IQLIM SHAKLLANISHINING TARIXIY BOSQICHLARI REJA: 1. Iqlim shakllanishining tarixiy bosqichlari. Klimatop tushunchasi. 2. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Hukumatlararo ekspYertlar guruhi (MGEIK). 3. Fanning maqsad va vazifalari. Iqlimiy sharoitlar Yer biosfYerasi evolyusiyasiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Iqlim har qanday ekosistemaning ikki asosiy abiotik tashkil etuvchilaridan biri hisoblanadi va uni klimatop deb atash qabul qilingan. Yer yuzida insonning paydo bo‘lishi va ibtidoiy odamlarning joylashgan makonlari sayyoramizda 1-2 million yillar ilgari mavjud bo‘lgan iqlimiy sharoitlar bilan chambarchas bog‘liqdir. Inson o‘z evolyusiyasi jarayonida noqulay iqlimga uy-joylar qurish, olovdan foydalanish va kiyim-kechaklar kiyish yo‘llari bilan moslashishga harakat qilganlar. SHunga qaramasdan hozirgi kunda insoniyatning katta qismi quruqlikning nisbatan chegaralangan joylarida o‘rnashgan bo‘lib, bu Yerlarda iqlimiy sharoitlar inson hayoti va faoliyati uchun eng qulaydir. Qizig‘i shundaki, insoniyatning oxirgi ikki yuz yillik davr davomida ilm va texnikani rivojlantirish sohasida Yerishgan ulkan yutuqlariga qaramasdan, u hamon iqlimiy sharoitlarga bog‘liqlikdan xalos bo‘la olmayapti. Ustiga-ustak iqlimning inson xo‘jalik faoliyatining barcha qirralariga, jumladan qishloq xo‘jaligi mahsuldorligi, gidroenYergetika, hamma turdagi transport harakati, texnika mahsulotlarini ishlab chiqarish, ulardan foydalanish va boshqa sohalarga ta’siri yanada kuchliroq bo‘lmoqda. Iqlim sharoitining inson psixo-fiziologik holatiga va uning sog‘ligiga ta’siri ham kuchayib bormoqda. Iqlim sharoiti tobora ijtimoiy va hatto siyosiy axamiyat kasb etmoqda. Iqlim o‘zgarishlari Yerning uzoq geologik o‘tmishida ham yuz bYergan, lekin ular tabiiy omillar ta’sirida ro‘y bYergan. Hozirgi kunda esa iqlimga asosiy ta’sirni inson faoliyati ko‘rsatayotganligi aniq isbotlab bYerildi. Ushbu ta’sirning uchta asosiy mexanizmi aniqlangan bo‘lib, ular atmosfYerada issiqxona effekti hosil qiluvchi gazlar konsentratsiyasining ortishi, insoniyat tomonidan foydalanilayotgan enYergiya ishlab chiqarishning o‘sishi va atmosfYeradagi aYerozol miqdori va tarkibining o‘zgarishidan iborat. Iqlimning hozirgi kundagi o‘zgarishlarining belgilari dunyo miqyosida va shu bilan birga Evropada ham sezilmoqda. Yer sharida o‘tgan 100 yil davomida o‘rtacha havo haroratining ko‘tarilishi ushbu o‘zgarishning belgilaridan biridir. Bu o‘zgarish Yer sharida 0,6 0S ni tashkil etgan bulsa, Evropada 1,2 °S ga teng bo‘ldi. Bundan tashqari, o‘tgan 100 yil davomida Dunyo va Evropa dengizlarida suv sathi 10-20 sm ko‘tarildi. AtmosfYera yog‘inlarining miqdori ham o‘zgardi, ekstremal-noqulay ob- havo hodisalari (iliq qishlar, yozdagi o‘ta issiq kunlar, kuchli jala yomg‘irlar, katta suv toshqinlari, sayyoramizning turli qismlarida tog‘ muzliklarining keng miqyosda qisqarishi va boshqalar) tez-tez kuzatiladigan bqlib qoldi. Iqlimning biosfYeraga va shu bilan birga kishilik jamiyatiga ta’sirining yuqorida, to‘liq bo‘lmasada, qayd etilgan turlaridan ko‘rinib turibdiki, bu muammoga ushbu kunda katta e’tibor