IQTIDORLI O‘QUVCHILARNI O‘QITISH (EDUCATION OF GIFTED CHILDREN). PEDAGOGIK DIAGNOSTIKA VA NAZORAT, BAHOLASH). Reja: 1. Iqtidorli o’quvchilar faoliyatini tashkil etish. 2. Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. 3. Ta’lim olganlikni tashxis etish tamoyillari. 4. O’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. 5. Bilim, ko’nikma, malakalarni va kompetensiyalarini baholash mezonlari. 5. Ta’lim sifati monitoringi. Tayanch tushunchalar: tashxis, tashxis etish, nazorat, hisobga olish, tekshirish, baholash, baho, ta’lim sifati, monitoring. Ta‘lim jarayonida pedagogik faoliyatning turli jabhalarida o`quvchilarning alohida iqtidor va qobiliyatlari namoyon bo`ladi. Maktabda, xususan, boshlang`ich sinflarda iqtidorli bolalar bilan ishlash, ularning qobiliyat va iste‘dodlarini namoyon qilishda ta‘lim va tarbiya ishlarini samarali tashkil etish, o‘quvchilarning iqtidorini rivojlantirish masalasi tobora taraqqiy etayotgan bugungi kunda muhim vazifalardan biridir. Zamonaviy ta’lim sharoitida bugungi kun pedagoglaridan talab qilinayotgan eng muhim xususiyat va vazifalardan biri ham yosh avlodni har tomonlama yetuk shaxs va jahonda ilm-fanda raqobatlasha oladigan bilimli, intellektual salohiyatli qilib tarbiyalashdan iborat. Xususan, iqtidorli bolalar va qobiliyatli yoshlarning o`z bilimlarini namoyon etishi va iste‘dodlarini rivojlantirishi uchun o`qituvchilar o`zida mas‘uliyatni his etishi, mamlakat kelajagi bo`lgan yoshlarning ta‘limiga vijdonan yondashishi zarur. Muayyan sohada iqtidorga ega shaxslarni aniqlash va qoʻllab-quvvatlash maqsadida pedagogik, psixologik, ijtimoiy shart-sharoitlar yaratish, ularning maʻnaviy-ruhiy kamoloti, aqliy-ijodiy iqtidorini oshirishning zarur meʻyoriy- huquqiy asoslari yaratilmoqda. Respublikamizda olib borilayotgan islohotlar bir qator hujjatlarda oʻz aksini topgan. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 3-maydagi ―Iqtidorli yoshlarni aniqlash va yuqori malakali kadrlar tayyorlashning uzluksiz tizimini tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida‖ PQ-4306-son qarori aynan iqtidorli bolalar bilan ishlashni takomillashtirishni nazarda tutadi. Jahon tajribasida ham iqtidorlilar masalasiga katta e‘tibor qaratiladi. Dunyoning yetakchi davlatlarida bunday tadqiqotlar, iqtidorli bolalar bilan shug`ullanuvchi tashkilotlar o`z faoliyatini yuritadi. Jumladan, Yevropa mamlakatlari va AQSH da iqtidorlilar uchun bir qancha dasturlar ishlab chiqilgan. Bu dasturlar ularning qobiliyatlarini rivojlantirish uchun hissa qo`shadi. Bunga misol sifatida xalqaro ―Merit‖ dasturini ko`rsatish mumkin. Bu dastur o`rta maktabda iqtidorli bolalarni tanlash bo`yicha yetakchi hisoblanadi. Buyuk Britaniyada ―London Gifted and Talanted‖, ―National Association for Gifted Children (NAGC)‖ tashkilotlari aynan shu sohada faoliyat olib boradi. Bundan tashqari, PISA (O`quvchilarni xalqaro baholash), Dalton-reja (Individual o`qitish tizimi) dasturlari ilg`or ta‘lim muassasalaridagi iqtidorli o`quvchjilarni aniqlashga qaratilganligi alohida e‘tiborga molik. Har bir bolada kim bo`lishidan qat‘iy nazar nimagadir qobiliyat bo`lishi mumkin. Lekin, qobiliyat va iqtidorning farqi bor. Iqtidor har doim ham namoyon bo‘lavermaydi hamda hammada ham uchramaydi. Iqtidorning yuzaga chiqishi uchun ichki va tashqi omillarning ta‘siri, ta‘lim jarayonida o`quvchilar tomonidan olinadigan motivlarning ahamiyati juda katta. Iqtidor tushunchasi adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Xo`sh, iqtidor