Iqtibos. Parafrazalar. Parafraza - bu mualliflarning plagiatdan qochish uchun foydalanadigan vositalaridan biri. To‘g’ridan-to‘g’ri takliflar va xulosalar bilan bir qatorda, o‘zingizning yozishingizga qo‘shilishi mumkin bo‘lgan boshqa odamning ishidan adolatli foydalanish. Ba’zan, siz so‘zma-so‘z keltirish o‘rniga kotirovkalarni parafrazlash orqali ko‘proq ta’sir o‘tkazishingiz mumkin. Parafaza - bu o‘z so‘zlaringiz yordamida tirnoqni qayta yozish. Parafraza qilsangiz, asl muallifning g’oyalarini o‘z so‘zlaringiz bilan takrorlaysiz. Parafrazlashni patchwrittingdan farqlash muhim; patchwriting - bu plagiatning bir shakli, bu erda yozuvchi to‘g’ridan-to‘g’ri matnning bir qismini (atributisiz) keltiradi va keyin bo‘shliqlarni o‘z so‘zlari bilan to‘ldiradi.To‘g’ridan-to‘g’ri manbaga iqtibos keltirish kuchli bo‘lishi mumkin, ammo ba’zida parafrazlash yaxshiroq tanlovdir. Odatda, parafrazlash yanada mantiqiy bo‘ladi, agar: kotirovka uzoq va so‘zlikotirovkaning o‘zi yomon yozilgankotirovkaning o‘zi texnik yoki tushunishi qiyin yoki eskirgan tildan foydalaniladi. Iqtibos. Iqtibos (arab. – ziyo olmoq), sitata – biror asardan so‘zma-so‘z olingan parcha. Iqtibos bayon qilinayotgan fikrni ishonchli fikr bilan quvvatlash, muayyan fikrni tanqid qilish uchun hamda muhim faktik material – misol sifatida qo‘llaniladi. Iqtibos, asosan, ilmiy (ko‘pincha gumanitar) va rasmiy nutqda ishlatiladi hamda qo‘shtirnoq bilan belgilanadi yoki alohida harf bilan yoziladi; shuningdek, manbaga havola qilinadi. Bunday ko‘chirmalar foydalanuvchining fikri bilan qiyoslanganda uning mohiyatini to‘g’ri tushinish imkonini beradi. Masalan, badiy adabiyotning, so‘zning g’oyaviy-estetik ta’sir kuchi, ahamiyatini quroldan ham kuchliroq ekanligi to‘g’risidagi fikrni mustahkamlash maqsadida P.Tursunning “Adabiyot zambarakdan zo‘r” yoki A.Qahhorning “Adabiyot atomdan kuchli” degan so‘zlarini yoki bo‘lmasa, “tig’ yarasi bitar, ammo til yarasi bitmas” maqolini iqtibos sifatida qo‘llash mumkin. Iqtibosdan ko‘p hollarda epigraf va shior o‘rnida ham qo‘llaniladi. Agar muallif fikriga zarar yetmasa, Iqtibosda orfografiya va punktuatsiyani o‘zlashtirish, so‘z (so‘zlar)ni tushirib qoldirish mumkin (bunda ko‘p nuqta belgi qo‘yiladi). Tasviriy ifoda. Parafraza. Narsa-buyumning nomini aniq atamay, uni tasvirlab anglatadigan so`z birikmasi tasviriy ifoda(yoki parafraza) deyiladi: qushlar - qanotli do`stlar; fazogirlar – samo lochinlari; makkajo`xori - dala malikasi; paxta - oq oltin, rassomlar – mo`yqalam sohiblari. Tasviriy ifodalar narsa va hodisalarning ikkinchi nomi hisoblanadi. Tasviriy ifodalardagi bitta so`z har doim o`z ma`nosida bo`ladi, shu bilan ular iboralardan farq qiladi. Tasviriy ifodalar ham omonimlik, sinonimlik xususiyatlariga ega bo`lishi mumkin. Omonim tasviriy ifodalar: aql gimnastikasi – 1) matematika; 2) shaxmat. Qora oltin – 1) neft’; 2) ko`mir. Sinonim tasviriy