IQTISODIY IQLIM NAZORATI REJA: 1. Iqlimni iqtisodiy nazorati. Iqlim o‘zgarishi xavflarini boshqarish 2. Kioto Protokoli. Bali harakatlar rejasi 3. Kopengagen bitimi. Kankun kelishuvlari 4. Durban platformasi. Doxa mintaqaviy portali Iqlim o‘zgarishi xavflarini boshqarishni ta’minlovchi asosiy yoki bosh xalqaro hujjat BMTning Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi sohaviy konvensiyasi (IO‘SK) hisoblanib, u Er sammitida (Rio-de-Janeyro, 1992 yil) qabul qilingan va 1994 yilning 21 martidan kuchga kirgan. O‘zbekiston bu Konvensiyani 1993 yili imzolagan. IO‘SK iqlim o‘zgarishi muammosi bo‘yicha global xarakterdagi asosiy xalqaro huquqiy hujjat hisoblanish barobarida, bu o‘zgarishning salbiy oqibatlarini engillashtirish bo‘yicha xalqaro hamkorlik hamda Er atmosferasiga antropogen yukni pasaytirish vositasi sanaladi. IO‘SKda global iqlim o‘zgarishiga qarshi harakat qilish bo‘yicha dunyo hamjamiyati faoliyatining umumiy faoliyat yo‘nalishlari belgilab qo‘yilgan. Iqlim o‘zgarishlari xavflarini boshqarishni huquqiy ta’minlashda asosiy rolni quyidagi hujjatlar bajarib kelgan va bajarmoqda: BMTIO‘SK doirasidagi Kioto Protokoli; Biologik xilma-xillikni saqlab qolish to‘g‘risidagi Konvensiya; BMT ning "Jiddiy qurg‘oqchilik va cho‘llashishni boshidan kechirayotgan mamlakatlar, ayniqsa, Afrikada cho‘llashishga qarshi kurash bo‘yicha" Konvensiyasi va boshqalar. BMTning Iqlim o‘zgarishi to‘g‘risidagi sohaviy konvensiyasi 1992 yili Rio- de-Janeyro shahrida bo‘lib o‘tgan BMTning atrof-muhit va rivojlanish bo‘yicha Konferensiyasi majlisida qabul qilingan. Bu Konvensiya 1994 yilning 21 martida kuchga kirgan. Bugungi kunda IO‘SKni yoqlovchi davlatlar soni 195 tani tashkil qiladi. IO‘SKning pirovard maqsadi - atmosferadagi parnik gazlari konsentratsiyasini iqlimiy tizimga xavfli antropogen ta’sirning oldini oluvchi darajada barqaror ushlab turishdir. Ushbu hujjat umumiy, lekin differensiallashgan javobgarlikka asoslangan, iqlim o‘zgarishlari bo‘yicha mamlakatlarning harakatlariga oid umumiy prinsiplarni aniqlab beradi va parnik gazlarini chiqarishni qisqartirish bo‘yicha mikdoriy majburiyatlarni o‘zida aks ettirmaydi. Konvensiyada ishtirok etuvchi tomonlar iqlim o‘zgarishining salbiy oqibatlari bilan kurashda asosiy rolni sanoatlashgan davlatlar va o‘zining iqtisodiy rivojlanish jarayonida parnik gazlarining chiqishiga asosiy hissa qo‘shuvchi (tarixiy mas’uliyat tamoyili) iqtisodiy o‘tish davridagi davlatlar o‘ynashi kerakligini tan oladilar. Kioto Protokoli. 1997 yil BMTIO‘SK tarafdorlarining majlisida (TM) Kioto Protokoli qabul qilingan bo‘lib, uning 1-ilovasiga kiritilgan davlatlar uchun parnik gaz chiqindilarining miqdoriy majburiyatlari belgilab qo‘yilgan. Bu protokol 2005 yil 18 fevraldan kuchga kirgan, hozirgi kunda uni 191 ta mamlakat ratifikatsiya qilgan. Kioto Protokoliga muvofiq, birinchi majburiyat davrida (2008-2012 yillar) 28 ta rivojlangan davlat va Markaziy hamda SHarqiy Evropaning 12 ta davlati (protokolning B ilovasi) o‘zlarining parnik gazlari chiqindilarini 1990 yildagi darajaga qaraganda o‘rtacha 5,2% ga kamaytirishlari zarur. Kioto Protokoli doirasidagi birinchi majburiyatlar davri 2012 yilning 31 dekabrida o‘z nihoyasiga etdi va 2013 yil 1 yanvardan boshlab yangi majburiyatlar davri boshlandi, u 2020 yilning 31 dekabrigacha davom etadi. Bali harakatlar rejasi. 2007 yilda IO‘SK tarafdorlarining 13-konferensiyasida Bali harakatlar rejasi qabul qilindi va uzoq muddatli hamkorlik chora-tadbirlari bo‘yicha maxsus ishchi guruhi (AWG-LCA) tashkil qilindi. AWG-LCA ning mandati uzoq muddatli hamkorlikning quyidagi eng muhim elementlariga yo‘naltirilgan edi: iqlim o‘zgarishini engillatish, uzoq hamkorlik uchun moslashish, moliyalashtirish, texnologiyalarni berish va o‘zaro qarashlar. SHuningdek, Balida ikki yo‘nalishdagi muzokaralarni belgilab beruvchi Bali yo‘l ko‘rsatkichi qabul qilinib, bular 2009 yilgacha nihoyasiga etkazilishi kerak bo‘lgan IO‘SK yo‘nalishi va Kioto Protokolidan tashkil topgan edi. Muzokara guruhlari tomonidan ishlab chiqilgan hujjatlar majmui Kopengagenda IO‘SK tarafdorlarining 15-konferensiyasida qabul qilinadi. Kopengagen bitimi. AWG-LCA va AWG-KP tomonidan amalga oshirilgan ulkan ishlarga qaramay, Kopengagenda o‘tkazilgan IO‘SK tarafdorlarining 15- konferensiyasida matni 2007-2009 yillar davomida ishlab chiqilgan va muhokama qilingan yangi xalqaro bitim bo‘yicha bir kelishuvga kelinmadi. Natijada dunyoning eng yirik iqtisodiyotga ega bo‘lgan davlatlari rahbarlarining norasmiy uchrashuvlari davomida "Kopengagen bitimi" deb nomlangan hujjatning matni tayyorlandi. Hujjat Tarafdorlar Konferensiyasining yakuniy yalpi majlisida ma’qullanishi uchun takdim qilindi. Biroq umumiy kelishuvning yo‘qligi sabab 7 ta rivojlanayotgan davlatlar o‘zining noroziligini bildirdi - Kopengagen bitimi ma’lumot uchungina qabul qilindi. Konvensiya tarafdorlari har bir mamlakatning ushbu hujjatga qo‘shilishi mumkinligiga qaror qilishdi. 2010 yilda bunga 140 mamlakat qo‘shildi, 80 dan ortiq davlatlar esa chiqindilarni qisqartirish bo‘yicha o‘z rejalari va iqlim o‘zgarishining oldini olish bo‘yicha boshqa harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni taqdim qildilar. Kankun kelishuvlari. Hujjat 2010 yil Kankunda o‘tkazilgan IO‘SK tarafdorlarining 16-konferensiyasida qabul qilingan. O‘z mohiyatiga ko‘ra, bu hujjat Kopengagen bitimining kengaytirilgan ko‘rinishi bo‘lsa-da, uni Tarafdorlar Konferensiyasi qarori mustahkamlar edi. YAngi hujjatda Kopengagen tuzilmasi saqlab qolingan va unga muvofiq rivojlangan mamlakatlarning majburiyatlari tegishli jadval-ilovada belgilab qo‘yilgan, rivojlangan mamlakatlarning chiqindilarini qisqartirish bo‘yicha maqsadlar esa erkin shaklda berilishi ko‘rsatilgan. Rivojlanayotgan mamlakatlarning harakati alohida