nima? Iqtidor tushunchasi adabiyotlarda turlicha talqin etiladi. Xo`sh, iqtidor nima? M.Karimova , M. Tojimamatova va R. To‘ychiyevalarning ― Iqtidorli yoshlarni aniqlash va tarbiyalashning pedagogik asoslari‖ maqolasida iqtidor, iqtidorli bola, iqtidorlilik haqida quyidagicha izoh berilgan: Iqtidor – bu inson psixikasining butun umr davomida tizimli rivojlanuvchi sifati bo`lib, insonning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir necha sohada yuqori natijalarga erishish imkoniga ega ekanligidir. Psixologik lug`atda ―iqtidor‖ tushunchasiga quyidagicha ta‘rif beriladi: 1. iqtidor bu – faoliyatning muvaffaqiyatli amalga oshirilishini ta‘minlaydigan qobiliyatlarniong o`ziga xos uyg`unlashuvidir; 2. iqtidor bu - insonning imkoniyatlari doirasi, faoliyatlari darajasi va o`ziga xosligini belgilaydigan umumiy qobiliyatlar; 3. iqtidor bu - aqliy potensial, ta‘lim olish qobiliyati va bilish imkoniyatlarining bir butun individual xarakteristikasi; 4. iqtidor bu – tabiat tomonidan in‘om etilgan qobiliyatlar, qobiliyatlar tabiiy asoslarining o`ziga xosligi va ularning namoyon bo`lishi darajalari; 5. iqtidor bu – iste‘dodlilik, faoliyatda yuqori natijalarga erishish uchun ichki imkoniyat va sharoitlarning mavjudligi. Bu kabi fikrlarga asoslanib, iqtidorlilik tusshunchasiga quyidagicha ta‘rif berish mumkin: Iqtidorlilik – bu hayot davomida rivojlanadigan psixikaning tizimli sifati bo`lib, u odamning boshqa odamlarga nisbatan bir yoki bir nechta faoliyat turlarida yuqori, ajoyib natijalarga erishish imkoniyatiga egalik. Iqtidorli bola – bu u yoki bu faoliyat turida yorqin, ravshan, ba‘zan ajoyib yutuqlari ( yoki bunday yutuqlar uchun ichki qobiliyatlarga egaligi) bilan ajralib turadigan bola. Iqtidor va iqtidorli bolalarni o`qitishning asoslari, usullari, va pedagogic jihatlari mohiyatini bayon etish uchun turli manbalarni o`rgandik. Avstraliyalik olim N.F.Ellerton 11-13 yoshli maktab oʻquvchilarining murakkab matematik topshiriqlarni mustaqil yechish metodikasini bolalar uchun yaratilgan matematik muammolar - iqtidorli matematiklarga yangi nuqtai nazardan oʻrgangan. Yechilishi qiyin bo`lgan muammolarni tuzish topshiriqlari va suhbatlar asosida qobiliyatli va qobiliyatsiz bolalar guruhlari tomonidan tuzilgan muammolar hamda muammolarga berilgan sharhlari orqali ularning bilish qobiliyatlari o`zaro taqqoslangan. Natijalarga ko`ra, iqtidorli bolalar murakkab mantiqiy masalalarni tuzgan va o`zlari tuzgan masalaga to`g`ri yechimni ishlab chiqa olgan. Qobiliyatsiz bolalar esa masalalarni tuzishda ham, ularni hal qilishda ham ancha zaif ekanliklarini ko`rsatgan. Bu tadqiqot iqtidorli bolalar boshqa tengdoshlariga qaraganda ancha ilg`or va aqlli ekanliklarini ko`rsatadi. Turkiyalik olimlar Necate Baykoc, Duygu Aydemir, Bahar Uyarog`lu iqtidorli bolalar va iqtidorli bolalarning ta`lim imkoniyatlaridagi tengsizlik mavzusini o`rgangan. Ularning tadqiqqotlariga ko`ra, iqtidorli bolalar uchun ta‘limning ustuvor yo`nalishlari, maxsus ta‘limga muhtoj o`quvchilarga alohida e‘tibor qaratiladi. Iqtidorlilar uchun asosiy imkoniyatni ta‘lim deb baholanadi. Shuningdek, Turkiyadagi ta‘lim olishni barcha bolalarga birdek, ya‘ni iqtidorli bolalar bilan boshqa normal o`quvchilarni birgalikda o`qitish kerakligi haqida muhokamalar olib boriladi. Bu tadqiqotda Turkiyalik olimlar Necate Baykoc, Duygu Aydemir, Bahar Uyarog`lu iqtidorli bolalar va iqtidorli bolalarning ta`lim imkoniyatlaridagi tengsizlik mavzusini o`rgangan. Ularning tadqiqqotlariga ko`ra, iqtidorli