IQTISODIY INQIROZLAR, ULARNING TURLARI VA NAMOYON BO`LISH XUSUSIYATLARI MUNDARIJA KIRISH I bob Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati 1.1. Inqiroz haqida tushuncha 1.2. Inqiroz turlari va bosqichlari II bob Tarkibiy inqirozlar va ularning iqtisodiyotning alohida sohalariga ta’sir etish yo’nalishlari 2.1. Iqtisodiy va moliyaviy inqiroz sabablari XULOSA ADABIYOTLAR RO’YXATI 2 KIRISH Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’zining ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng asosiy va muhim jihat - milliy iqtisodiyotlarning tobora integrasiyalashuvi va glaballashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar halqaro maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga har bir mamlakatning halqaro mehnat taqsimotidagi o’z mavqyeini mustahqamlash uchun kurashining kuchayishiga ham ta’sir ko’rsatadi. Biroq, o’z o’rnida ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotiga integrasiyalashuvi va globallashuvining ijobiy tamonlari bilan bir qatorda ma’lum ziddiyatli jihatlari ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda bormasligi dunyo mamlakatlari o’rtasida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jihatidan tafovutning, ekologik tahdidlarning kuchayib borishi, turli mamlakatlarda aholi soni o’zgarishining kuchayib borishi keskin farqlanishi kabi holatlar jahon ho’jaligining yaxlit tizim sifatida barqaror rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Shuningdek mazkur jarayonlarning yana bir xususiyatli jihati-jahonning bir mamlakatda ro’y berayotgan ijtimoiy-iqtisodiy larzalarning (inqirozlarning) muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o’z ta’sirini o’tkazishi hisoblanadi. Jahon hamjamiyati bugungi kunda boshidan kechirayotgan moliyaviy inqiroz ham aynan shu ma’noda globallashuv jarayonlarining salbiy oqibati sifatida namoyon bo’ldi. Shunga kura, biz mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy inqiroz oqibatlarining ta’sirini har tamonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushb a jarayonlar ta’siri nuqtai nazaridan shakillantirishimiz va ularni izchil amalga oshirishimiz taqozo etiladi. 3 I bob Iqtisodiy inqirozning kelib chiqish mohiyati 1.1. Inqiroz haqida tushuncha Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi ta’sir etgan har bir davlatning milliy iqtisodiyotiga jiddiy talofat ko‘rmasdan qolmadi. Jumladan, inqirozning “vatani” hisoblangan AQSH va boshqa uning iqtisodiyotiga rivojlanishi bog‘liq bo‘lgan davlatlar(Angliya, Germaniya, Yaponiya va sh.k.) tomonidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar ham ko‘zlangan darajada o‘zini oqlamadi. Shu munosabat bilan aytish mumkinki, inqiroz har bir iqtisodiy tizim va unda amal qilayotgan tarmoqlarning faoliyatini orqaga ketishi bilan bog‘liq holatni yuzaga keltiradi. Sanoat korxonalarida inqirozlar boshqa tarmoq yoki iqtisodiy tizimdagi qiyinchiliklar hisobiga va tarmoqning ichida ham vujudga kelishi mumkin. Bu o‘rinda inqirozlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan boshqa tarmoqlarga tegishli barcha sabablar sanoat korxonalaridagi inqirozlarni ham vujudga keltiradi. Inqiroz deganda insonning ko‘z oldida hech qanday moddiylik gavdalanmaydi va inqirozni hech qanday shakli-shamoyili bo‘lmaydi. Aynan shu mavhumiylikka ega bo‘lgan hech qanday moddiy ko‘rinishi mavjud bo‘lmagan tushuncha tovar va pul munosabatlarini nomuvofiqlashtirish, makroiqtisodiyotni izdan chiqarish, ocharchilik, taqchillik, qimmatchilik kabi ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni keltirib chiqarish hamda boshqa turli darajadagi qiyinchiliklarni shakllantirish quvvatiga ega. Moddiy ashyodan samarasiz foydalanilganda va (yoki) u turib qolganda jamiyat hayotiga zarar etkazishi mumkin, lekin o‘zi ko‘rinmagan narsa qanday zarar etkazadi degan fikr ham yo‘q emas. Bu holatda mavhum tushunchalarning deyarli barchasi insonga u yoki bu darajada ham ijobiy ham salbiy xususiyatlari bilan hayotini mos ravishda bir tomonga o‘zgartirishi mumkin ekanligini anglash mumkin. Misol, ishlab chiqarish korxonasining mulkdori bo‘lgan aksiyador korxona faoliyati orqaga ketib aksiyalarining bozor qiymati u sotib olganidan ko‘ra pasayganida tabiiy ravishda ruhiy tushkunlika tushib qoladi. Bu holatda ham 4 mavxum tushunchalar o‘z kuchini ko‘rsatadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inqiroz