ifodalar: g‟azal mulkining sultoni va o`zbek tilining asoschisi – Alisher Navoiy; uyg‟onish fasli va fasllar kelinchagi – bahor. Lug’aviy birliklar haqida ma’lumot. Lug’aviy birlik deganda tilning lug’at boyligiga kiradigan barcha birliklar nazarda tutiladi. Bunga birinchi navbatda so`z kiradi. So`zga ma`no jihatidan teng keladigan barcha birliklar ham lug’aviy birlik hisoblanadi. Masalan, ibora (frazeologik birikma), tasviriy ifoda, qo`shma so`z, juft so`z, takroriy so`zlar, birikmali so`zlar (oliy ma`lumotli yigit, O`zbekiston Respublikasi) ma`nosi jihatidan so`zga teng. Demak, bular ham lug’aviy birliklardir. Mexanik parafraza. Mexanik parafraziya - bu matnning asl so‘zlari sinonimlar bilan almashtirilishi yoki boshqa holatlarda o‘xshash iboralar bilan almashtirilishi. Shuning uchun, mexanik parafrazalarda asl yozuvning butun tuzilishi saqlanib qoladi; sintaksis deyarli bir xil bo‘lib qolmoqda. Shuni ta’kidlash kerakki, ba’zi bir so‘zlarni sinonimlari yoki ularga teng keladigan iboralar bilan almashtirish g’oyasi bo‘lsa-da, eng muhimi asl matnning bir xil tuzilishini saqlab qolishdir, chunki bu butunlay asl matn asosida yangi matn yaratishdir. Mexanik parafrazaga misollar. Asl matn: Migel de Servantes, “Ajralish hakami”. “Men ularning beparvoliklariga duchor bo‘lolmayman va ularning son-sanoqsiz kasalliklarini davolashga e'tibor berolmayman; va ota-onam meni mehmondo‘st yoki enaga qilib tarbiyalamadilar. Men hayotimning kunlarini sarf qilgan bu suyaklar savatini juda yaxshi mahr bilan hokimiyatga keltirdim; Men uning qudratiga kelganimda, yuzim oynadek yaltirab turardi, endi uning tepasida frizning tayog’i bor. Sening inoyating, hazratim hakam, agar osishimni istamasangiz, menga tinchlik bering; mana shu anatomiya bilan turmush qurganimni ko‘rish uchun har kuni to‘kayotgan ko‘z yoshlarimdan bu yuzimdagi jo‘yaklarga qarang”. Komstruktiv Parafraza. Ushbu parafraza asl tilidagi matn boshqa tilga tarjima qilinganida yuz beradi. Odatda ko‘pgina tarjimalar tarjima parafrazalaridir, chunki ba’zi bir iboralar, so‘zlar va sintaksisni o‘zgartirish kerak, shunda matn asosiy g’oyalari bilan yangi tilda tushuniladi. Shunday qilib, tarjima bir tildan ikkinchisiga (masalan, ingliz tilidan ispan tiliga) amalga oshirilganda, ispan tili tushunchasiga mos keladigan o‘zgarishlar yoki kichik o‘zgarishlar bo‘lishi mumkin. Tushunish parafrazasi Tushunish parafrazalari ma’lum bir mavzuni parafraza so‘zlari bilan tushuntirish uchun ishlatiladi. Xulosa qilish yoki murakkab mavzuni tushuntirish haqida gap ketganda, bu juda keng tarqalgan deb aytish mumkin. Bu murakkab matn yoki mavzuni yodlash uchun ishlatiladi. Xulosa qilib aytganda, nimanidir o‘z so‘zlaringiz bilan tushuntirish haqida. Mustaqil ta’lim: 1. Tushuntirish xati va uning zaruriy qismlari, namuna keltiring. 2. Monolog haqida ma’lumot bering. 3. Tavsifnoma va uning zaruriy qismlari, namuna keltiring.