IQLIM SHAKLLANISHINING ASOSIY OMILLARI REJA: 1. Iqlim hosil qiluvchi tabiiy omillar. 2. Iqlimni shakllantiruvchi antropogen omillar. 3. Iqlimning shakllanishiga quyosh radiatsiyasi, atmosfYera sirkulyasiyasi, taglik sirt va joy relefining ta’siri. 4. Iqlim hosil qiluvchi jarayonlar. Bugungi kunda Yer iqlimi va uning o‘zgarishini belgilovchi omillar tabiiy va insonning turli ko‘rinishdagi faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan antropogen omillarga ajratiladi. Iqlim hosil qiluvchi tabiiy omillar. Iqlim hosil qiluvchi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi tabiiy omillarni quyidagi uchta guruhga ajratish mumkin: astronomik, tashqi geofizik va ichki geofizik. • quyosh yorituvchanligi va quyosh faolligining o‘zgarishi; • Yer orbitasi parametrlari; • Yer orbitasi parametrlarining Yer bilan Quyosh, Yer bilan Oy va boshqa planetalar bilan o‘zaro gravitatsion maydon ta’sirlashuvida o‘zgarishi; • yulduzlararo muhit zichligining kirib kelayotgan Quyosh radiatsiyasiga ta’siri. AtmosfYeraning yuqori chegaralariga kirib kelayotgan Quyosh enYergiyasi mana shu omillarga bog‘liq bo‘lib, ular ta’sirida solyar (quyosh) iqlimi shakllanadi. Bu miqdor quyosh doimiysi deb ataladi. Yerning Quyoshga nisbatan o‘rtacha joylashishida quyosh doimiysining qiymati 1 yanvar 1981 yildan 1,367Q0,007 kVtG‘m2 deb qabul qilingan. BYerilgan nuqtaga ayni vaqtda kirib kelayotgan Quyosh radiatsiyasi oqimi quyosh doimiysi qiymatiga, Quyoshgacha bo‘lgan masofaga, Quyoshning og‘ishiga, joyning kengligiga va kundagi vaqtga bog‘liq. Sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlar turli kengliklarda atmosfYeraning yuqori chegarasiga kirib kelayotgan issiqlik oqimining kunlik va yillik o‘zgarishlarini belgilaydi. Quyosh sistemasidagi sayyoralarning uzoq yillar davomida o‘zaro gravitatsion ta’sirlashuvi natijasida Yer orbitasining ekssentrisiteti (ellipssimonligi) o‘zgaradi. Ekliptikaga nisbatan ekvatorning og‘ish burchagi ham o‘zgaradi, chunki u Quyosh og‘ishi bilan bog‘liqdir. Bu Yerda orbita surilishini ham hisobga olish lozim. Barcha sanab o‘tilgan omillar iqlimning sezilarli va davomiyli tebranishlarini keltirib chiqaradi. Tashqi geofizik omillar. Ularga quyidagilar kiradi: • Yerning o‘lchamlari va massasi; • Yerning burchak aylanish tezligi; • Yerning og‘irlik maydoni va uning anomaliyalari; • Yerning magnit maydoni; • Yer qa’rida vulkan hodisalarini keltirib chiqaruvchi jarayonlar; • geotYermal issiqlik oqimlari va boshqalar. Sanab o‘tilgan omillar orasida vulkan jarayonlari iqlim o‘zgarishiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Vulkanlar otilishi natijasida atmosfYeraga bir yilda 15-25 mln. tonna aYerozol qo‘shiladi. Bunday katta miqdordagi aYerozol zarrachalari bir tomondan Quyoshdan kelayotgan qisqa to‘lqinli radiatsiyaga ta’sir ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan atmosfYera va Yer sirtidan uzun to‘lqinli nurlanishga ham ta’sir etadi. Yerning aylanish burchagi tezligining o‘zgarishi atmosfYera sirkulyasiyasiga, bu esa, o‘z navbatida, atmosfYeraning