bolalar uchun ta‘limning ustuvor yo`nalishlari, maxsus ta‘limga muhtoj o`quvchilarga alohida e‘tibor qaratiladi. Iqtidorlilar uchun asosiy imkoniyatni ta‘lim deb baholanadi. Shuningdek, Turkiyadagi ta‘lim olishni barcha bolalarga birdek, ya‘ni iqtidorli bolalar bilan boshqa normal o`quvchilarni birgalikda o`qitish kerakligi haqida muhokamalar olib boriladi. Ceylan Sen, Zeyneb Sonay Ay, Seyit Ahmed Kiray muhandislik loyihalash jarayoniga asoslangan integratsiyalashgan STEM faoliyatida iqtidorli va iqtidorli o`quvchilarning hisoblash fikrlash qobiliyatlari: robototexnika va 3D robot modellashtirish misolida tadqiq etgan. Ushbu tadqiqotning mohiyati STEM ta‘limida 3D printer texnologiyasi faoliyatini ishlab chiqish va amalga oshirishdan iborat. Buni amalga oshirish maqsadida 7 nafar 7-sinf o`quvchilari o`rtasida STEM maktabdan tashqari kurslari tashkil etilib, kursdagi mashg`ulotlar 3D printer texnologiyasi yordamida amalga oshirilgan. Faoliyat davomida Balans modeli asosida o`quvchilarning loyihalash, rejalashtirish, dizayn jarayonini yaratish qobiliyatlarini yaxshilash va rivojlantirishga erishilgan. Tadqiqot natijalari samarali bo`lib, bu o`qituvchilarga o`quvchilarning muhandislik qobiliyatlarini ochish va yaxshilashga yordam beradi. Rossiyalik olim Yurkevich V ―Iqtidorli bolalar: bugungi tendentsiyalar va ertangi muammolar‖ mavzusini o`rgangan. Maqolada iqtidorli bolalar bilan ishlashning dolzarb muammolarini hal qilishda ta‘lim tashkilotlarining o`rni va iqtidorlilik, iqtidorli bolalarni aniqlash, ularni qo`llab- quvvatlashda ta‘lim muassasalari o`rtasidagi hamkorlikni tashkil etish borasidagi fikrlar keltirilgan. Tadqiqotda so`rov usulidan foydalanilib, bu borada olib borilayotgan ishlar samaradorligi baholangan. O. Rajabov ta`lim jarayonida iqtidorli o`quvchilar bilan ishlash dasturlarining afzalliklarini tadqiq etgan. Tadqiqotda umumiy o‘rta ta‘lim maktablarida tahsil olayotgan iqtidorli o‘quvchilarning ta‘lim jarayonlarini tashkillashtirish va takomillashtirish masalalari yoritilgan. Shuningdek, iqtidorli o‘quvchilar uchun maxsus dasturlarning yaratilish tarixi, nazariyasi va tajribalari bayon etilgan. Bundan tashqari, maqolada umumta‘lim maktablari yuqori sinf iqtidorli o‘quvchilari uchun jadallashtirilgan ta‘lim tizimi asosida olib boriladigan dars va darsdan tashqari mashg‘ulotlar uchun tavsiyalar ham berilgan. X. Beknazarova iqtidorli yoshlar ta‘limini differensial ta‘limning asosiy yo`nalishi sifatida o`rgangan. U iqdidorli bolalar bilan ishlashda jahon tajribalari, dastur va loyihalarini tadqiq etgan. Jumladan, AQSH, Yaponiya, Germaniya kabi davlatlarning tashkilot va tadqiqotlarini tahlil qilib, afzal tomonlarini ko`rsatib bergan. Bunda AQSH da ―Merit‖ dasturi orqali har yili iqtidorli o`quvchilar tanlab olinishi va ularga alohida imtiyozlar berilishi, Fransiya va boshqa davlatlarda iqtidorlilar uchun alohida maktablar tashkil etilishi haqida fikr yuritgan. Iqtidorli bolalar bilan ishlashning pedagogik-psixologik usullari haqida D.Isabayeva tadqiqot olib borgan. Bu ilmiy ishda iqtidorni erta yoshdan aniqlash, bunga ota-ona, jamiyat, pedagoglar e‘tibor qaratishi lozimligi aytilgan. Iqtidorlilarga beparvolik qobiliyatning yo`qolishiga olib keladi, deydi muallif. Iqtidorli bolalarni o`qitishda individual yondashuv, samarali ta‘lim texnologiyalaridan foydalanish borasida fikr yuritadi. Bunda har xil usul va texnologiyalarni taklif etib, zamonaviy ta‘limda intellektual rivojlanishga erishish uchun o`quvchining ta‘lim ehtiyojlarini hisobga olishni nazarda tutadi. Maktab ta‘limidan tashqari, turli innovatsion va ijodiy yondashuvga asoslangan loyihalarni tahlil etadi. 