faqatgina amal qilgandagina insonlar yodiga tushadi. Agar mavjud bo‘lmasa uni hech kim eslamaydi. Bu ham iqtisodiy inqirozni vujudga keltiruvchi sabablardan biri ekanligini unutmaslik lozim. Chunki, inson o‘z nomi bilan unituvchi, u bo‘lgan voqea hodisalarni yozib, qayd etib borsada yana bir bor takrorlanmaginigacha xato qilaveradi. Bu esa obyektiv qonuniyat. SHu sababdan ham, inqirozlarni fazalar orqali namoyish etganda, u har bir davr odamining boshidan hech bo‘lmaganda bir marotaba o‘tganligini guvohi bo‘lamiz. Inqirozning tabiatan takrorlanuvchanligi ham shundan iborat. Inqirozni tushuncha sifatida kengroq tahlil qilganda, oqibati ham moddiy ham ma’naviy zarar bilan tugaydigan va insonlar boshiga turli qiyinchiliklarni soladigan vaqea-hodisalar to‘plamidan iborat jarayon ekanligini ko‘rish mumkin. Inqirozni tabiati va u haqda berilgan ta’riflar mohiyatan yagona tushuncha mazmunini beradi. Inqirozlarni xususiyati haqida gapirilganda esa, ularni kelib chiqish mohiyati va xarakteriga qarab buzg‘unchilik, iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy tizimlarni emirilishi va katta iqtisodiy-moliyaviy zararlar nazarda tutiladi. SHu bois, inqiroz hech kimni tasavvurida yorqin ijobiy hodisa emas, salbiy taasurotlarni vujudga keltiradi. Inqirozni to‘liq mohiyatini ochish uchun albatta u haqda berilgan fikrlar va mulohazar, shuningdek, ta’riflarni birma-bir ko‘rib chiqish lozim. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasida inqiroz (crisis) so‘ziga taraqqiyotda orqaga ketish, tanazzul deb ta’rif bildiriladi1. Mazkur ta’rif, inqirozga berilgan ta’riflarning eng ilmiysi deb hisoblansa hato bo‘lmaydi. Chunki, olimlar tomonidan inqirozga berilgan ta’riflar faqatgina, iqtisodiy-moliyaviy nuqtai nazardan yoritilgan bo‘lib, bir tomonlama xarakterga ega. Zamonaviy adabiyotlarda inqirozni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonidagi holati bo‘yicha hali ham bitta tan olingan xulosaga kelinmagan. Inqirozlar bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladi, lekin ma’muriy tizimda mavjud emas degan 1 O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 4-jild. Zebuniso-Konigil. Tahrir Hay’ati: M.Aminov, T.Daminov, T.Dolimov va b. T.: “O’zbekiston milliy entsiklopediyasi” Davlat ilmiy nashriyoti, 2002. – 704 b. (197-bet) 5 tushunchalar mavjud. Ba’zilar iqtisodiy inqirozlar haqida so‘z yuritib, faqat davlat miqyosida amal qilib mikrodarajada bo‘lmaydi, korxona inqirozlarini boshqaruvdagi muammo, hato va kamchiliklardan iborat deb tushuntiradilar. Bunday tushunishlar hato fikr hisoblanadi. Agar ularning fikrini to‘g‘ri hisoblab shu vaziyatdan turib holatga baho beradigan bo‘lsak, firma boshqaruvida inqirozni rivojlanishini, strategiyasini oldindan ko‘ra bilishning ilojisi yo‘q va hisobga olib ham bo‘lmaydi. Inqiroz tushunchasi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uslubiga ko‘p tomonlama ta’sir qiladigan risk tushunchasi bilan o‘zaro bog‘liq2. Rossiyalik inqirozga qarshi boshqaruv maktabi vakillari ham inqiroz haqida o‘z fikrlarini bildirib o‘tganlar. E.A.Babushkina, O.YU.Biryukova, L.S.Vereshaginalarning ta’riflariga ko‘ra, inqiroz – bu korxonaning hayot faoliyatiga maksimal darajada qarama-qarshi ta’sir qiluvchi jarayon bo‘lib, faqatgina kapitalistik tizimga xos bo‘lgan holatdir3. Shu kabi fikrlarni E.P.Jarkovskaya va B.E.Brodskiylar ham bildirishgan bo‘lib: inqiroz – bu korxonaning ichki ishlab chiqarish va ijtimoiy-iqtisodiy hamda tashqi muhit bilan munosabatlarini keskinlashuvidir. Inqiroz korxonaning rivojlanish va tiklanish, ishlab chiqarishni kengayishi holatida ham pasayish sifatida aks etishi mumkin4. Angliyalik iqtisodchi olimlardan biri Djon Von Eykennning inqirozga bergan ta’riflari boshqa olimlarning mulohazalaridan ajralib turadi. U inqirozni bir necha ta’riflar yordamida tushuntirgan. 1-ta’rif: inqiroz – bu havfli nobarqaror vaziyat va ish holati bo‘lib, voqea hodisalarni yaxshi yoki yomon tomonga qarab rivojlanishiga eng kata ta’sir qiladigan omildir; 2-ta’rif: inqiroz – bu tashkilotning moliyaviy holati yoki obro‘-e’tiboriga ta’sir qiluvchi barcha salbiy holatlardir; 2Antikrizisnoe upravlenie: Uchebnik. – 2-e izd., dop. i pererab./Pod red. prof.E.M.Korotkova – M.:INFRA – M, 2009. – 620 s. – (Visshee obrazovanie) 3 Babushkina Ye.A. Antikrizisnoe upravlenie : konspetk lektsiy / Ye.A.Babushkina, O.Yu.Biryukova, L.S.Vereshagina. – M.:Eksmo, 2008. – 160s. – (Ekzamen v karmane) 4 Jarkovskaya Yelena Pavlovna Antikrizisnoe upravleniya: Uchebnik – 4-e izd., - M.: Omega – 2007.