IQLIM VA OB-HAVO TUSHUNCHALARI REJA: 1. Ob-havo va iqlim. 2. Atmosferaning shakllanishi. 3. Iqlimshunoslik fanining shakllanishi. 4. Iqlimni ifodalash tushunchalari. Biror hududning iqlimi o‘sha hududdagi ob-havo bilan uzviy bog‘langanligini ko‘pchilik biladi. SHu sababli, eng avval ob-havo va iqlim tushunchalarining farqini tushunib olish kerak. Ob-havo deganda, biror joy yoki hudud atmosferasidagi meteorologik kattaliklar uzluksiz o‘zgarishlarining majmui tushuniladi. Ob-havo yildan-yilga ma’lum chegaralarda o‘zgarib turadi. Iqlim deganda Er sharidagi har bir joyning geografik holatiga qarab aniqlanadigan atmosfera rejimi (ob-havo sharoitlari) ning statistik tartibi (o‘rtacha ko‘p yillik ma’lumoti) tushuniladi. YOki biror joyga xos bo‘lgan ko‘p yillik ob-havo rejimiga iqlim deyiladi. Geografik holat deganda faqat joyning geografik kengligi, geografik uzunligi va dengiz sathidan balandliginigina tushunilmay, Er sirtining xususiyatlari, orografiyasi, tuproq qatlami kabilar ham tushuniladi. Atmosfera rejimi yil davomida, ya’ni qishdan bahorga va yozga, yozdan kuz va qishga o‘tish vaqtida mavsumiy iqlim sharoitida ma’lum darajada o‘zgaradi. Iqlimning o‘zgarishlari tebranish xususiyatiga ega bo‘lib, u yoki bu tomonga iqlimiy me’yordan chetlashib turadi. Erning uzoq davom etgan evolyayusiyasi jarayonida unda quyidagi uchta asosiy qobiq shakllangan: qattiq (litosfera), suyuq (gidrosfera) va gazsimon (atmosfera). Ushbu qobiq-sferalardagi turli tuman va murakkab fizik hamda kimyoviy jarayonlarni Er haqidagi fanlar o‘rganadi. Ularni geofizika fanlari deb atash qabul qilingan. Atmosfera–gazsimon muhit bo‘lib, u gazlar, suv bug‘lari va aerozollardan tashkil topgan. Atmosferaning asosiy xususiyatlari uning tarkibining makon bo‘yicha turlichaligida va zamon bo‘yicha o‘zgaruvchanligida aks etadi. Atmosferada kechadigan fizik jarayonlarni atmosfera fizikasi fani o‘rganadi. Atmosfera fizikasi (umumiy meteorologiya) - atmosferaning tarkibi va tuzilishi, undagi issiqliq yutilishi va nurlanish, havoning isishi, sovushi va uning harakati qonuniyatlari, bug‘lanish va suv bug‘larining kondensatsiyalanishi hamda turli-tuman optik, elektrik, akustik va boshqa hodisalar bilan bilan bog‘liq bo‘lgan fizik jarayonlarni o‘rganadigan fandir. «Meteorologiya» atamasi fanga Aristotel tomonidan kiritilgan (yangi eradan oldingi III asr). U ikkita grek so‘zlari qo‘shilishidan tashkil topgan: «meteor» deyilganda qadimgi Gresiyada Erdagi barcha hodisalar (bulutlar, shamol, er silkinishi va boshqalar) tushunilgan; «logos», bu o‘rganish, bilish demakdir. Ob-havo ma’lum joydagi atmosfera(10-12 km balandlikkacha) va ta’sir qatlamining aniq fursatdagi yoki vaqt oralig‘idagi fizik holatini ifodalaydi. Ob-havo qator meteorologik kattaliklar va hodisalar bilan harakterlanadi. Meteorologik kattaliklarga havo harorati, havo namligi, havo bosimi, shamol tezligi va yo‘nalishi, bulutlar miqdori, balandligi va turi, atomsfera yog‘inlari turi va jadalligi, nurli energiya va issiqlik oqimlari va boshqalar kiradi. Meteorologik hodisalar – bu ma’lum meteorologik kattaliklar majmuasi bilan harakterlanadigan fizik jarayondir. Ularga mamaqoldiroq, tuman, chang (qumli) bo‘ronlar, izg‘irin, shudring, yaxmalak va boshqalar kiradi. Ob-havoning eng muhim o‘ziga xosligi - holatining uzluksiz o‘zgarishidadir, ya’ni ob-havo vaqt bo‘yicha beqarordir. Iqlim ko‘p yillik ob-havo rejimi bilan ifodalanib, joyning geografik kengligi, okeanga nisbatan uzoqligi, relefi, dengiz sathiga nisbatan balandligi, Er sirti holatining tipi va boshqa qator omillar bilan aniqlanadi. Iqlimning ko‘p yillar davomida juda kichik qiymatlarda o‘zgarishi ma’lum joy uchun uni barqaror deb hisoblashga imkon beradi. SHu sababli iqlim geografik landshaftni tashkil etuvchilardan biri hisoblanadi. «Iqlim» atamasi ham Aristotel tomonidan kiritilgan va «qiyalik» ma’nosini anglatadi. Bunda Er sirtining Quyosh nurlariga nisbatan qiya joylashishi ko‘zda tutiladi. Klimatologiya – iqlim hosil bo‘lish jarayonlarini, Er iqlimining o‘tgan, hozirgi va kelajakdagi holati hamda tasniflarini, iqlimning inson faoliyatiga ta’sirini yoki, aksincha, insonning iqlimga ta’siri masalalarini o‘rganadigan fandir. Global iqlimiy sistemani o‘rganish, global va lokal miqyosda mumkin bo‘lgan iqlim o‘zgarishlarini prognozlash klimatologiyaning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Global iqlimiy sistemaga quyi atmosfera (troposfera, quyi stratosfera), gidrosfera (okean va quruqlikdagi suvlar), kriosfera (arktik rayonlardagi muzlanish zonalari, tog‘ muzliklari, mutlaq muzloq erlar) va biosfera kiradi. Sanab o‘tilgan barcha komponentlar o‘zaro uzluksiz va murakkab ta’sirlashuv holatida bo‘ladi. Global iqlim bir necha o‘n yilliklarni qamrab oluvchi vaqt oralig‘ida iqlimiy