asosiy ta’sir markazlarining holatiga va jadalligiga ta’sir etadi. GeotYermal issiqlik oqimlari esa iqlimning mahalliy o‘zgarishlariga ta’sir etishi mumkin. Yer shaklining nosimmetrikligi va uning gravitatsion maydonining hamda Yer mantiyasi va sub’yadrosidagi jarayonlarning iqlimga qanday ta’sir etishi hozirgacha kam o‘rganilgan masalalardan hisoblanadi. Ichki geofizik omillar. Bu omillar iqlimiy sistemaning alohida tarkibiy qismlari va ularning o‘zaro ta’sirlashuv qonuniyatlari uchun xosdir. Ularga quyidagilar kiradi: • atmosfYeraning kimyoviy tarkibi; • matYeriklar va okeanlarning ta’sirlanish xususiyatlari; • quruqlik yuzasi relefi; • okean massasi va xususiyatlari; • atmosfYera va okeandagi sirkulyasion jarayonlar; • atmosfYera tiniqligi va bulutlilik. Sanab o‘tilgan omillar orasida iqlim o‘zgarishiga sezilarli ta’sirni suv bug‘lari va karbonat angidrid ko‘rsatadi, chunki ular tabiiy issiqxona effektining shakllanishiga imkoniyat yaratadi. Hisoblashlarning ko‘rsatishicha atmosfYerada suv bug‘lari bo‘lmaganda Yer sirtidagi havo harorati 25 0S qiymatda pasaygan bo‘lar edi. Xuddi shu kabi atomsfYerada karbonat angidrid bo‘lmaganda harorat 6 0S ga pasayadi. Quruqlik va okeanlarning notekis taqsimlanishi namlik va issiqlik aylanishi jarayonlarida muhim ahamiyatga ega. AtmosfYera va okeanning umumiy sirkulyasiyasi ta’sirida asosiy iqlim mintaqalari shakllanadi. Iqlim hosil qiluvchi tabiiy omillarni aniqlashda boshqacha yondoshuv ham mavjud bo‘lib, unda quyidagi uchta guruh ajratiladi: radiatsion, geografik va sirkulyasion. Radiatsion omillar. Ularga Yer sirti, atmosfYera va umuman Yer sayyorasi radiatsion rejimini shakllantiruvchi omillar kiradi. Bular, birinchidan, quyidagi astronomik omillardir: • quyosh doimiysi qiymati; • Quyoshning og‘ishi; • kun soatlari. Ikkinchidan, unga quyidagi meteorologik omillar kiradi: • atmosfYera tarkibi, undagi aYerozollar va suv bug‘larining miqdori; • atmosfYera tiniqligi, aYerozollar va suv bug‘lari konsentratsiyasiga bog‘liq; • bulutlilik miqdori va turi; • Yer sirti albedosi, Yer sirtining tipi va holati bilan aniqlanadi; • Yer sirti namligi va harorati. Sanab o‘tilgan omillar Yer sirti va atmosfYera radiatsion balansi hamda uni tashkil etuvchilar (to‘g‘ri, sochilgan va yig‘indi radiatsiya, effektiv nurlanish)ning kunlik va yillik o‘zgarishlariga sabab bo‘ladi. Geografik omillar. Ular quyidagi ko‘rsatkichlar bilan aniqlanadi: • joyning geografik kengligi; • matYeriklar va okeanlarning geografik taqsimlanishi; • Dune okeanining o‘lchamlari, massasi va tarkibi; • Yer sirti va okeanlar tubi relefi; • dengiz sathiga nisbatan balandligi; • o‘simlik, qor yoki muzlik qoplamining mavjudligi; • sovuq va iliq okean oqimlari; • Yerning o‘lchami va massasi. Geografik kenglik iqlimning muhim omillaridan hisoblanadi. Iqlim elementlarining mintaqalar bo‘yicha taqsimlanishi, ya’ni zonalligi mana shu omil bilan bog‘liqdir. Dengiz sathiga nisbatan balandlik ham iqlimning geografik omili hisoblanadi. CHunki balandlik bo‘yicha atmosfYera bosimi kamaya boradi, Quyosh radiatsiyasi va effektiv nurlanish ortadi, harorat va uning kunlik amplitudasi kamayib boradi. Xuddi shu kabi havo namligi ham kamaya boradi, shamolning tezligi va yo‘nalishi esa ancha murakkab tarzda o‘zgaradi. Tog‘larda bulutlik va atmosfYera yog‘inlarining o‘zgarishi ham o‘ziga xos tarzda kuzatiladi. Natijada tog‘larda iqlimning balandlik bo‘yicha zonalligi vujudga keladi. Iqlimiy sharoitning balandlik bo‘yicha o‘zgarishining kenglikka bog‘liq holda gorizontal yo‘nalishda o‘zgarishiga nisbatan ancha tez sur’atlarda kechishini alohida ta’kidlamoq zarur. MatYeriklar va okeanlarning geografik taqsimlanishi iqlimning asosiy omillaridandir. Iqlimning dengiz va quruqlik tiplariga bo‘linishi xuddi mana shu omillar bilan bog‘liqdir. Yer sirti orografiyasi ham iqlimga o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi. Tog‘lardagi iqlimiy sharoit nafaqat joyning dengiz sathiga nisbatan balandligiga, balki relef shakllariga, xususan tog‘ tizmalarining balandligi va yo‘nalishiga, yonbag‘rlarning Quyosh nurlariga nisbatan ekspozitsiyasiga, mahalliy shamollarning yo‘nalishiga, vodiylarning kengligi va yonbag‘rlarning qiyaligi va boshqalarga ham bog‘liqdir. Okean oqimlari dengizlar yuzalarida harorat rejimining keskin farqlanishiga sabab bo‘ladi va shu yo‘sinda harorat va havo namligining taqsimlanishiga hamda atmosfYera sirkulyasiyasiga ta’sir ko‘rsatadi. O‘simlik, qor va muzlik qoplami. Yetarli darajada zich bo‘lgan o‘simlik qoplami tuproq harorati kunlik amplitudasini kamaytiradi va uning o‘rtacha haroratini pasaytiradi. Aniqki, o‘simlik qoplami havo haroratining kunlik amplitudasini ham kamaytiradi. O‘rmonlar esa iqlim sharoitiga ancha sezilarli, o‘ziga xos va murakkab ta’sir ko‘rsatadi. Ta’kidlash lozimki, o‘simlik qoplamining ta’siri asosan mikroiqlimiy ahamiyat kasb etadi. Qor va muzlik qoplami tuproqdan issiqlik yo‘qotilishini va tuproq haroratining tebranish amplitudasini kamaytiradi. Lekin qor va muzlik qoplami yuzasi kunduzi Quyosh radiatsiyasini kuchli darajada qaytaradi, tungi soatlarda esa nurlanish natijasida keskin soviydi. Sirkulyasion omillar o‘rta va yuqori troposfYerada yirik miqyosdagi oqimlar tizimining shakllanishiga sabab bo‘ladi va ularni atmosfYeraning umumiy sirkulyasiyasi (AUTS) deb atash qabul qilingan. Planetar miqyosdagi baland frontal zonalar va iqlimiy frontlar mazkur sirkulyasiyaning asosiy komponentlaridir. Iqlimiy frontlar asosiy havo massalarini birbiridan ajratadi. AUTSning asosiy sabablari quyidagi omillardir: • qutblarda va ekvatorial kengliklarda Yer sirti va havoning bir xil isimasligi; • okean oqimlari; • Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi natijasida vujudga keladigan markazdan qochma kuch (Koriolis kuchi); • yirik tog‘ massivlari ko‘rinishidagi orografik sharoit. Sanab o‘tilgan sabablar ta’sirida troposfYerada atmosfYera harakati markazlari shakllanadi. AtmosfYera harakati markazlari iqlimshunoslik nuqtai-nazaridan past (siklon) yoki yuqori (antitsiklon) bosimli oblastlarni ifodalaydi. Ular mavjud bo‘lgan rayonlarda