reestrga kiritilib, unda rivojlangan mamlakatlar tomonidan beriladigan ko‘mak ham ko‘rsatib o‘tilgan. Miqdoriy majburiyatlarni aniqlashda Kankunda "pastdan tepaga" yondashuvidan foydalanilgan bo‘lib, unga ko‘ra, dastavval, alohida olingan har bir mamlakatning majburiyatlari aniqlanadi, so‘ngra umumiy majburiyatlar ko‘rsatiladi. Kioto Protokolida esa buning aksi edi, dastavval, umumiy maqsad aniqlangan (5,2°S), so‘ng uning asosida mamlakatlarning majburiyatlari belgilangan edi. Kankunda moliyalashtirish, moslashish, texnologiyalarni berish va o‘rmonlarni kengaytirish masalalari bo‘yicha eng katta muvaffaqiyatlarga erishildi: • yashil iqlimjamg‘armasiningtashkil qilinganligi e’lon qilindi; • yangi Kankun moslashish tuzilmasi va moslashish qo‘mitasi tuzildi; • mamlakatlar tegishli texnologik va moliyaviy qo‘llab-quvvatlash asosida o‘rmon hududpariga tashlanadigan chiqindilarni qisqartirish bo‘yicha harakatlarni tezlashtirish qarorlarini qabul qildilar; • texnologik ijro qo‘mitasi, iqlimiy texnologiyalarni uzatish markazlari, shuningdek, iqlim o‘zgarishi va chiqindilar o‘sishining oldini olishga mospashish harkatlarini qo‘llab-quvvatlovchi texnologik hamkorlikni kuchaytirishga yo‘naltirilgan yangi tuzilmaga ega bo‘lgan texnologik mexanizmningtashkil qilinganligi e’lon qilindi. IO‘SKni amalga oshirish bo‘yicha yuqorida aytib o‘tilgan choralardan tashqari Kankunda Kioto protokoli bo‘yicha muzokaralar davom etdi. Biroq konvensiyaga oid muzokaralardan farqli o‘laroq, bu masala bo‘yicha hech qanday qaror qabul qilinmadi. Mamlakatalar na Kioto Protokolini uzaytirish va na yangi kelishuv doirasidagi kelgusi majburiyatlar haqida kelishuvga erishdilar. Durban platformasi. Tarafdorlarning o‘n ettinchi sessiyasi Janubiy AfrikaningDurbanida tashkil etildi. Durbandagi eng muhimqaror Durban platformasi bo‘yicha Maxsus ishchi guruhini (DP-MIG) shakllantirish haqida qabul qilindi va mexanizmi, iqlimiy texnologiyalar markazi va tarmog‘i ishini aniqlashtirish va DP- MIG ish rejalari bo‘yicha muhim qarorlar qabul qilindi. Konferensiyaning moliyalashtirishga oid muvaffaqiyatli qarorlaridan biri sifatida YAshil iqlim jamg‘armasi bo‘yicha kelishuvni ajratib ko‘rsatish mumkin. YAshil iqlim jamg‘armasidan mustaqil sekretariat tashkil qilish, moslashtirish qo‘mitasi va texnologiyalarni berish bo‘yicha qo‘mita bilan ishlashni boshlash, shuningdek, mamlakatlarning iqlim bo‘yicha milliy strategiyalariga mos tarzda davlat va xususiy sektorni samarali moliyalashtirish bo‘yicha oshkora chora-tadbirlarni ishlab chiqish so‘raldi. O‘zbekiston uchun oxirgi talab juda istiqbolli hisoblanadi. Agar Respublikamiz iqtisodiyot rivojlanishining zamonaviy tendensiyalarini hisobga oladigan iqlim bo‘yicha batafsil strategiyani tayyorlay olsa va uni manfaatdorlar orasida tarqatish bo‘yicha tegishli choralarni ko‘ra olsa, bizda YAshil iqlim jamg‘armasidan pul mablag‘lari jalb qilish uchun katta imkoniyatlar bo‘ladi. "Sof taraqqiyot mexanizmiga oid boshqaruv"ni qabul qilish bo‘yicha kelishuv O‘zbekiston uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan yana bir qaror bo‘ldi. Sof taraqqiyot mexanizmi dunyoning 80 ta mamlakatida ro‘yxatga olingan loyihalarga 215 milliard dollardan ortiq investitsiyalar jalb qilish orqali muvaffaqiyat qozondi. SHu sababli ham Kioto Protokoli majburiyatlarining birinchi davri tugaganidan so‘ng bu muvaffaqiyatli ishlarni davom ettirish zarurati aniqlandi. Barcha tomonlar sof taraqqiyot mexanizmining tartib va usullarini o‘zgartirish bo‘yicha o‘z takliflarini 2013 yilning 25 martiga qadar berishlari so‘raldi. Mazkur takliflar amalga oshirish bo‘yicha yordamchi organga ko‘rib chiqish uchun berildi, u esa, o‘z navbatida, sof taraqqiyot mexanizmi ishidagi ishlangan o‘zgarishlarni tasdiqlash uchun 19-konferensiyada hisobot taqdim qildi. Huquqiy nuqtai nazardan, hududiy darajadagi ahamiyatga molik bo‘lgan, iqlimiy xavflarni boshqarishga yo‘naltirilgan asosiy hujjatlarga MDH davlatlari rahbarlari kengashi tomo-nidan imzolangan, 1992 yil 8 fevraldagi "Gidrometeorologiya sohasidagi o‘zaro hamkorlik to‘g‘risida"gi Kelishuvni kiritish mumkin. Kelishuvda aytilishicha (1-modda), SHartnomadagi YUqori Tomonlar kelishilgan kuzatuvlar uslubiga rioya qilish va ma’lumotlarni to‘plash hamda tarqatish texnologiyasini o‘z ichiga olgan gidrometeorologiya ma’lumotlarini olish va ulardan foydalanish sohasida yagona siyosatni ishlab chiqadilar va o‘tkazadilar. Ushbu kelishuvning maqsad va vazifalarini bajarish uchun tomonlar MDH hukumatlari boshliqlari Kengashi darajasida 1992 yil 9 aprelda "MDHga a’zo davlatlarning gidrometeorologiya sohasidagi o‘zaro hamkorligi to‘g‘risidagi kelishuvga a’zo davlatlarning Gidrometeorologiya bo‘yicha davlatlararo kengashi faoliyati tartibi va uni moliyalashtirish vakolatlari to‘g‘risida"gi, 1992 yil 8 fevralda esa kengash ijroiya qo‘mitasini tashkil qilish bo‘yicha protokollarni imzoladilar. "Konvensiyaga muvofiq, barcha tarafdorlarga qo‘llaniluvchi protokol, boshqa huquqiy hujjat yoki kelishilgan yakuniy hujjatni ishlab chiqishga kirishishi" zarur edi. Ushbu hujjat 2015 yilga tayyorlanishi va 2020 yildan keyin kuchga kirishi ko‘zda tutiladi. O‘z navbatida, bu qaror Kioto Protokoli doirasidagi majburiyatlarning ikkinchi davri amal qilish muddatini aniqlashga chambarchas bog‘liq edi. Durbanda 2 xil muddat taklif qilindi, ular: 2013 yil 1 yanvardan 2017 yil 31 dekabrgacha va 2013 yil 1 yanvardan 2020 yil 31 dekabrgacha. Biroq muddatlar bo‘yicha yakuniy bir qarorga kelinmadi va uni aniqlashtirish Doxadagi tarafdorlar konferensiyasiga (TK) qoldirildi. SHuningdek, Durbanda moliyalash sohasida muvaffaqiyatlarga erishildi. Xususan, moliya bo‘yicha Doimiy qo‘mita qilingan ishlarning barcha jihatlari bo‘yicha hisobot topshirishi va tarafdorlar konferensiyasining har