– 365 s. 6 3-ta’rif: inqiroz – bu korxonaning rahbarlari, hamkorlari uchun o‘z oldilaridagi imkoniyatlarini ochish haqida qaror qabul qilishga majbur etuvchi takroriy holatdir5. Yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, inqirozga berilgan ta’riflar turlicha bo‘lgani bilan ularni mohiyati yagona fikr ostida birlashadi. Lekin aytib o‘tish zarurki, berilgan ta’riflarni inqirozni turli nuqtadan tahlil qiladi. Ta’riflarni tahlil qilganda quyidagilarni kuzatish mumkin. Babushkina E.A., Biryukova O.Y., Vereshagina L.S. larning bergan ta’riflarida inqiroz kapitalistik tizimdagina uchraydigan va sotsialistik iqtisodiy tizimga yod tushuncha sifatida ta’riflanadi. Bunday fikrga sabab, davlat boshqaruvida va mulkida bo‘lgan korxonalar doimiy ravishda davlat qaromig‘ida bo‘ladi va hech qachon inqirozga uchramaydi degan mulohazadir. Lekin sotsialistik tizimlarda ham inqiroz bo‘ladi. Sotsialistik tizim asoschilaridan biri K.Marks ham o‘zining Iqtisodiyssiklning nazariy egri chizig‘ida ko‘rsatib o‘tgan. Ya’ni iqtisodiyot ma’lum cho‘qqini zabt etgandan so‘ng muqarrar ravishda inqirozlarni ham boshdan kechirishini isbotlab bergan. Demak, sotsialistik tizimda inqirozlar mavjud bo‘lmaganda edi K.Marks ham bu fikrni tasdiqlamagan bo‘lar edi. Faqat unda bozor iqtisodiyotidan farqli ravishda avval davlat inqiroz yoqasiga keladi. Yana shuni ham aytish kerakki, ular inqirozni natural xo‘jaliklarda ham mavjud bo‘lmasligi6 haqida fikr bildirganlar. Lekin inqirozni o‘zlari tomondan berilgan ta’rifda ham xo‘jalik faoliyatiga qarama-qarshi ta’sir qiluvchi jarayon sifatida aytib o‘tilgan. Natural xo‘jalikda faoliyatga qarama-qarshi ta’sir qiluvchi kuchlar, omillar yetarli. Bularga tabiiy omillarni misol qilib ko‘rsatishni o‘zi kifoya. Xulosa qilish mumkinki, inqirozga berilgan ta’rifni birinchi qismi maqsadga muvofiq tartibda berilgan bo‘lishiga qaramasdan uni tahlilida olimlar inqirozga ta’sir qiluvchi omillarni e’tiborga olmaganlar. E.P.Jarkovskaya va B.E.Brodskiylar yuqoridagi olimlardan farqli ravishda inqirozni unga ta’sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni e’tiborga olgan holda 5Von Eyken Dj. Krizis – ostatsya v jivix! Nastolnaya kniga dlya rukovoditeley, predprinimateley i vladeltsev biznesa / Djon Von Eyken. – M.: Alpina Biznes Buks, 2009. – 352 s. 6Babushkina Ye.A. Antikrizisnoe upravlenie : konspetk lektsiy / Ye.A.Babushkina, O.Yu.Biryukova, L.S.Vereshagina. – M.:Eksmo, 2008. – 160s. – (Ekzamen v karmane) 7 ta’riflaganlar va korxonaning umumiy munosabatlarini keskinlashuviga olib kelishini tushuntirganlar. Mazkur ta’rifni tahlilini o‘rganib shunday xulosa qilish mumkinki, fikr bir tomonlamalik xarakterga ega. Chunki inqirozni ta’rifi iqtisodiy va moliyaviy tomonga bog‘langan ravishda berilgan. Lekin inqiroz korxona xo‘jalik faoliyatida faqatgina iqtisodiy va moliyaviy sabablar natijasida vujudga kelmaydi faqatgina uni oqibati bunga borib taqaladi. Bundan ko‘rinadiki, ta’rif omillarni oqibatiga yo‘naltirilgan. To‘g‘ri inqirozni oqibati iqtisodiy va moliyaviy zarar keltirgani uchun ham xatarli hisosoblansada, ammo ruhiy oqibatlarni ham yoddan chiqarmasalik zarur. Shuning uchun ham, inqiroz hatarlar girdobi hisoblanadiki, uni oqibati qaysi shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar faqatgina zarar keltiradi. Inqirozni foydali tomonlari ham mavjud bo‘lib, u haqda keyinroq fikr yuritiladi. Bugungi kunda korxonalarning ish faoliyatini aktivlashtirish va ishchanlik darajasini oshirish bo‘yicha eng ko‘zga ko‘rinarli ishlarni amalga oshirayotgan olimlardan biri – bu Djon Von Eykendir. U korxonalarni qayta tarkibiy tuzish strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha 17 yillik7 tajribaga ega. U bir necha ta’riflarni tahlili bilan izohlab bergan bo‘lib, xozirgi davrdagi eng to‘g‘ri fikrlar deb hisoblash mumkin. U inqirozga bergan barcha ta’riflarida uni kelib chiqishi, omillarni ta’sir qilishi va oqibatlarini inobatga olib bergan. Shu bilan birgalikda e’tiborga loyiq tomoni inqirozni yomon holat sifatidagina emas, balki rahbar va hodimlarni o‘z imkoniyatlarini ochishlari uchun zamin deb hisoblagan. Bundan inqirozni kelajakda fan texnika taraqqiyotini ildamlatadigan va hodimlarni o‘z imkoniyatlarini yuqori darajada ko‘rsata olishiga yordamlashadigan jarayon deb ham atab o‘tilgan. Shu kabi iqtisodchi olimlar va klassiklar tomonidan inqirozga ko‘plab ta’riflar berilgan bo‘lib, har biri o‘z mohiyatiga ko‘ra korxona xo‘jalik faoliyatiga ta’sir qiluvchi xatarni u yoki bu tomonini ifodalaydi. 