statistik natija sifatida bir xil belgili barik sistema ustuvor bo‘ladi. Ushbu markazlarning taqsimlanishi, bYerilgan sathda atmosfYera umumiy sirkulyasiyasi oqimlarining o‘rtacha taqsimlanishini belgilab bYeradi. Iqlim hosil qiluvchi alohida omillarning o‘zaro ta’sirlashuvi Yer sharida va uning alohida qismlarida iqlimiy sharoitni yaratadi. Ana shunday holatlarni iqlim hosil qiluvchi jarayonlar deb atash qabul qilingan. Ularga quyidagilar kiradi: issiqlik almashinuvi, namlik almashinuvi, umumiy va mahalliy atmosfYera sirkulyasiyalari. Issiqlik almashinuvi–bu Yer sirti va atmosfYera tizimida issiqlikni qabul qilib olish, uzatish, ko‘chirish va yo‘qotish jarayonidir. Issiqlikning kirib kelishi va sarflanishi radiatsiyaning yo‘qotilishi va atmosfYera hamda Yer sirtining nurlanishi ko‘rinishlarida yoki boshqa radiatsion bo‘lmagan yo‘llar bilan ham kuzatilishi mumkin. Ularga molekulyar va turbulent issiqlik o‘tkazuvchanlik hamda atmosfYerada suvning boshqa holatlarga o‘tishidagi issiqlik uzatish jarayonlari kiradi. Ancha katta miqdordagi issiqlik adveksiya (issiqlik va sovuqlikning havo oqimlari bilan gorizontal ko‘chishi) yo‘li bilan uzatiladi. Namlik almashinuvi – bu bug‘lanish, atmosfYerada suv bug‘larining ko‘chishi, ularning bulutlik va tumanlarning hosil bo‘lishi bilan birgalikda kechadigan kondensiyalanishi, yog‘inlarning yog‘ishi va, nihoyat, oqim hosil bo‘lish hodisalaridan tarkib topgan iqlim hosil qiluvchi jarayondir. SHunday qilib, Yer sirtidan suvning atmosfYeraga ko‘tarilishi va yana qaytib Yer sirtiga tushishi uzluksiz davom etadi. Mahalliy sirkulyasiya nisbatan uncha katta bo‘lmagan yuzada kechadigan atmosfYera sirkulyasiyasidir. U ba’zan quruqlik - suv chegaralaridagi harorat farqlari tufayli (briz shamollari) yuzaga kelsa, ba’zan Yer sirtining bir xil emasligi natijasida (tog‘ - vodiy shamollari, fyonlar va boshqalar) paydo bo‘ladi. Barcha iqlim hosil qiluvchi omillar o‘zaro bog‘liqdir, masalan, Yer sirti atmosfYerasining issiqlik rejimiga bulutlik ta’sir etadi, chunki u Quyoshdan kelayotgan to‘g‘ri radiatsiya oqimini to‘sib qoladi. O‘z navbatida bulutlar namlik almashinuvi elementlaridan biri hisoblanadi. Iqlimning har bir elementi rejimi iqlim hosil qiluvchi har uchchala jarayonlarining o‘zaro ta’sirlashuvi natijasidir. Yer sharida atmosfYera yog‘inlarining taqsimlanishi buning yorqin misolidir, chunki atmosfYera yog‘inlarining hosil bo‘lishida namlik almashinuvi ham, issiqlik almashinuvi ham, atmosfYera umumiy sirkulyasiyasi ham ishtirok etadi. Iqlimni shakllantiruvchi antropogen omillar. Minglab yillar davomida insonning xo‘jalik faoliyati uni o‘rab turgan iqlimiy sharoitga moslashgan, lekin, ushbu faoliyatning iqlimga ijobiy yoki salbiy ta’siri e’tiborga olinmas edi. Yer aholisi uncha ko‘p bo‘lmagan va insonning enYergetik nuqtai-nazardan qurollanish darajasi nisbatan kichik bo‘lgan davrlarda antropogen omilning tabiatga ko‘rsatgan ta’siri iqlim barqarorligini o‘zgartirmagan. Lekin, XX asrning o‘rtalaridan boshlab, inson faoliyati shu miqyosda kuchayib bordiki, endi