qaratilayotganligi bejiz emas. Ushbu e’tibor, birinchidan, sayyoramizda iqlim o‘zgarishining sabablarini o‘rganishda va, ikkinchidan, ushbu o‘zgarishning salbiy oqibatlarini iloji boricha kamaytirish tadbirlarini ishlab chikishga qaratilganligida aks etadi. Bu sohada keng miqyosdagi tadqiqotlar BMT rahnomaligida xalqaro kelishuvlarga muvofiq ravishda (YUNESKO, VMO, YUNEP, MGEIK va boshqa) amalga oshirilmoqda. Ana shulardan biri iqlim o‘zgarishi haqida BMT Doiraviy Konvensiyasi (RKIKOON) bo‘lib, uni dunyoning ko‘plab mamlakatlari (189 mamlakat), shu jumladan O‘zbekiston ham 1993 yil iyunda imzolagan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi gidrometeorologiya xizmati Markazi (Uzgidromet) O‘zbekistonda iqlim o‘zgarishi hakida BMT Doiraviy Konvensiyasidan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish bo‘yicha mas’ul tashkilot hisoblanadi. Iqlim o‘zgarishi bo‘yicha Hukumatlararo ekspYertlar guruhi (MGEIK) iqlimni ilmiy tadqiq etishni muvofiqlashtirish bilan shug‘ullanib, quyidagi uch muammoga e’tibor qaratgan: 1. Hozirgi zamondagi iqlim o‘zgarishini baholash, uning tabiiy va antropogen sabablarini aniqlash hamda kelajakda Yer kurrasida uzoq muddatli iqlim o‘zgarishlarining asoslangan ssenariyalarini ishlab chiqish; 2. Iqlim o‘zgarishining tabiat, atrof-muhit va inson xo‘jalik faoliyatiga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan ijobiy va salbiy oqibatlarini baholash; 3. Salbiy oqibatlarni kamaytirish va barqaror rivojlanishga Yerishish maqsadida davlatlar va butun jahon ommasining ushbu o‘zgarishlarga munosabati strategiyasini ishlab chiqish. Klimatologiya darsliklari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ularda hozirgi zamon iqlim o‘zgarishi muammolari va uning oqibatlarini batafsil yoritishning imkoniyati yo‘q. SHu sabab, bugungi kunda mazkur muammolar bilan iqlimiy sharoitlar o‘zgarishini o‘z faoliyatida u yoki bu darajada hisobga oluvchi keng doiradagi mutaxassislarni tanishtirish zarur bo‘lib qoldi. Bunday harakatlar aholining turli qatlamlarini shu yo‘nalishdagi ma’lumotlar bilan tanishtirish nuktai-nazaridan ham lozimdir. Iqlimning hozirgi kundagi o‘zgarishlarining belgilari dunyo miqyosida va shu bilan birga Evropada ham sezilmoqda. Yer sharida o‘tgan 100 yil davomida o‘rtacha havo haroratining ko‘tarilishi ushbu o‘zgarishning belgilaridan biridir. Bu o‘zgarish Yer sharida 0,6 0S ni tashkil etgan bo‘lsa, Evropada 1,2 0S ga teng bo‘ldi. Bundan tashqari, o‘tgan 100 yil davomida Dunyo va Evropa dengizlarida suv sathi 10-20 sm ko‘tarildi. AtmosfYera yog‘inlarining miqdori ham o‘zgardi, ekstremal – noqulay ob-havo hodisalari (iliq qishlar, yozdagi o‘ta issiq kunlar, kuchli jala yomg‘irlar, katta suv toshqinlari, sayyoramizning turli qismlarida tog‘ muzliklarining keng miqyosda qisqarishi va boshq.) tez-tez kuzatiladigan bo‘lib qoldi. Iqlimning biosfYeraga va shu bilan birga kishilik jamiyatiga ta’sirining yuqorida, to‘liq bo‘lmasada, qayd etilgan turlaridan ko‘rinib turibdiki, bu muammoga ushbu kunda katta e’tibor qaratilayotganligi bejiz emas. Ushbu e’tibor, birinchidan, sayyoramizda iqlim o‘zgarishining sabablarini o‘rganishda