7Von Eyken Dj. Krizis – ostatsya v jivix! Nastolnaya kniga dlya rukovoditeley, predprinimateley i vladeltsev biznesa / Djon Von Eyken. – M.: Alpina Biznes Buks, 2009. – 352 s. 8 Iqtisodiy nochorlik – korxonaning moliyaviy natijalari, iqtisodiy ahvoli va to‘lov qobiliyatini pasayishi bo‘lib, o‘z majburiyatini belgilangan muddatda bajara olmagan sharoitlarda vujudga keladi. Aslida, to‘lovga qobiliyatsizlik iqtisodiy nochorlikni keltirib chiqaradi. Amaliyotda ham to‘lovga qobiliyati yo‘qolgandan so‘ng iqtisodiy nochor korxona, deb yuritiladi, lekin bir paytda bankrot atamasi ham qo‘llanib ketaveradi. Shu sababli, bankrotlik kategoriyasiga nisbatan iqtisodiy nochorlik kategoriyasi yuzaga kelish davri va mazmuni jihatidan farq qilishi bo‘yicha aniq mezonlarni ishlab chiqish zarur. Nochorlik va bankrotlik kategoriyalarini ajratib turuvchi xususiyatlari quyidagilardan iborat:  Jonlantiruvchi taomillarni qo‘llagandan so‘ng, korxonani to‘lov qobiliyatini tiklash imkoniyati bo‘lmagan holda, bankrotlik alomatlari mavjudligi haqida arbitraj sudning ajrimi;  Barcha to‘lov qobiliyatini tiklash imkoniyati yo‘qotildi deb, korxonaning moliyaviy holati tavsiflanganda fuqarolik huquqiy me’yori bo‘yicha arbitraj sudning ajrimi. To‘lovga qobiliyatsizlik keyinchalik iqtisodiy nochorlik, moliyaviy nobarqarorlik, korxona resurslarining nomutanosibligini yuzaga keltiradi. Agar korxona shu holga tushib, uni sog‘lomlashtirishning iloji bo‘lmasa, tugatishga doir ish yuritish taomili qo‘llaniladi. Buni quyidagi rasm orqali ham ko‘rish mumkin (1.1- rasm). 1.1-rasm. Sanoat korxonalarida bankrotlik holati kelib chiqishi bosqichlari ketma-ketligi 9 Zarar ko‘rib ishlash sanoat korxonalarida hisobot davridagi resurslarning yo‘qotilishini bildiradi. Zarar – mahsulot ishlab chiqarishga sarflangan xarajatlar shu mahsulotning bozorda sotilishidan kelib tushuvchi tushumdan ko‘pligini anglatadi. Sarflangan xarajatlar esa korxona resurslarining ma’lum maqsadda chiqib ketishi bilan aniqlanadi. Ularning qaytib kelishi esa daromad ko‘rinishida bo‘ladi. Korxona o‘z imkoniyatlaridan foydalanib, foyda olish maqsadida tavakkalchilik sharoitida o‘z resurslarini sarflaydi. Zararning mohiyati xarajat qilingan resurslarning sarflangan holatiga nisbatan kamayib qaytishi hisoblanadi. Masalaga dialektik yondashilsa, jamiyat boyligi bu holatda kamaymaydi deb xulosa qilish mumkin. Lekin yo‘qotilgan resurs korxonaga qaytarilmasligi sotilgan mahsulot iste’molchilar tomonidan arzon baholanganligini e’tiborga olib, korxona zarar ko‘rganida resurlar jamiyat a’zolari o‘rtasida notekis taqsimlanadi va bozordagi raqobatga salbiy ta’sir qiladi deb aytish mumkin. Zararga olib keluvchi sabab, faqat arzonga sotish emas, balki tayyor mahsulot iste’molchiga etib bormasdan omborda turishi, chirishi, tabiiy yo‘qotilishi ham mumkin. Bu holatda korxona resursining zarar ko‘rinishida yo‘qotilishi jamiyat boyligining kamayishiga olib keladi. SHuning uchun korxonalar nochorligi va zarar ko‘rib ishlashini tahlil qilishda ularning sonidan ko‘ra, ko‘rilgan zarar miqdori, yo‘qotilgan resurslar hajmini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. SHu bilan birga, ko‘rilgan zarar miqdorini tahlil qilish korxona faoliyatining kelgusidagi holatini oldindan baholashni osonlashtiradi hamda boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni samaradorligini ham ko‘rsatib beradi. Aytib o‘tilganidek, sanoat korxonalari zarar ko‘rishi oqibatida iqtisodiy resurslarning muntazam kamayib borishi, korxonada moliyaviy qiyinchiliklar yuzaga kelayotganligidan dalolat beradi. Kreditorlik qarzlarining esa ko‘payishi bankrotlik taomillarini qo‘llash ehtiyojini hosil qiladi. Iqtisodiy nochorlik zarar ko‘rib ishlashning hosilasi hisoblanadi. CHunki korxona tomonidan ko‘rilgan zarar hajmi ortgani sari, to‘lov qobiliyati ham pasayib boraveradi. Bu holatni korxona kapitalining shakllanishi yordamida tahlil qilish 10 iqtisodiy inqirozning ehtimollik darajasini aniqlash imkonini beradi. Ko‘rilgan zararning iqtisodiy nochorlikka ta’siri korxona kapitalining qaysi manbadan ko‘proq shakllanganligiga bog‘liq. Masalaga iqtisodiy tahlil nuqtai nazaridan yondashilsa, korxona jami iqtisodiy resurslarining shakllanish manbaini ikki katta guruhga bo‘lish mumkin. Iqtisodiy nochorlik belgilari shu guruhlarning o‘zaro mutanosibligiga bog‘liq holda vujudga keladi (1.2-rasm). 1.2-rasm. Sanoat korxonasida iqtisodiy-moliyaviy zarar oqibatida inqirozli muhitning tarkibiy tuzilishi 1.2-rasmga ko‘ra, sanoat korxonalarida iqtisodiy nochorlik zarar ko‘rib ishlash oqibatida vujudga keladi. Lekin zararning korxona resurslariga uch xil ko‘rinishdagi ta’siri iqtisodiy nochorlik va inqirozning ehtimollik darajasini belgilab beradi. Birinchi holatda, sanoat korxonasi o‘z kapitalining asosiy qismi odatda uzoq muddatli aktivlardan tashkil topgan bo‘ladi deb hisoblansa, chetdan jalb qilingan mablag‘ ko‘proq aylanma mablag‘larning shakllanishiga asos bo‘ladi. Muntazam IQTISODIY-MOLIYAVIY ZARAR Majburiyatlar Iqtisodiy resursning zarar oqibatida kamayishi Xususiy kapital IQTISODIY INQIROZ Joriy aktivlar Uzoq muddatli aktivlar IQTISODIY-MOLIYAVIY ZARAR 11 ravishda past rentabelli yoki zarar ko‘rib ishlash yuqorida ta’kidlanganidek, korxona iqtisodiy resurslarining chiqib ketishini ta’minlaydi. Xususiy kapital o‘zgarmagan sharoitda, chetdan jalb qilingan aylanma mablag‘lar tabiiy kamayib boradi. Oqibatda korxonada jalb qilingan mablag‘larning kamayib ketishiga olib keladi, to‘lov qobiliyati ham pasayib kreditor qarzdorlikning muddatdan o‘tgan qismi paydo bo‘ladi va korxonada iqtisodiy nochorlik alomatlari vujudga keladi. Ikkinchi holatda agar sanoat korxonalari uzoq muddatli aktivlarini chetdan mablag‘ jalb qilish hisobiga shakllantirib, o‘z mablag‘laridan aylanma mablag‘ sifatida foydalanayotgan bo‘lsa, zarar hisobiga kamayish o‘z mablag‘lariga ta’sir ko‘rsatadi va uni kamaytiradi. Birinchi holatdan farqli o‘laroq bu jarayonda iqtisodiy nochorlikka o‘z mablag‘larining chiqib ketishi sabab bo‘ladi. Uchinchi holatda agar korxonada joylashgan aktivlar manbalarini aniqlashning iloji bo‘lmaganda, zarar umumiy jihatdan yana aktivlarni kamaytiradi va to‘lov qobiliyatini pasaytiradi. Keltirilgan har bir holatda, aktivlarning chiqib ketishiga nisbatan kirib kelishining davriy ravishda pasayishi e’tiborga olinsa, korxonada o‘z mablag‘larining kamayishi yoki chetdan jalb qilingan mablag‘larning kamayishidan qat’iy nazar iqtisodiy nochorlik yuz beraveradi va korxona har qanday vaziyatda ham huquqiy jihatdan aybdor hisoblanadi. Bu esa korxonaga mablag‘ni chetdan jalb qilish uni o‘zlashtirish ekanligi va zarar yoki foyda ko‘rib ishlashdan qat’iy nazar uni qaytarish zarurligini ko‘rsatadi. Iqtisodiy nochorlik esa korxonaga chetdan mablag‘lar jalb qilganda vujudga keladi. Lekin ta’kidlash zarurki, birinchi holatda korxonaning bankrot bo‘lish ehtimoli boshqa holatlarga nisbatan yuqoriroq. Chunki aylanma mablag‘larga chetdan jalb qilingan mablag‘ning uzoq muddatlilarga nisbatan qaytarish davri tezroq bo‘ladi. Korxonaning zarar bilan ishlashi esa ularni qaytarish imkoniyatini kamaytiradi. Shu sababli korxona kapitalini tashkil etish jarayonida chetdan jalb etilgan mablag‘lar uzoq muddatli aktivlarga investitsiya qilish maqsadida yollansa va o‘z mablag‘lari aylanma mablag‘larni shakllantirishga yo‘naltirilsa, bankrotlik ehtimolligi kamayadi. 12 1.2. Inqiroz turlari va bosqichlari Korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni samarali ishlab chiqilishi va natijasi bevosita uning turini, tavsifini va xususiyatini qay darajada aniqlab olinishiga bog‘liq. Sababi inqirozning turi va xususiyatini to‘g‘ri aniqlash, korxonaning xo‘jalik foaliyatiga qo‘yilgan tashxisni aniqlashtiradi va muammoning manbaasini topishga yordam beradi. Muammoni to‘g‘ri aniqlanishi keyinchalik uni bartarf etish ishlarini samaradorligini oshiradi. Masalan, shifokor xuzuriga kelgan bemorni kasalligi nima ekanligini aniq topa bilish shifokordan tajriba va bilim talab qiladi, shu bilan birgalikda uni davolash jrayonida kasallikni tezroq davolashga zamin tayyorlaydi. Agar shifokor tashxisni noto‘g‘ri qo‘yadigan bo‘lsa, kasallik jarayoni uzoq davom etadi va yanada og‘irlashishi mumkin. Zamonaviy adabiyotlarda inqirozni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish jarayonidagi holati bo‘yicha hali ham bitta tan olingan xulosaga kelinmagan. Iniqrozlar bozor iqtisodiyoti sharoitida amal qiladi, lekin ma’muriy tizimda mavjud emas degan tushunchalar mavjud Ba’zilar inqirozlar faqat davlat miqyosida amal qilib mikrodarajada bo‘lmaydi, uni faqatgina boshqaruvdagi muammo, hato va kamchiliklardan iborat deb tushuntiradilar. Bunday tushunishlar hato fikr hisoblanadi. Agar ularni fikrini to‘g‘ri hisoblab shu pozitsiyadan turib holatga baho beradigan bo‘lsak, firma boshqaruvida inqirozni rivojlanishini, strategiyasini oldindan ko‘ra bilishning ilojisi yo‘q va hisobga olib ham bo‘lmaydi. Inqiroz tushunchasi boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish uslubiga ko‘p tomonlama ta’sir qiladigan risk tushunchasi bilan o‘zaro bog‘liq. Inqiroz tushunchasida inqiroz faqatgina sabablar emas, balki oqibatlari ham katta ahamiyatga ega. Inqiroz oqibatlari ikki ko‘rinishdagi omillar bilan bog‘liq: sababalari va inqiroznining rivojlanish jarayonlarini boshqarish imkoniyatlari. Inqirozning turli xil oqibatlari faqatgina uning xarakterini emas, balki inqirozni yumshatishi yoki qattiqlab yuborishi mumkin bo‘lgan inqirozga qarshi 13 boshqaruvning tavsifini ham aniqlaydi. Bu munosabatlardagi boshqaruv imkoniyatlari professionalizm, boshqaruv san’ati, motivatsiya tavsifi, sabablarni va oqibatlarni tushuna olish va mas’uliyatning maqsadlariga bog‘liqdir. 1.3-rasm. Tashkilotning ijtimoiy-iqtisodiy tizimida inqiroz havfini vujudga kelishi Inqirozlarni ham turini to‘g‘ri ajrata bilish va xususiyatlarini turiga qarab bir- biridan farqlay olish inqirozga qarshi boshqaruv jarayonini soddalashtiradi va to‘lovga noqobillikni tiklanishini tezlashtiradi. Amaliyot va nazariyada inqirozni juda ko‘p turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Inqirozning bu turlari ularni muayyan guruhlarga ajratish imkonini beradi va xususiyatlarini aniqlashtiradi. Lekin shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, inqirozlarni guruhlarga ajratishda bu soha vakillari tomonidan ba’zi chalkashliklarga yo‘l qo‘yilgan. Ya’ni, inqiroz turlarini bir-biridan ajratishda sabablari va oqibatlari yuzasidan vujudga kelishiga qaramasdan aralashtirib yuborganlar. Amaliyot inqirozlar nafaqat maqsad va oqibatlaridan kelib chiqib, balki o‘z BOSHQARUV Tashkilotning faoliyat ko’rsatishini boshqarish Korxona rivojlanishini boshqarish Inqiroz havfi Jarayonlar barqarorlashuvi Yangi sifatni paydo bo’lishini jonlantiruvchi holatning sustlashuvi TASHKILOTNING YASHOVCHANLIGI 14 mohiyatiga ko‘ra ham bir xil emasligini ko‘rsatadi. Agarda inqirozni xarakteri to‘g‘risida aniq ma’lumot bo‘lsa, u holda uni kuchsizlantirish, havfsizligini ta’minlash uchun sarflanadigan vaqtni va xarajatni qisqartirish imkoniyati ortadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inqirozlarni vujudga kelishiga olib keluvchi omillarning turlariga ko‘ra inqirozlar quyidagilarga bo‘linadi: 1. Siyosiy inqirozlar; 2. Ijtimoiy inqirozlar; 3. Tabiiy inqirozlar; 4. Iqtisodiy inqirozlar. 1.4-rasm. Inqirozni vujudga keltiruvchi omillariga ko‘ra turkumlanishi Yuqorida berib o‘tilgan guruhlar inqirozlarni vujudga kelishi jihatidan eng katta guruhlari bo‘lib hisoblanadi. Inqirozning bu turlari boshqa faoliyatlardagi inqirozlarni vujudga kelishiga sabab bo‘ladi. Bundan tushunish mumkinki, ular ham o‘z o‘rnida inqirozning boshqa xususiy turlariga bo‘linib ketishi mumkin. Inqirozning mazkur turlariga makro va mikro darajada yondoshish mumkin. Umumiy jihatdan olib qaraganda, ular quyidagicha izohlanadi: Siyosiy inqirozlar – makro darajada vujudga keladi va davlat siyosatini sustlashuvi bilan bog‘liq tarzda boradi. Siyosiy inqirozlar katta-kichik urushlar, Inqirozni vujudga keltiruvchi omillariga ko’ra turlari Siyosiy Ijtimoiy Tabiiy Iqtisodiy Urushlar; Genotsid; Partiyalarning parchalanishi; Davlat tuzimini to’ntarilishi Diniy inqirozlar; Milliy inqirozlar; Aholining populyatsion inqirozlari, qarish Tabiiy boyliklarni yo’qolib ketishi; Tabiiy ofatlar; Iqlim o’zgarishi Moliyaviy inqirozlar; Narxlarni ko’tarilib ketishi; Retsessiya; Resurslarning taqchilligi 15 millatni qirib tashlanishi, xukmron partiyalarning parchalanishi va davlat tuzumining ag‘darilishi natijasida paydo bo‘ladi. Siyosiy inqiroz natijasida subyekt yo‘qolib ketmasligi mumkin, lekin uni xukmronligi sustlashadi va boshqaruv doirasi torayadi. Unga quyidagilarni