inson xo‘jalik faoliyatining iqlimga ko‘rsatayotgan ta’sirini hisobga olmaslikning iloji yo‘q edi. Iqlimning antropogen omillariga quyidagilar kiradi: 1. Inson xo‘jalik faoliyatining atmosfYeraning kimyoviy tarkibiga ta’siri: turli organik yoqilg‘ilarni yoqish natijasida atmosfYeraga karbonad angidrid va boshqa issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlarning hamda turli tuman sanoat aYerozollarining chiqarib tashlanishi ushbu ta’sir bilan bog‘liqdir; 2. Inson xo‘jalik faoliyatining juda katta Yer massivlarini haydash, o‘rmonlarni yo‘q qilish, yaylovlarda chorva mollari sonini ko‘paytirish va boshqa yo‘llar bilan Yer sirti holatiga ko‘rsatadigan ta’siri. Bularning hammasi Yer sirti albedosining o‘zgarishiga hamda issiqlik va namlik almashinuvi jarayonlarining o‘zgarishiga olib keladi; 3. Iqlimiy sistemaning alohida komponentlariga mahalliy ta’sir ko‘rsatish. Bularga issiqlik hosil qiluvchi qurilmalarning atrofni ifloslantirishi, yangi suv omborlarini yaratish va ko‘llar degradatsiyasi (Orol dengizi kabi), arid mintaqalarda o‘simlik qoplamini yaksonlash kabilar kiradi; 4. AtmosfYera–okean-quruqlik tizimida kechadigan namlik almashinuviga ta’sir. Bularga bulutlikka ko‘rsatiladigan ta’sir, sug‘oriladigan Yerlarda bug‘lanish miqdorining ortishi, okean suvlarining ifloslanishi va boshqalar kiradi; 5. Xo‘jalik faoliyatining turli ko‘rinishlarida inson tomonidan iste’mol qilinadigan enYergiya atmosfYeraning qo‘shimcha isishiga olib keladi. Inson tomonidan iste’mol qilinadigan barcha enYergiya issiqlikka aylanadi, ta’kidlash lozimki, ana shu issiqlik atmosfYera uchun qo‘shimcha enYergiya manbai bo‘lib xizmat qiladi va haroratning ko‘tarilishiga olib keladi. Ko‘mir, neft, tabiiy gaz, atom enYergiyasi (hozirgi davr uchun yutilgan Quyosh enYergiyasiga nisbatan) qo‘shimcha issiqlik manbalari hisoblanadi. Suv enYergiyasi va yog‘och hamda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarida mavjud bo‘lgan enYergiya Yerning yil davomida yutadigan Quyosh radiatsiyasining o‘zgargan enYergiya shaklidir. Ushbu ko‘rinishlardagi enYergiya sarflanishi Yerning issiqlik balansini o‘zgartirmaydi va uning qo‘shimcha isishiga olib kelmaydi. Ikkinchi tomondan ular inson iste’mol qiladigan enYergiyaning kichik qismini tashkil etadi. EnYergiya iste’molining kelajakdagi o‘sishi natijasida inson xo‘jalik faoliyati tufayli ajralib chiqadigan issiqlik miqdori Quyosh radiatsiyasi enYergiyasining sezilarli qismini tashkil etishi mumkin. Bu esa global iqlimni isish tomon o‘zgarishiga olib keladi. AtmosfYeradagi aYerozol iqlimiy sharoitga ancha murakkab ta’sir ko‘rsatadi, chunki aYerozol zarrachalari ikki xil ko‘rinishda ta’sir etadi: ular ham qisqa to‘lqinli, ham uzun to‘lqinli radiatsiyani sochib yuborishi yoki yo‘qotishi mumkin. Inson xo‘jalik faoliyati ta’sirida atmosfYerada aYerozollar miqdorining ortishi atmosfYera radiatsion rejimining o‘zgarishiga olib keladi, oqibatda havo ham sovushi, ham isishi mumkin. Iqlimning shakllanishiga quyosh radiatsiyasi, atmosfYera sirkulyasiyasi, taglik sirt va joy relefining ta’siri. Iqlimni hosil qiluvchi asosiy omillarga quyosh radiatsiyasi, atmosfYera sirkulyasiyasi, joyning geografik kengligi, Yer yuzasining turi va uning tabiiy xossalari, joyning relefi va boshqalar kiradi. Quyosh enYergiyasi atmosfYerada paydo bo‘ladigan jarayonlar, fizik hodisalarning rivojlanishida va Yerdagi o‘simliklar olami, insoniyatning faoliyati va boshqalar, tirik jonivorlar uchun enYergiyaning asosiy manbai hisoblanadi. Quyosh radiatsiyasini qisqacha izohlaymiz. Bu elektromagnit to‘lqinlar ko‘rinishida Yer atmosfYerasiga kirib keladigan quyosh nuri. Quyosh radiatsiyasi fazoda elektromagnit to‘lqinlar singari 3·105 kmG‘s tezlikda tarqalib Yer atmosfYerasiga kirib keladi. Yer sirtiga quyosh radiatsiyasi to‘g‘ri va sochilgan holda tushadi. Quyosh radiatsiyasini odatda issiqlik ta’siri bo‘yicha o‘lchanadi va u birlik yuzaga vaqt birligida keladigan issiqlik miqdori bilan ifodalanadi. Quyosh radiatsiyasi Yer atmosfYerasidan o‘tayotganda gaz molekulalari, muallaq qattiq va suyuq zarrachalar tomonidan yutilishi sababli, uning enYergetik yoritilganligi va spektral tarkibi o‘zgaradi. Natijada, Quyoshdan Yer yuzasiga kelayotgan to‘g‘ri quyosh radiatsiyasi oqimi atmosfYeraning fizik xususiyatiga, atmosfYerada o‘tgan yo‘liga bog‘liq holda keng oraliqda o‘zgarib turadi. Quyosh radiatsiyasining Yer yuzasida butun osmon gumbazidan sochilib keladigan qismi sochilgan radiatsiya deb yuritiladi. Bu oqim Quyoshning balandligiga, atmosfYeraning xiraligiga, bulutlilik sharoitiga bog‘liq bo‘lib, uning qiymati ba’zi vaqtlarda 490-700 VtG‘m2 orasida tebranadi. Gorizontal yuzaga ayni bir vaqtda tushayotgan to‘g‘ri va sochilgan radiatsiyalar birgalikda yig‘indi (yalpi) radiatsiya deb yuritiladi. To‘g‘ri radiatsiyaning bir qismi Yer yuzasidan va bulutlardan qaytib koinotga ketadi. SHuningdek, sochilgan radiatsiyaning bir qismi ham kosmik fazoga ketadi. Radiatsiyaning qolgan qismi Yer sirtini va havoni isitadi. Oz qismi esa kimyoviy enYergiyaga, ya’ni atmosfYeraning yuqori qatlamlaridagi gaz molekulalarini parchalashga, fotosintezga va shunga o‘xshash hodisalarga sarf bo‘ladi. Quyosh doimiysi. Yerdan Quyoshgacha bo‘lgan o‘rtacha masofada Yer atmosfYerasidan yuqorida quyosh nurlariga tik birlik yuzaga vaqt birligida keladigan quyosh radiatsiyasi oqimi. Quyosh doimiysi avval 1367 Vt/m2 ga teng deb hisoblangan. Hozirgi vaqtda, 3-bobda aytilganidek, uning miqdori 1377 Vt/m2 ga tengligi sun’iy yo‘ldoshlarga o‘rnatilgan aktinometrik kuzatishlar orqali aniqlik kiritilgan. «Doimiy» so‘zining ma’nosi shundan iboratki, bu miqdor atmosfYerada yutilgan va sochilgan radiatsiyaga bog‘liq bo‘lmay, faqat Quyoshning nur chiqarish qobiliyatiga bog‘liq. Quyosh radiatsiyasi Yer yuzasiga etib kelguncha havo molekulalari, atmosfYeradagi qattiq va suyuq aralashmalar tomonidan sochilishi va yutilishi natijasida sezilarli o‘zgaradi. Natijada, Quyosh gardishidan keladigan to‘g‘ri radiatsiya, unga tik birlik sirtda dengiz sathida 1050 VtG‘m2 dan, tog‘larda 4- 5 km balandlikda 1200 VtG‘m2 dan oshmaydi. SHuni ta’kidlash lozimki, quyosh nuri uchun atmosfYera etarli darajada tiniqdir. AtmosfYera havosining, ayniqsa pastki qatlamida quyosh nurining yutilishi va qisman qaytarilishi bilan umuman havoning harorati etarli darajada isimaydi. Quyosh radiatsiyasi tiniq bo‘lmagan Yerning yoki jismlarning yuzasiga tushib yutiladi va issiqlikka aylanadi, ammo u Yerdan va jismlardan qisman qaytadi va Yer- jism bag‘rida turli ko‘rinishga o‘tib ketadi. Quyosh nuri ta’sirida isigan Yerning sirti va boshqa isigan jismlar o‘zining issiqligini chiqara boshlaydi - uni sochadi yoki tarqatadi. Lekin quyosh radiatsiyasining Yer yuziga tushishi va radiatsion balansning fasllar bo‘yicha o‘zgarishi Yer sharsimonligiga, orbitasining shakliga va Yer aylanish o‘qining og‘maligiga bog‘liq. Iqlimni shakllantiruvchi muhim omillar: quyosh radiatsiyasi, atmosfYera sirkulyasiyasi, taglik sirtning turi va joy relefining birgalikdagi ta’siri natijasida Yer sharidagi turlicha iqlimlar yaratiladi. Quyosh radiatsiyasining Yer sirtida bir tekisda taqsimlan-maganligi tufayli Yerning yuzasi ham, Yer sharining turli kengliklaridagi havo ham bir xil isimaydi. Natijada turlicha havo bosimlarining ayirmasi shakllanadi. Demak, quyosh radiatsiyasi iqlimni shakllanishidagi bosh omil - atmosfYera sirkulyasiyasi ta’siri xususiyatini belgilaydi. Iqlimni shakllantiruvchi muhim omillardan yana biri taglik sirtdir. Taglik sirtlarning fizikaviy xususiyatlariga bog‘liq holda ularning ustida turlicha havo massalari shakllanadi. Yer shari o‘zining tabiiy xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan keskin farq qiluvchi ikki qismdan: Dunyo okeani va qirg‘oqlari ustida nam dengiz iqlimi, cho‘llar va quruqlik ichkarisida esa quruq kontinental iqlim vujudga keladi. Suv va quruqlik iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatadi. SHuning-dek tuproq sathi bilan, o‘simlik qoplagan tuproq ham iqlimga turlicha ta’sir ko‘rsatishi mumkin, o‘rmonzor va tuproqni qop-lagan o‘simlik iqlimga boshqacha ta’sir etadi. Iqlimga ayniqsa okean va matYeriklarning ta’siri katta. YOz vaqtida okeanga nisbatan matYeriklar kuchli isiydi, qishda esa aksincha kuchli soviydi. Yil davomida okean Yer uchun namlikning bosh manbai hisob-lanadi va yilning sovuq davrida - iliqlik manbaini o‘taydi. MatYerik va okean oralig‘ida haroratning turlicha bo‘lishi havo bosimining taqsimlanishdagi ayirmalarni keltirib chiqaradi. MatYerik ustida, yozda mo‘‘tadil kengliklarda past bosimli havo o‘rnashadi, qishda aksincha - yuqori bo‘ladi. Okeanlarning ustida aksincha yozda asosan havo bosimi yuqori, qishda-past bo‘ladi. Natijada yozda quruqlikda havo oqimi okean mussoni ko‘rinishda, qishda quruqlikdan okeanga esadigan matYerikaviy musson shaklida bo‘ladi. MatYerik va okeanlardan tashqari atmosfYera sirkulyasiyasiga rel’ef ta’siri katta, ayniqsa tik qoyali baland, yassi shakldagi tog‘lar havo massasining harakat-lanish sharoitini o‘zgartiradi. Joylarning dengiz sathidan balandligi va relef shaklining turlicha bo‘lishi Yer sirtiga tushadigan quyosh radiatsiyasining qiymatini