va, ikkinchidan, ushbu o‘zgarishning salbiy oqibatlarini iloji boricha kamaytirish tadbirlarini ishlab chiqishga qaratilganligida aks etadi. Bu sohada keng miqyosdagi tadqiqotlar BMT rahnomaligida xalqaro kelishuvlarga muvofiq ravishda (YUNESKO, VMO, YUNEP, MGEIK va boshq.) amalga oshirilmoqda. Ana shulardan biri iqlim o‘zgarishi haqida BMT Doiraviy Konvensiyasi (RKIKOON) bo‘lib, uni dunyoning ko‘plab mamlakatlari (189 mamlakat), shu jumladan O‘zbekiston ham 1993 yil iyunda imzolagan. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi gidrometeorologiya xizmati Markazi (O‘zgidromet) O‘zbekistonda iqlim o‘zgarishi haqida BMT Doiraviy Konvensiyasidan kelib chiqadigan majburiyatlarni bajarish bo‘yicha mas’ul tashkilot hisoblanadi. Ekologik xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim ko‘rsatgichlardan biri. XII- chaqiriq O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining XI-sessiyasida Konstitutsiyamiz bilan bir paytda “Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinganligi bejiz emas. CHunki mustaqil davlat belgilardan biri- dahilsiz chegaralar bilan belgilangan Yer kengliklariga ega bo‘lish va undagi barcha tabiiy boyliklarni muhofaza qilish hamda ulardan o‘z xalqining hoxish-irodasiga muvofiq ravishda foydalanishdir. “Iqlim o‘zgarishi va ekologik moslashuv” kursida iqlim va ob-havo tushunchalari, ularning inson hayotida tutgan o‘rni, shakllantiruvchi omillari va o‘zgarish sabablari, mahaliy, mintaqaviy va global miqiyosda o‘zgarishga oid bashoratlar haqida so‘z yuritilgan. Eng asosiysi, o‘quvchilar iqlim o‘zgarishi natijasida yuzaga kelayotgan salbiy holatlarni umumlashtirish uchun qanday hatti- harakat qilishlari kYeragligi ko‘rsatib o‘tilgan. Fanning maqsad va vazifalari Ushbu dastur maktab, o‘rta maxsus kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, shuningdek oliy o‘quv yurtlarida ma’lum reja va dastur asosida ekologik bilim bYeradigan atrof muxit muxofazasi bilan bog‘lab dars o‘tadigan, darsdan va sinfdan tashqari dars mashg‘ulotlari olib bora oladigan, turli ekologik tadbirlar o‘tkaza oladigan pedagoglarni tayyorlashda oliy o‘quv yurtlarida professor-o‘qituvchilari uchun maxsus qo‘llanma bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu fanning asosiy maqsadi-iqlim va uning o‘zgarishiga oid turli ko‘rinish va shakldagi ma’lumotlarni sodda va ravon tilda, ortiqcha shov-shuvlarsiz, keskin siyosiy va iqtisodiy mulohazalarsiz o‘quvchiga tushintirib bYerish orqali yoshlarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirish zamonaviy pedagogik texnologiyalar asosida tanishtiriladi. «Iqlim o‘zrgarishi va ekologik moslashuv» o‘quv fanini o‘zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavr: iqlim va ob-havo tushunchasi, uning o‘zgarish mexanizmi, ob’ektiv va sub’ektiv sabablari va oqibatlari hamda global, mintaqaviy va milliy hududiy muammolar doirasidagi xalqaro hamkorlik, har bir inson, u kim bo‘lishi va qanday ijtimoiy mavqega ega bo‘lishidan qat’iy nazar, iqlim hodisalarini to‘g‘ri anglashi, ongli ravishda to‘g‘ri qaror chiqarishi orqali atrof muhitni asrash, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish