskin isib ketish, qora sovuq, qor ko‘chkilari va boshqalar. Insonlarning yashashi uchun eng qulay (optimal) sharoit havo harorati 17-31 gradus, nisbiy namlik 40-60%, shamol tezligi 0,6 m/s va atmosfera bosimi 760 mm.sm.ust. bo‘lganda kuzatiladi. Global ekologik fond (GEF) tomonidan moliyalashtirilgan “Sog‘liqni saqlash tizimining iqlim o‘zgarishiga moslashtirish” loyihasi ishtirokchilari tomonidan Toshkent va Sirdaryo viloyatlarida istiqomat qiluvchi (yoshi 15-86 orasida 4000 nafar) aholidan 2011 yilda ijtimoiy surov o‘tkazildi. Unga ko‘ra 60% aholi keyingi yillarda iqlim o‘zgarayapti deb hisoblagan. Surovda qatnashgan aholining yarmi keyingi vaqtlarda havo harorati ko‘tarilganligini his qilganligini aytgan. Iqlim o‘zgarishi o‘zida odamlar sog‘lig‘iga sezilarli yangi tahdidni ifoda etadi va bizning zaif populyasiyalarni qanday qilib himoya qilishimiz lozimligi haqidagi tasavvurimizni o‘zgartirib yuboradi. Iqlim o‘zgarishlari bilan kelib chiqqan global isish sog‘liqning ayrim eng muhim negiz sharoitlari: suv, havo muhiti va oziq-ovqat mahsulotlariga destruktiv oqibatlarga ega. JSST asosiga Umumjahon sog‘liqni saqlash assambleyasining qarori solingan sog‘liqni o‘zgarayotgan iqlimdan himoya qilishning uzoq muddatli faol dasturni amalga oshirmoqda. JSST o‘zining mamlakatlar va mintaqaviy byurolari va shtab-kvartirasi orqali amaldagi ma’lumotlarni taqdim etadi, shuningdek sog‘liqni saqlash tizimlarini iqlim o‘zgarishiga qarshi javob choralarini kuchaytirish hamda energetika va transport kabi boshqa sohalarda qarorlar qabul qilinishida sog‘liq jihatlarini keraklicha hisobga olinishini ta’minlash maqsadida salohiyat yarati-lishi va loyihalarni amalga oshirilishini qo‘llab- quvvatlaydi. Tashkilot shuningdek BMTning ushbu global muammoga umumiy javob choralari doirasida sog‘liqni saqlash sektorini ifoda etadi. 2008 yilda Umumjahon sog‘liqni saqlash assambleyasining 61-sessiyasi delegatlari JSSTga a’zo davlatlarni odamlar sog‘lig‘ini o‘zgarayotgan iqlim ta’siridan himoya qilish sohasida qo‘llab-quvvatlash uchun ish rejasini ishlab chiqish va amalga oshirish topshirig‘ini berdilar. Iqlim o‘zgarishlari – xususan ob-havoning o‘zgaruvchanligi ayniqsa yurak-tomir, nafas olish yo‘li va yuqumli kasalliklar bilan kasallanganlarga noqulay ta’sir ko‘rsatadi. YOg‘ingarchiliklar yog‘ishining borgan sayin o‘zgarib borayotgan modeli chuchuk suv zaxiralarini shakllanishiga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Butun dunyoda suv etishmayotganini hozirni o‘zida har o‘n kishidan to‘rttasi sezmoqda. Suvni etishmasligi va uning yomon sifati gigiena va sog‘liq uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Bu har yili 2,2 mln.ga yaqin odamning yostig‘ini qurituvchi ich ketish(diareya), shuningdek traxoma (ko‘rlikka olib kelishi mumkin bo‘lgan ko‘z infeksiyasi) va boshqa kasalliklarni rivojlanish xavfini oshiradi. JSST suv, kasalliklarning og‘ir jabr-jafosi va etarlicha bilim bo‘lmagan erdarda sanitariya va gigiena bilan bog‘liq muammolarni hal qilish hamda quyidagi sohalarda chora- tadbirlarni amalga oshirish evaziga vaziyatni sezilarli darajada o‘zgartirish mumkinligi ustida ishlamoqda: • ichimlik suvi sifati; • cho‘milish va suzishga yaroqli bo‘lgan suv; • suv resurslari; • suv ta’minoti va sanitariya monitoringi; • suv ta’minoti, sanitariya va gigienani rivojlantirish; • oqova suvlardan foydalanish; • suv bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar; • tibbiyot chiqindilari; • suv ta’minoti va yuqumli kasalliklar sohasida paydo bo‘ladigan muammolar. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, iqlim o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan kasalliklar jabrining 85%dan ko‘prog‘i rivojlanayotgan mamlakatlar bolalariga to‘g‘ri keladi. Suv toshqinlari va ekstremal haroratlar natijasida jarohatlar va o‘lim, havoning ifloslanishi natijasida borgan sayin kengroq tarqalayotgan ko‘ksov (astma) va nafas yo‘llari kasalliklari, shuningdek iqlim o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan ich ketish, bezgak va oziq-ovqatni etishmasligi bolalarga tahdid solmoqda. Iqlim sharoitlari suv orqali va chivin kabi tashuvchilar orqali o‘tadigan kasalliklarga ta’sir ko‘rsatadi. Kasalliklar iqlimga sezgir bo‘lib, dunyodagi eng qirg‘inbarot kasalliklar qatoriga kiradi. 2004 yilda faqatgina ich ketar, bezgak va oqsil-kaloriylik etishmovchiligi butun jahonda 3 milliondan ortiq o‘limlarga sababchi bo‘ldi. SHu bilan birga, mavsumiy haroratlarni dolzarb oshishi yana bir muammoni tarqalishini kuchaytirmoqda. O‘simliklardagi gulchanglar va boshqa alergenlarning mavjudlik darajasi havoning yuqori haroratlarida oshib boradi. Bu dunyoda 300 millionga yaqin odam aziyat chekayotgan ko‘ksov(astma)ni keltirib chiqarishi mumkin. JSST ma’lumotlariga ko‘ra, har yili millionlab odamlar oziq-ovqat etishmasligi sababli – tiriklikni saqlashga zarur bo‘lgan ozuqa moddalari tanqisligi bo‘lgani kabi, bezgak, ich ketish va nafas yo‘llari kasalliklari kabi yuqumli kasalliklar oldida zaiflilik natijasida o‘lmoqda. Sayyoramizda haroratlarni oshishi va ko‘pgina tropik rivojlanayotgan, oziq-ovqat bilan ta’minlanganlik shundoq ham qiyin bo‘lgan mintaqalarda yog‘ingarchiliklar yog‘ishi rejimining tobora o‘zgarishi natijasida olinadigan hosillarning yanada kamayishi kutilmoqda. Ifloslantiruvchi moddalarning atmosfera havosida yuqori darajada bo‘lganida inson sog‘lig‘iga ta’sirining xususiyatlari t/r № 1 2 3 Ifloslantiruvchi moddalar nomlari Uglerod oksidi (SO) Sanitar-gigienik me’yor - 3,0 mg/m3 Ta’sir xususiyati va oqibatlari Oganizmning kislorod bilan oziqlanish faoliyatini pasaytiradi. Qon tarkibidagi gemoglobin bilan reaksiyaga kirishib, uning organizmni kislorod bilan ta’minlash imkoniyatini to‘sadi. Kislorod etishmasligi natijasida markaziy nerv tizimi faoliyati buziladi, hushdan ketish ehtimoli bor. Oltingugurt oksidi (SO2) Sanitar-gigienik me’yor - 0,05 mg/m3 YUqori nafas olish yo‘llariga qichituvchan ta’sir ko‘rsatadi, oqsil almashish va fermentativ jarayonlarni buzadi, bronxlar qisilishini chaqira turib ko‘z qichishi, yo‘talni, nafas yo‘li qichishini hamda nafas yo‘llari qarshiligi oshishini keltirib chiqaradi. Umumiy ta’siri uglevodorod va oqsil almashinuvidagi buzilish, bosh miya, jigar, qora jigar va mushaklardagi oksidlanish jarayonlarini jabrlanishidan iborat. Hid sezish yumonlashadi, ta’m farqlash qobiliyati pasayadi; nafas siqish xurujlari bilan kechadigan nafas yo‘llarining surunkali kasalligi kuzatiladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligining pasayishi, go‘sht-sut mahsulotlarining sifatiga ta’sir ko‘rsatuvchi va bog‘ ekinlari qimmatini kamaytiruvchi em-xashak o‘sim-liklari sifatining yomonlashuvi kuzatiladi. SHaharlar kommunal xo‘jaliklariga kattagina zarar etkazadi, metall konstruksiyalari, beton va toshning barvaqt emirilishiga olib keladi. Azot oksidlari (NOx) Sanitar-gigienik me’yor - 0,04 mg/m3 Ko‘z va burunning shilliq pardasiga qichituvchan ta’sir ko‘satadi. Ta’sirning xavfliligi shundaki, organizmning zaharlanishi darhol emas, balki asta-sekin namoyon bo‘ladi. Nafas yo‘llariga, ayniqsa uning chuqur a’zolariga aniq qichituvchan va kuydiruvchan ta’sirga ega bo‘lib, o‘pkaning toksik shishi rivojlanishiga olib keladi. Qishloq xo‘jalik ekinlari hosildorligining pasayishi, go‘sht-sut mahsulotlarining sifatiga ta’sir ko‘rsatuvchi va bog‘ ekinlari qimmatini kamaytiruvchi em-xashak o‘sim-liklari sifatining yomonlashuvi kuzatiladi. CHang, qurum Sanitar-gigienik me’yor - 0,15 mg/m3 Ta’sir xususiyati va oqibatlari YUqori nafas olish yo‘llarining surunkali yallig‘lanishi, surunkali bronxitlar, zotiljam kanallar turidagi asta-sekin rivojlanuvchi patologik o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Ko‘p hollarda nafas siqishga o‘xshash xurujlar bilan davom etuvchi nafas yo‘llarining surunkali kasallanishlari kuzatiladi. Ammiak Sanitar-gigienik me’yor - 0,04 mg/m3 Azot kislotasi, ammofos ishlab chiqarishda, suyuq o‘g‘it va xladagent sifatida qo‘llaniladi. Havoda hajm bo‘yicha 0,5% tarkibi bo‘lganda shilliq pardalarga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Kuchli zahalanishda ko‘zlar va nafas yo‘llari jarohatlanadi, surunkali zaharlanishda ovqat hazm qilishning buzilishi, yuqori nafas olish yo‘llari yallig‘lanishi, eshitishning susayishi kuzatiladi. Suyuq ammiak kuchli kuyishlarni keltirib chiqaradi. Uglevodorodlar (CH) Sanitar-gigienik me’yor - 5,0 mg/m3 Odamdagi asfiksiyaning (kislorod etishmasligi natijasida bo‘g‘ilish) ilk alomatlari (tomir urishining tezlashishi, nafas hajmining oshishi, diqqatning, nozik mushak harakatlari muvozanatining susayishi) havodagi kislorod tarkibi 25-30%ga tushganda aniqlana boshlaydi, odamda jiddiy buzilish havo tarkibida tahminan 25-30% metan ko‘rinishidagi gaz bo‘lganda paydo bo‘ladi. Uglevodorodlar (propan va butan aralashmasi) sizib chiqqanda odamlarni zaharlanganlik holatlari ma’lum. Alomatlar: asabiylashish, karlashish, ko‘z qorachig‘ini torayishi, tomir urishining 1 minutda 40 - 50 zarbagacha sekinlashishi, qusish. Atrof-muhit va salomatlik Atrof-muhit omillari ich ketish natijasida har yili bolalarning 1,5 million o‘limidan 88%ning sababchisi bo‘lmoqda. Ich ketish besh yoshgacha bo‘lgan bolalar orasidagi o‘limlar sababi ahamiyatiga ko‘ra ikkinchi o‘rinda turadi – bunday o‘limning deyarli har bir beshinchisi ich ketish natijasida sodir bo‘ladi. Mazkur o‘lim hodisalarining 88%ga yaqini xavfsiz suv, tegishli sanitariya bo‘lmaganligi va yomon gigiena natijasida sodir bo‘ladi. Suvga ishlov berish va uni xavfsiz saqlash hamda qo‘llarni yuvish ich ketishni oldini olishda