o‘zgartiradi. SHuning bilan birgalikda bu qiymatlar atmosfYera sirkulyasiyasi xususiyati bilan chambarchas bog‘langan. Quyoshning ufqdan hisoblangan burchak masofasi quyosh balandligi deb ataladi va quyidagi ifoda bilan hisoblanadi:      cos cos cos sin sin      Sinh , bu Yerda:  - joy kengligi,  - Quyosh og‘ishi,  - Quyoshning soatli burchagi. Yer sirtidagi turli hududlarda tush paytida Quyosh balandligi turlicha qiymatga ega (1-jadval). Quyoshning ufqdan balandligi geografik kenglikka, vaqtning yil davomida o‘zgarishiga, kecha-kunduzning davomiyligiga bog‘liq holda o‘zgarib turadi. Muayyan joyning relefi, ayniqsa tog‘lar shu joyning iqlimiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Qishloq xo‘jalik ekinlarini ekish chegaralari va mahsul-dorligining shakllanishida iqlimning balandlik bo‘yicha meteo-rologik kattaliklarning taqsimlanish qonun- qoidalarini bilish dehqonchilikda yaxshi samara bYeradi. Balandlik ortishi bilan ekinlar uchun samarali haroratning kamayishi, bahorda, yozda, kuzda tog‘larda esa qor qoplamining Yerimasdan turish davomiy-ligi muddatlari ortadi. 1-jadval Quyosh balandligining tush paytidagi qiymatlari, gradus hisobida Hududlarning nomi Quyoshning balandligi sanalarda 21.III 21.VI 23.IX 22.XII SHimoliy qutb 0 23,5 0 - SHimoliy qutb doirasi 23,5 47,0 23,5 0 SHimoliy tropik 66,5 90,0 66,5 43,0 Ekvator 90,0 66,5 90,0 66,5 Janubiy tropik 66,5 43,0 66,5 90,0 Janubiy qutb doirasi 23.5 0,0 23,5 47,0 Janubiy qutb 0,0 - 0,0 23,5 Tabiiy geografiyada hududlar (dengiz sathidan 200 m balanddagi Yerlar) balandliklari bo‘yicha bo‘linishi 2-jadvalda bYerilgan. 2-jadval 0-200 m umuman past tekis Yerlar 200-500 m tepalik-baland joy (hudud) va yassi tog‘lar 500-1000 m past tog‘lar 1000-3000 m o‘rtacha tog‘lar 3000 m va undan yuqori baland tog‘lar Iqlim shakllanishida relef (Yer sirtining tuzilishi) muhim ahamiyatga ega, chunki tog‘ tizimlari katta yoki kichikligiga qarab havo oqimlarining me’yoriy harakatini qiyinlashtiradi va havo massalarining fizikaviy xususiyatlarini ozmi-ko‘pmi o‘zgartiradi. Natijada, havo massasining harakatdagi fizik xususiyatlariga ko‘ra uzoq-uzoqlarga siljish qobiliyati, ya’ni Yer yuzasida atmosfYera sirkulyasiyasi buziladi. Demak, tog‘ tizimlari iqlimiy chegaralarni aniqlashi mumkin. Eng muhimi tog‘ tizimlarida suv zahiralari tashkil topadi. Iqlim bo‘yicha siklonik tizimlarga umumiy nazar bilan qaralsa, O‘rta Osiyo hududi ustiga shimol, g‘arbdan kirib keladi-gan mo‘‘tadil kenglikdagi Atlantika havo massasi va janubi -g‘arbdan o‘tuvchi tropik iliq havo massasi asosiy yog‘inlarni bYeruvchi manba hisoblanadi. Bunday hollarda kirib kelgan siklonik jarayonlar murakkablashmasdan tekislik hududlar tepasidan o‘tib ketadi, faqat tog‘larga yaqinlashganda va majburan tog‘ qiyaliklaridan ko‘tarilishida soviydi va uning namligi kondensatsiyalashganidan bulutlar paydo bo‘lib, yog‘inlar yog‘adi. Demak, O‘zbekistonning tekislik hududlarida yog‘inlarning kam bo‘lishi, tog‘ oldi va ayniqsa tog‘larda ko‘p bo‘lishini shunday deb izohlash mumkin. Iqlimshunos olimlar