kiritish mumkin:  urushlar;  genotsid – butun bir millatni qirib yuborish;  partiyalarning parchalanishi;  davlat tuzumining ag‘darilishi. Ijtimoiy inqirozlar – ko‘proq aholi, millat va xalqlarning dunyoviy va diniy qarashlari bilan bog‘liq ravishda kechadi. Ijtimoiy inqirozlar natijasida ma’lum dinlardan odamlar yuz o‘giradi va boshqasiga o‘tadi, millatlar o‘z urf-odatlarini unutadilar, tillarini o‘lik tilga aylanishiga sababchi bo‘ladilar, aholining populyasiyasida – qarishning ko‘payishi, tug‘ilishning kamayishi va unga nisbatan o‘lim darajasini ko‘tarilishi kabi muammolar vujudga keladi. Unga quyidagilarni kiritish mumkin:  diniy inqirozlar;  milliy inqirozlar;  aholining populyasion inqirozlari, qarish darajasini ko‘tarilishi; Tabiiy inqirozlar – bu insonni hohish irodasidan tashqarida shakllanadi va paydo bo‘ladi. Faqatgina ba’zi tabiiy inqirozlarni paydo bo‘lishiga inson sababchi bo‘lishi mumkin, lekin ularni to‘xtata olmaydi va boshqara olmaydi. Tabiiy inqirozlarga quyidagilarni kiritish mumkin:  tabiiy boyliklarning yo‘qolib ketishi;  turli tabiiy ofatlar;  iqlim o‘zgarishi va boshqalar. Iqtisodiy inqirozlar. Olimlar A.V.Vohobov, N.H.Jumaev va E.A.Hoshimovlar tomonidan iqtisodiy va moliyaviy inqirozlar haqida fikrlar bildirilgan. Ularning fikricha, iqtisodiy inqiroz retsessiyaga tenglashtirilgan. Inqirozlarni miqyosi jihatidan ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin: makro va mikro darajadagi inqirozlar. 16 Makrodarajadagi inqirozlar moliya va iqtisod sohasidagi qarorlar real iqtisodiy qonuniyatlardan farqli ravishda qabul qilinganda muammolar ko‘zga ko‘rinmagan holda to‘planib borib katta “BUM” bilan boshlanadi. Bunga dunyodagi eng yirik inqirozlarni o‘rganib guvohi bo‘lish mumkin. Bugungi kunda, dastlabki inqirozlar qaysi davlatlarda sodir bo‘lganligi va uni bartaraf etish mexanizmlarini izohlash bo‘yicha olimlar o‘rtasida ixtiloflar mavjud. Ba’zi iqtisodchilar8 inqirozni bundan 2200 yil avval Qadimiy Rimda bo‘lgan deb ta’kidlasalar, boshqalari AQSHda 19-asrda dastlabki inqirozlar paydo bo‘lgan deb tushuntiradilar. Lekin bir narsani tan olib aytish kerakki, agar tarixiy chuqurlashib borilsa, Odam Ato va Momo Havolarning jannatdan quvilishini eng dastlabki insoniyatning inqirozi deb atash mumkin. Ammo masalani bunday tushunish ishni chigallashtiradi xolos. Shu sababdan, inqirozlarning tarixini o‘rganishda AQSHda 1857 yilda bo‘lib o‘tgan inqirozdan boshlash maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Bu qarashni “Finansoviy direktor” jurnalidan olingan ma’lumotlar ham tasdiqlagan. Demak, eng birinchi inqiroz 1857 yil kuzda AQSHda fond bozoridagi kotirovkalarning pasayishi natijasida vujudga kelgan. Inqiroz shu yilning o‘zida Angliyani va keyingi yili esa Germaniyagacha bo‘lgan hududni qamrab olgan. Bu inqirozning sababi ham bank tizimini asosiga shakllangan. Qisqa muddat ichida 200 ga yaqin banklar 6 oyga yopilgan. 1857 yilning 13 oktyabr kuni banklar ertalabdan tushgacha bo‘lgan davrda ishlagan va tushdan keyin o‘zlarini bankrot deb e’lon qilganlar. Shuningdek inqirozdan engil sanoat korxonalari va mashinasozlik sanoati korxonalari eng katta zarar ko‘rgan. 1858 yillar oxiriga borib AQSH iqtisodiyoti inqirozdan qutulib o‘sa boshlagan. Angliya banklari esa dastlab inqirozdan qutulish uchun qayta moliyalash stavkasini 2 baravarga oshirishga harakat qilganlar, bu ijobiy natija bermagach qo‘shimcha banknotalarni emissiya qila boshlaganlar va bu 1858 yilning kuziga borib inqirozdan qutulish uchun imkon yaratgan. Uzun inqiroz. 1873 yilning may oyida birjadagi tartibsizliklar natijasida 8 Popov A. Finansoviy krizis 2009. Kak vijit? / A.Popov. – M.: AST; SPb.: Astrel-SPb, 2009. – 218 [6]s. 17 Venada tarixdagi eng katta inqiroz boshlandi. Inqirozning sababi Avstro-Vengriya va Germaniyada mulkchilik bozorining tezkorlik bilan o‘sishi bo‘ldi. Uy solayotganlarga katta miqdorda kreditlar berilgan lekin ular oxir oqibatda qaytara olmagan. Evropa birjalarida boshlangan vahima AQSH va keyinchalik Rossiya birjalariga ham ko‘chib o‘tdi. Ya’ni 19-asrning oxirlarida Avstro-Vengriya, Fransiya va Germaniya hukumatlari poytaxt qurilishlari uchun mablag‘ ajratishdi. Shu davrdan boshlab qurilish ishlari uchun alohida banklar loyihaga jalb qilindi va ipoteka qimmatli qog‘ozlari birinchi marta emissiya qilinib sotuvga qo‘yildi. Qurilish kompaniyalarining qarzlari tezkorlik bilan ortib bordi, unga qo‘shilib ko‘chmas mulkning bozor baholari ham ko‘tarilib bordi. 