1.Ta’lim olganlikni tashxis etishning mohiyati. Tashxis - bu didaktik jarayon kechadigan barcha sharoitlarni oydinlashtirish, uning natijalarini belgilash demakdir. Tashxissiz didaktik jarayonni samarali boshqarish, mavjud sharoit uchun optimal natijalarga erishish mumkin emas. Didaktik tashxislashning maqsadi o’quv jarayonida kechadigan barcha jihatlarni uning mahsuli bilan bog’liq holda, o’z vaqtida aniqlash, baholash va tahlil qilishdan iborat. Tashxislash nazorat, tekshirish, baholash, statisticma’lumotlar to’plash, ularni tahlil qilish, dinamika,tendensiyalarni aniqlash, voqealarning keyingi rivojinitaxminlashni o’z ichiga oladi. O’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish, baholash tashxislashning zaruriy tarkibiy qismlari sanaladi. Ta’lim jarayonida nazorat va hisobga olish, ularning vazifalari. Ta’lim jarayonining muhim tarkibiy qismlaridan biri - nazorat va hisobga olishdir. Bu tushunchalar o’ziga xos mohiyat va xususiyatlarga ega. O’qituvchi nazorat va hisobga olishni to’g’ri tashkil etsa, ta’lim jarayonining samaradorligi ortadi. Buning uchun o’qituvchi o’quvchining o’quv materiallarini o’zlashtirish darajasini aniqlab borishi lozim. Nazorat (ta’lim jarayonida) ta’lim oluvchining bilim,ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash, o’lchash vabaholash jarayonini anglatadi. Aniqlash va o’lchash esatekshirish deb ataladi. Tekshirish - nazoratning tarkibiy qismi bo’lib, uning asosiy didaktik vazifasi o’qituvchi va o’quvchilar o’ rtasida aks aloqani ta’minlash, pedagog tomonidan o’quv materialini o’zlashtirish haqida obektiv axborot olinishi hamda bilimlardagi kamchilik va nuqsonlarni o’z vaqtida aniqlashdir. Tekshirishning maqsadi nafaqat o’quvchining bilim darajasi, sifati, balki uning o’quv mehnati hajmini ham aniqlashdan iborat. O’quvchilarning bilim va malakalarini tekshirish quyida ko’rsatilgan mantiqiy ketma-ketlikda olib borilishi kerak: Tekshirish tizimidagi birinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning bilim darajasini oldindan aniqlash hisoblanadi. Odatda, u o’quv yili boshida o’ quvchilar tomonidan avvalgi o’quv yilida o’zlashtirilgan bilimlari darajasini aniqlash maqsadida o’tkaziladi. Bu kabi tekshirish, shuningdek, o’quv yilining o’rtasida yangi bo’lim (kurs)ni o’rganishga kirishilganda ham o’tkazilishi mumkin va o’rinli bo’ladi. Bilimlarni tekshirishning ikkinchi bo’g’ini har bir mavzuni o’zlashtirish jarayonidagi joriy tekshirishdir. Joriy tekshirish ta’lim oluvchilar tomonidan o’quv dasturida belgilangan ayrim alohida elementlarni o’zlashtirish darajasini tashxislash imkonini beradi. Mazkur tekshirishning asosiy vazifasi o’rgatishdir. Bunday tekshirishning shakl va metodlari turlicha bo’lib, ular o’quv materiali mazmuni, murakkabligi, o’ quvchilarning yoshi va tayyorgarligi, ta’lim bosqichi va maqsadlari, muayyan pedagogik sharoitlarga bog’liq bo’ladi. Takroriy tekshirish bilim, ko’nikma va malakalarni tekshirishning uchinchi bo’g’ini sanalib, joriy tekshirish kabi mavzuli bo’lishi mumkin. Yangi mavzuni o’rganish bilan birga o’quvchilar avval o’rganilganlarni takrorlaydilar. Takroriy tekshirish bilimlarni mustahkamlashga ko’maklashadi, biroq o’quv ishlari bosqichini tavsiflash, bilimlarni o’zlashtirish mustahkamligi darajasini tashxislash imkonini bermaydi. Ushbu tekshirish tashxisning boshqa turlari va metodlari bilan birga qo’llanilsagina kutilgan samarani beradi. Tizimning to’rtinchi bo’g’ini o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini yaxlit bo’lim yoki kursning alohida mavzusi bo’yicha davriy tekshirish hisoblanadi. Mazkur tekshirishning maqsadi - kursning turli qismlarida o’rganilgan o’quv materialining strukturaviy elementlari o’rtasidagi o’zaro aloqalarni o’zlashtirish sifatini tashxislash. Davriy tekshirishning asosiy vazifasi - tizimlashtirish va umumlashtirish. Tekshirishni tashkil etishda beshinchi bo’g’in ta’lim oluvchilarning, ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida egallangan bilim, ko’nikma va malakalarini yakuniy tekshirish va hisobga olishdir. O’zlashtirishning yakuniy hisobi har bir chorak va o’quv yili oxirida o’tkaziladi. U olingan baholarni qo’shib, o’rtacha arifmetik ballni mexanik tarzda chiqarishdangina iborat bo’lmasligi lozim. Bu, avvalo, mazkur bosqichda belgilangan maqsadga muvofiq tarzda amaldagi ta’lim olganlik darajasi (sifati)ni tashxislashdir. Tekshirishdan tashqari nazorat o’z ichiga baholashni (jarayon sifatida) va bahoni (natija sifatida) ham oladi. Baholash deb bilim, ko’nikma va malakalarni o’quv dasturida ko’rsatilgan etalon (ko’rstakich, qolip, o’lchagich)lar bilan solishtirishni aytamiz. Baho deb baholashning ball shaklida ko’rsatilgan son jihatdan o’lchamiga aytiladi. O’zlashtirish tabellari, sinf, guruh jurnallari, reyting daftarchalari va shu kabilarda baholar shartli belgilar, kod signallari, xotiralash belgilari va xokazolar baho ko’rinishida qayd etiladi. O’quvchining o’zlashtirish darajasini baholash uchun nazorat yakunlari (natijalari) asos bo’ladi. Bunda o’quvchilar ishining ham sifat, ham miqdor ko’rsatkichlari hisobga olinadi. O’qituvchi o’qitish bilan bir vaqtda o’quvchilarning o’rganilayotgan mavzuni qanday qilib idrok etishini, esda saqlashga harakat qilishini va uni amalda qo’llash malakalarini egallashini hisobga olib borishi kerak. Hisobga olish - bu o’qitishning muayyan bir davrida o’ quvchilar va o’qituvchi faoliyatini umumlashtirib xulosalash. Hisobga olish natijasida o’qituvchi ham, o’quvchi ham o’zlarining keyingi bajaradigan ishlarining shaklini va mazmunini belgilaydi. O’zlashtirishni hisobga olish o’quvchilarning bilish faoliyatini rag’batlantirib, ma’lum bir harakatlarni bajarish uchun uning irodasini tarbiyalaydi. Shuningdek, o’zlashtirishni hisobga olish o’qituvchining faoliyatini ham tashkil etadi. O’qitish metodlari va shakllarining tabora takomillashuvi natijasida baho o’qituvchining pedagogik mahorati ko’rsatkichiga aylanmoqda va o’qituvchining o’z malakasini oshirib borishida muhim ahamiyatga ega bo’lmoqda. O’zlashtirishni nazorat qilish va hisobga olish nazorat, o’qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalarini bajaradi. Nazorat qilish vazifasi o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalari darajasini aniqlash va baholashdan iborat. Bu o’quv materiallarini o’rganishning keyingi bosqichiga o’tish imkoniyatlarini aniqlashtiradi hamda o’qituvchining o’quv metodlarini va usullarini to’g’ri tanlaganini nazorat qiladi. Nazorat qilish vazifasi o’quv materiallarini o’rganishning maqbul yo’llarini topish bilan bog’ liqdir. O’qitish vazifasi o’quvchilarning bilimini tekshirishda aniq ko’rinadi. Yangi mavzuni mustahkamlash jarayonida yoki uy vazifalarini tekshirishda o’quvchilarning o’tilgan mavzuni takrorlashga, ular uchun tushunarsiz bo’lgan ma’lumotlarni bilib olishlariga imkon tug’iladi. Nazoratning tarbiyalash vazifasi shundan iboratki, o’quvchilar tekshirishga tayyor bo’lish uchun darslarni o’z vaqtida tayyorlaydilar, bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanishga harakat qiladilar, intizomga o’ rganadilar. Agar nazoratning o’qitish va tarbiyalash vazifalari to’g’ri amalga oshirilsa, shaxsning tafakkurini rivojlantirishga, xis-tuyg’ulari va axloqiy sifatlarini tarbiyalashga imkon tug’iladi. Bu esa o’z-o’zidan nazoratning rivojlantiruvchi vazifasi sanaladi. 