bir sessiyasida ko‘rib chiqish uchun tavsiyalar tayyorlashi kerakligi haqida qaror qabul qilindi. Uzoq muddatli moliyalashtirish masalasiga alohida e’tibor qaratildi. Tarafdorlar konferensiyasi yana 2012 yildan keyin ham rivojlangan mamlakatlar ko‘maklashishining muhimligini tasdiqladi. SHunga bog‘liq tarzda 2012 yilda uzoq muddatli moliyalashtirish bo‘yicha ishchi dastur qabul qilindi. Durbandagi majlis ishiningyakuni sifatida TKning 19 ta qarori va TMning 17 ta qarori qabul qilinganligi, shuningdek, yordamchi organlar tomonidan tayyorlangan ko‘p mikdordagi xulosalarning ma’qullanganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Bu qarorlar qator masalalarni, jumladan, yuqorida aytib o‘tilganlar bilan bir qatorda Konvensiya doirasida bajariladigan uzoq muddatli o‘zaroharakatlar bo‘yicha qarorlar, iqlimiy texnologiyalarmarkazi va tarmog‘ini tashkil qilish bo‘yicha shartlar va tartiblari majmuini qabul qilish, softaraqqiyotmexanizmiga oid kelgusidagi boshqaruvni qabul qilish kabilarni o‘z ichiga oladi. Doxa mintaqaviy portali. Doxadagi tarafdorlarning 18-konferensiyasi kelgusidagi yangi global kelishuvga ba’zi aniqliklarni kiritib berdi, shuningdek, Konvensiya organlari tuzilmasini qayta tuzish uchun muhim joy bo‘lib xizmat qildi. 18- konferensiyada qabul qilingan qaror va kelishuvlarningumumiy majmui "Doxa mintaqaviy portali" nomini oldi. Konferensiyada moliyalashtirish, Sof taraqqiyot 2004 yilning 16 aprelida MDH hukumatlari rahbarlari kengashining qarori bilan MDHga a’zo davlatlarning gidrometeorologik xavfsizligi Konsepsiyasi tasdiqlandi. Konsepsiyaning 1.2-bandida "xavfli gidrometeorologik" va "geliogeofizik hodisa" tushunchalariga o‘zining ahamiyati, intensivligi, davomiyligi yoki kelib chiqish vaqtiga ko‘ra insonlar xavfsizligiga tahdid soladi, shuningdek, sezilarli moddiy ziyon ham etkazishi mumkin, deb izoh beriladi. Iqlimga oid xavflarni boshqarishni ta’minlovchi keyingi hududiy darajadagi hujjat 1999 yil 13 yanvarda MDH hukumat rahbarlari kengashi tomonidan imzolangan "Ekologik monitoring sohasidagi hamkorlik to‘g‘risida"gi Kelishuvi hisoblanadi. Mazkur hududiy Kelishuvning muhimligi shundan iboratki, uning 2-moddasida "ekologik monitoring" tushunchasiga tabiiy atrof-muhit holatini kuzatish, baholash va prognoz qilish, antropogen ta’sirlar manbai va atrof-muhitni muhofaza qilish hamda tabiiy resurslardan foydalanish sohasida qarorlar qabul qilishni ta’minlash uchun ekotizim o‘zgarishi tendensiyalarini o‘z vaqtida aniqlash tizimi, deya izoh beriladi. SHuningdek, "ekologik xavfsizlik" tushunchasiga shaxs, jamiyatning va davlatlarning tabiiy atrof- muhitining tabiiy va antropogen xarakterdagi favqulodda holatlarning kelib chiqishi va oqibatlari xavfidan himoyalanganlik holati, deya tavsif berilgan. Bundan tashqari, bu kelishuvda (3-modda) ekologik monitoringning Davlatlararo tizimini tashkil qilish taklif qilingan.