1873 yil 9 mayda (chyornaya pyatnitsa) “qora juma” kuni fond birjasida narxlar keskin tushib ketdi. 1873 yilning kuziga borib Evropa va AQSHda ishsizlik darajasi 25-30%gacha ortib ketdi. Aholi o‘rtasida vahima boshlandi. Mazkur moliyaviy inqirozning bartaraf qilinishida Amerikalik taniqli bankirlardan biri Dj. P. Morganning o‘rni katta bo‘lgan. U hukumatga 62 mln.dollarlik oltin topshirgan. Natijada bu inqirozni yumshatdi va yangi korporatsiyalar tashkil topdi. Masalan, 1876 yilda Tomas Edison o‘z laboratoriyasini ochdi. Bir qancha yil o‘tgandan so‘ng esa 1896 yilda tarixga birinchi katirovka sifatida kirgan Dou Jons indeksi (Dow Jones Industrial Average) sifatida kirgan Edison Jeneral Elektrik Kompani tashkil topdi (Edison General Electric Company). Buyuk inqiroz. Buyuk inqirozning sabablari haqida yagona fik mavjud emas. Asosiy sabablar etib: pul va tovar massasi o‘rtasidagi disprporsiya; birja “ko‘piklari” (ishlab chiqarishga keragidan ortiqcha investitsiya kiritish); import uchun bojxona bojini oshirib yuborilishi va natijada aholining to‘lov qobiliyatini pasayib ketishi kabilar ko‘rsatiladi. Inqirozdan eng katta talofat ko‘rgan davlatlar AQSH, Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya va Kanadadir. Inqiroz shu darajada kuchayib ketganki, 1933 yilda har oltinchi odamning bittasi ishsiz qolgan. Sanoatda ishlab chiqarish 3-4 barobarga pasayib ketgan. Buyuk inqiroz 1929-1933 yillarini qamrab olgan. 18 Inqirozdan chiqish uchun asosiy choralar sifatida sanoat davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlangan, banklar soni qisqartirilgan va dollar kursi pasayitirilgan. Energetika inqirozi. Energetika sohasidagi eng katta inqiroz Suriya va Misr Isroil bilan urushganda 1973 yilning oktyabrida sodir bo‘lgan. OPEK davlatlari neft qazib olishni kamaytirgan va AQSH, Gollandiya hamda Isroilning ittifoqdosh davlatlariga neft narxini 70 foizga oshirib yuborganlar. AQSHda ishsizlar soni 15 mln. odamga etgan. SHu davrdan boshlab mutaxassislikni o‘zgartirish bo‘yicha qayta o‘qitish va malaka oshirish kurslari tashkil topa boshlagan. Bu ishga birinchi bo‘lib Universitet o‘qituvsichi Djon Sperling asos solgan. AQSHning 85 foiz aholisining shu davrda shaxsiy avtomobilga ega edi. Shu sababli yoqilg‘i quyish shahobchalarida avtomobillar qatori bir necha chaqirimgacha cho‘zilib ketgan. Avstriya Germaniya Federativ Respublikasida avtomobillarni yurishini ta’qiqlab ham qo‘yilgan. “Qora dushanba”. 1987 yilning 19 oktyabrida Dou Jons indeksi (Dow Jones Industrial Average) keskin tushib ketgan. Amerika fond bozorining vahimali to‘lqini natijasida bir qancha katta transmilliy kompniyalarning kapitalizatsiyasini umumiy darajasi pasayib ketgan va Avstraliya, Yangi Zenlyandiya, Gonkong, Janubiy Koreya va boshqa Lotin Amerikasi davlatlarining birja kotirovkalari tushib ketgan. To‘g‘ri keyingi kuni indeks 12 foizga ko‘tarilgan. Bundan keyingi davrlarda ham indeks doimiy ravishda ko‘tarilib tushib turgan, lekin inqiroz yuz bergan kuni davlatning moliya sektori izdan chiqib ketgan. Natijada 15 ming broker va treyderlar ishsiz qolgan. SHundan so‘ng, Dou Jons indeksi 1989 yildagina o‘zining oldingi mavqeyiga qaytgan. 19 1.5 - rasm. Inqirozlarning turkumlanishi Rasmdan ko‘rinadiki, inqirozga qarshi boshqaruvning samarali tashkil etilishi inqirozlarning sabablari, tavsifi va oqibatlariga bog‘liqdir. Inqiroz sabab natijasida shakllanadi. So‘ng uning xarakteri (tavsifi) ya’ni turi vujudga keladi hamda sabab va tavsif o‘zaro inqirozning oqibatini tashkil etadi. Rasmda inqirozning sabablari umumiy tartibda berilgan, ular: obyektiv, subyektiv; ichki, tashqi; tasodifiy, qonuniy; notabiiy va tabiiy kabilardir. Natijada inqirozlar xarakteriga qarab: engil, og‘ir; qisqa muddatli, uzoq mudatli; mahalliy, umumiy; yashirin, ochiq bo‘lishi mumkin. Inqirozlar Sabablar Tavsifi Oqibati Obyektiv Buzilish Yangilanish Sog’lomlashtirish Yengil Og’ir Subyektiv Tashqi Ichki Tasodifiy Qonuniy Notabiiy Tabiiy Uzoq muddatli Mahalliy Umumiy Yashirin Behos pasayish Yumshoq chiqish Qisqa muddatli Ochiq Xususiy Boshqariladigan Boshqarilmaydigan Tabiiy Texnologik Psixologik Tashkiliy Iqtisodiy Ijtimoiy Ekologik Jamoaviy Tizimiy Kuchsizlanish Kuchayish Yangi inqiroz