2.Ta’lim olganlikni nazorat qilish va tashxislash tamoyillari. Pedagogikada o’quvchilarning ta’lim olganligini tashxislash va nazorat qilish tamoyillarining tizimi ishlab chiqilgan. Ulardan eng muhimlari xolislik (obektivlik), tizimlilik (sistemalilik), ko’rgazmalilik (oshkoralik) sanaladi. Xolislik (obektivlik) tashxis testlari (topshiriqlari, savollari), tashxis jarayoni mazmunining ilmiy asoslanganligi, pedagogning barcha ta’lim oluvchilarga do’stona munosabati hamda bilim, malakalarni baholashning aniq ko’rinishda belgilangan mezonlaridan iborat. Amalda tashxisning xolisligi qo’yilgan baholar nazorat metodlari va vositalaridan, tashxis o’tkazgan o’qituvchidan qat’iy nazar xamma vaqt mos kelishini anglatadi. Tizimlilik (sistemalilik) tamoyilining talabi shundan iboratki, tashxislash nazoratini ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida - bilimlarni boshlang’ich idrok etishdan to amalda qo’llashgacha bo’lgan bosqichlarida olib borish kerak.Tizimlilik barcha ta’lim oluvchilar o’quv muassasida bo’lgan birinchi kundan boshlab oxirigacha muntazam tashxisga jalb etilishini anglatadi. Ta’lim oluvchining bilimi va egallashi lozim bo’lgan barcha jihatlarni ishonchli tekshirish uchun ta’ lim nazoratini tez-tez o’tkazish kerak. Tizimlilik tamoyili tashxis o’tkazishga bir butun yondashuvni talab etadiki, bunda nazorat, tekshirish, baholashning turli shakllari, metodlari, vositalari uzviy o’zaro bog’liqlikda va birlikda qo’llaniladi, bir maqsadga xizmat qiladi. Bu kabi yondashuv tashxisning ayrim metodlari va vositalarini mutloqlashtirishga yo’l qo’ymaydi. Ko’rgazmalilik (oshkoralik) tamoyili avvalo barcha ta’lim oluvchilar-ni aynan bir xil mezonlar bo’yicha ochiq sinovdan o’tkazishni anglatadi. Tashxis jarayonida belgilanadigan har bir o’quvchi reytingi ko’rgazmali, qiyosiy xarakterga ega. Oshkoralik tamoyili, shuningdek, baholarni e’lon qilish va motivatsiyalashni talab etadi. Baho mo’ljal (orientir) bo’lib, ta’lim oluvchilar unga muvofiq o’zlariga qo’yiladigan talablar va pedagogning xolisligi haqida fikr yuritadi. Tamoyilni amalga oshirishning zarur sharti tashxislash natijalarini e’lon qilish, ularni manfaatdor shaxslar ishtirokida muhokama va tahlil qilish, nuqsonlarni tugatishning istiqbolli rejalarini tuzish hisoblanadi. 3.O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish turlari, shakl va metodlari. Hozirgi davr pedagogik amaliyotida o’quvchilar o’quv faoliyatini nazorat qilishning qo’yidagi turlaridanfoydalaniladi: joriy nazorat; oraliq nazorat; yakuniy nazorat. Joriy nazorat o’qituvchi tomonidan o’quvchilarning har bir o’quv ishini muntazam nazorat qilishni hamda ularning o’rganilgan mavzularni o’zlashtirish bo’yicha bilim, ko’nikma va malakalari darajasini tekshirishni o’z ichiga oladi. Bilim darajasini tekshirish fanning har bir mavzusi bo’yicha kundalik ballar qo’yib borishni nazarda tutadi. Joriy nazorat o’qituvchini har bir o’quvchining o’quv faoliyati bo’yicha tezkor ma’lumotlar bilan ta’minlaydi, o’qitish jarayonini boshqarishda yaxshi natija beradi, o’zlashtirmagan o’quvchilarni o’z vaqtida aniqlaydi, o’zlashtirmaslikni bartaraf etish bo’yicha choralar belgilaydi. Oraliq nazorat - bu o’quvchilar tomonidan mazkur fanning muayyan bob yoki bo’limlarining o’zlashtirilganini tekshirish. Oraliq nazoratni o’qituvchi dars jadvali asosida darsda o’quv materialining o’ziga xos xususiyatini hisobga olgan holda o’tkazadi. Oraliq nazorat o’tkazishdan oldin o’quvchilar ogohlantiriladi. Har bir oraliq tekshirish alohida-alohida shkala asosida baholanadi. Yakuniy nazorat - choraklik, yarim yillik, yillik va davlat attestatsiyasi sinovlari singari turlarga bo’linadi. Yakuniy nazorat og’zaki, yozma, test hamda amaliy topshiriqlarni bajarish metodlari asosida o’tkaziladi. Nazoratning shakli o’quv ishini tashkil etish shakliga bog’liq bo’ladi. O’qituvchi uni mavzudan kelib chiqib tanlaydi. Nazoratning asosiy besh shakli mavjud: nazoratning ommaviy (frontal) shaklida o’qituvchi o’quvchilarga materialning ma’lum bir hajmi bo’yicha savol beradi, o’quvchilar unga qisqa javob qaytaradi. Mazkur so’rash ko’pchilik o’quvchini nazorat qilishni ta’minlaydi va butun guruhni faollashtiradi. Ammo bu nazoratni o’quvchilarning bilim darajasini har tomonlama aniqlash uchun qo’llab bo’lmaydi. nazoratning guruhli shaklida o’quvchilarning ma’ lum bir qismi nazorat qilinadi. O’qituvchi tomonidan o’quvchilar guruhiga vazifa beriladi va uni shu guruh bajaradi. Lekin masalani hal qilishda boshqa o’quvchilar ham qatnashishi mumkin. Guruh ishlayotgan paytda qolgan o’quvchilar bo’sh qolmaydi, ular o’rtoqlarining bajargan ishlarini baholash uchun o’z ustilarida ishlab o’tiradi. nazoratning individual shaklidan har bir o’quvchining bilim, ko’nikma va malakasi bilan mukammal tanishish uchun foydalaniladi. Nazoratning bu shaklida,odatda o’quvchilar javob berish uchun sinf taxtasi oldiga chaqiriladi. nazoratning kombinatsiyalangan (biriktirilgan)shakliindividual nazoratni ommaviy va guruhli shakllar bilan birlashtirishni taqozo etadi. Bu nazoratni hajmi katta mavzularni barcha o’quvchilardan so’rash kerak bo’lgan vaqtda foydalanadi. Har bir o’quvchiga alohida topshiriq beriladi va bir vaqtda birnecha o’quvchini tekshirish mumkin bo’ladi. O’z-o’zini nazorat qilish shakli ta’lim jarayonida ichki aks aloqaning bo’lishini ta’minlaydi. Nazoratning bu shakli psixologik mezonlarga asoslanadi. Uning samaradorligi o’ qituvchining kasbiy mahoratiga bog’liq bo’ladi. O’quvchilarning o’quv faoliyatini nazorat qilish metodlariquyidagilar: og’zaki tekshirish, yozma tekshirish, amaliytop shiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish, uy vazifalarinitekshirish. Og’zaki tekshirish. Bu metod bilimlarni nazorat qilish va baholashning ancha keng tarqalgan an’anaviy usullaridan biridir. Og’zaki tekshirishning mohiyati shunda ko’rinadiki, o’qituvchi o’ quvchilarga o’ rganilgan mavzuning mazmunidan kelib chiqib, savollar beradi va ularni javob berishga undaydi. Ana shu tarzda ularning o’zlashtirish darajasini aniqlaydi. Og’zaki tekshirish o’quvchilarning bilimlarini tekshirishni savol-javob usuli asosida amalga oshiriladi. Ushbu usul ayrim hollarda suhbat usuli deb ham ataladi. Og’zaki tekshirishda o’qituvchi o’rganilayotgan mavzuni alohida qismlarga ajratadi va ularni har biridan o’quvchilarga savollar beradi. Biroq o’quvchilarning nutqini o’stirish hamda ularning chuqur va mustahkam bilimga ega bo’lishlari uchun ulardan shu yoki oldingi mavzuni butunlay esga tushirishni talab qilish mumkin. Yozma tekshirish - o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini nazorat qilish va baholashning eng samarali usullaridan biri bo’lib, ularning ijodiy qobiliyatlarini baholash imkonini beradi. Mazkur usulning mohiyati shundaki, o’ qituvchi alohida mavzu yoki o’quv dasturining ma’lum bo’limini o’tib bo’lganidan so’ng oz vaqtning ichida barcha o’ quvchilarni tekshirishi mumkin. Yozma tekshirish nazorat ishi, insho, bayon, diktant va b. yordamida olib boriladi. Ammo o’qituvi va o’quvchi o’rtasida bevosita aloqaning yo’qligi sababli uning fikrlashini kuzatish imkoni bo’lmaydi. Amaliy topshiriqlarni bajarishga asoslangan tekshirish. Bajarilayotgan amaliy harakatlar (sport, mehnat harakatlari)ning to’g’riligini kuzatish yoki olingan natijalarga tayanishdan iborat bo’lishi mumkin. Amaliy tekshirish tabiiy-matematik sikldagi fanlardan o’ quvchilarning o’ zlashtirishini hisobga olishda keng foydalaniladi. Bu usul yordamida o’ quvchilarning olgan bilimlarini amaliyotda qo’llay olish malakasi aniqlanadi. Uy vazifalarini tekshirish. O’quvchilarning o’zlashtirishini nazorat qilish uchun ularning uyga berilgan vazifalarni bajarishini tekshirish katta ahamiyatga ega. Uy vazifalarini tekshirish o’qituvchiga o’quvchilarning o’quv ishiga bo’lgan munosabatini, o’rganilgan materialni qanchalik egallaganligini, uy vazifalarini bajarishdagi mustaqillik darajasini aniqlashga imkon beradi. 4. Bilim, ko’nikma, malakalarni va kompetensiyalarini baholash mezonlari. O’ quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari hamma vaqt bahstalab mavzu bo’lib kelgan. Chunki u turli adabiyotlarda turlicha yoritilgan. Biroq mavjud qarashlarni umumlashtirib aytish mumkinki, o’quvchilarning bilim, ko’nikma va malakalarini baholash mezonlari har bir fanning maqsad va vazifalariga, shuningdek, sinf (guruh)dagi o’quvchilarning o’zlashtirish darajasiga tayangan holda belgilanadi. Yuqoridagilardan kelib chiqib shunday xulosa chiqarish mumkin: «5» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi dasturdagi materialni to’liq o’zlashtirib olgan bo’lsa; b) o’rganilgan mavzu bo’yicha asosiy fikrlarni ochib bera olsa; v) egallangan bilimlarni amalda erkin qo’llay olsa; g) o’rganilgan mavzuni bayon qilishda, yozma ishlarda xatolarga yo’l qo’ymasdan, ma’lumotlarni tushuntirib bera olsa. «4» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuning mohiyatini bilsa; b) o’qituvchining savollariga qiynalmasdan javob bera olsa; v) egallangan bilimlarni amaliyotda qo’llay olsa; g) og’zaki javob berishda jiddiy xatolarga yo’l qo’ymasdan, o’qituvchining qo’shimcha savollari bilan xatolarini to’g’rilay olsa hamda yozma ishda uncha jiddiy bo’lmagan xatoga yo’l qo’ysa qo’yiladi. «3» baho yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzuni o’zlashtirgan, lekin mustaqil tushuntirib berishda o’qituvchining aniqlashtiruvchi savollariga ehtiyoj sezsa; b) savollarning mantiqiy tuzuilishini o’zgartirib berganda, javob berishga qiynalsa; v) yozma ishda xatolari bor bo’lsa. «2» baho qo’yiladi, agar: a) o’quvchi o’rganilgan mavzu haqida tushunchaga ega, biroq mavzuni o’ zlashtirmagan, b) yozma ishda qo’pol xatolarga yo’l qo’ysa qo’yiladi. 5.Ta’lim sifati monitoring. “Monitoring” atamasi ilk maratoba Birlashgan Millatlar tashkilotining 1972-yil iyun oyida Stokgolm konferensiyasini tashkil etish arafasida “nazorat” atamasiga muqobil sifatida ishlatila boshlangan. “Monitoring - inglizcha atama bo’lib, “uzluksiz kuzatish” degan ma’nosini anglatadi. Monitoringga ijtimoiy boshqaruv nazariyasida eng muhim, boshqaruv