IQTISODIY ISLOHOTLAR, XUSUSIY MULKCHILIKNING SHAKLLANISHI. O‘ZBEKISTONDA BOZOR MUNOSABATLARINING RIVOJLANISHI

Yuklangan vaqt

2025-03-16

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

27

Faytl hajmi

69,5 KB


IQTISODIY ISLOHOTLAR, XUSUSIY MULKCHILIKNING SHAKLLANISHI. O‘ZBEKISTONDA BOZOR MUNOSABATLARINING RIVOJLANISHI Reja 1. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli”. 2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi. 3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiyalash va yangilashni izchil davom ettirish. 4. Agrar sektorni rivojlanishi. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli”. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, taraqqiyotning eng muhim masalalardan biri, kelajakda o‘ziga xos iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini belgilash bo‘ldi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘z mustaqilligiga erishgan davlatlarda ilk davrlarda ushbu masalada ayrim muammolarning vujudga kelishi tabiiy hol. Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqilligining qo‘lga kiritilishi birinchidan, milliy taraqqiyotimiz yo‘lini erkin tanlashda ulkan imkoniyat bergan bo‘lsa, ikkinchidan, eski sobiq ma’muriy buyruqbozlik tuzumiga barham berilishi yangi jamiyat qurish uchun shart-sharoit yaratilganligini uzil kesil tasdiqladi. Shu nuqtai nazardan, mamlakatimiz mustaqilligining qo‘lga kiritilishi demokratik jamiyat qurish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratibgina qolmasdan, o‘zimizga xos rivojlanish yo‘lini ham belgilab olishimizga imkoniyat yaratdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy munosabatlarning keng miqyosli tizimi avvalambor xo‘jalik mexanizmlari orqali
IQTISODIY ISLOHOTLAR, XUSUSIY MULKCHILIKNING SHAKLLANISHI. O‘ZBEKISTONDA BOZOR MUNOSABATLARINING RIVOJLANISHI Reja 1. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli”. 2. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi. 3. Mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiyalash va yangilashni izchil davom ettirish. 4. Agrar sektorni rivojlanishi. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli”. Bozor iqtisodiyotiga o‘tilishi, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlantirilishi. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgach, taraqqiyotning eng muhim masalalardan biri, kelajakda o‘ziga xos iqtisodiy taraqqiyot yo‘lini belgilash bo‘ldi. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, o‘z mustaqilligiga erishgan davlatlarda ilk davrlarda ushbu masalada ayrim muammolarning vujudga kelishi tabiiy hol. Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqilligining qo‘lga kiritilishi birinchidan, milliy taraqqiyotimiz yo‘lini erkin tanlashda ulkan imkoniyat bergan bo‘lsa, ikkinchidan, eski sobiq ma’muriy buyruqbozlik tuzumiga barham berilishi yangi jamiyat qurish uchun shart-sharoit yaratilganligini uzil kesil tasdiqladi. Shu nuqtai nazardan, mamlakatimiz mustaqilligining qo‘lga kiritilishi demokratik jamiyat qurish uchun zarur shart- sharoitlarni yaratibgina qolmasdan, o‘zimizga xos rivojlanish yo‘lini ham belgilab olishimizga imkoniyat yaratdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy munosabatlarning keng miqyosli tizimi avvalambor xo‘jalik mexanizmlari orqali
boshqariladi. Bunday munosabatlarning sub’ekti turli xususiy mulk egalari, jumladan turli uyushmalar, davlat va xususiy sektor egalari, yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. XX asr oxirlariga kelib mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotini yagona andozaga solingan qoidalar bilan cheklab bo‘lmasligini, taraqqiyot modellarining ancha keng ko‘lamga ega ekanligi, ularni tanlashda har bir mamlakat o‘z ichki sharoitlaridan kelib chiqib ish olib borish zarurligi ma’lum bo‘ldi. Mazkur masalaga mustaqillikka erishgan barcha mamlakatlar turli davrlarda turlicha hal etishga erishganlar. Shu sababli bugun dunyoda ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotning «Shved modeli», «Amerika modeli», «Yapon modeli» kabilar keng uchramoqda. Mazkur tamoyillar aslida muayyan mintaqa yoki mamlakatlar ijtimoiy taraqqiyotida siyosiy-iqtisodiy islohotlarni qaysi yo‘l bilan va qay yo‘sinda amalga oshirilishiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Umuman, dunyoda taraqqiyot modellarining umuminsoniy va milliy shakllariga xos bir qator tipik milliy modellari ham mavjud. Ular quyidagilar: Osiyo taraqqiyot modeli, Yevropa modeli, Lotin Amerikasi modeli, Osiyo – Tinch okeani modeli, Afrika iqtisodiy taraqqiyot modeli, Postsovet iqtisodiy taraqqiyot modeli, “Amerika modeli”, “yapon modeli”, “Shved modeli”, Erxard (nemis) modeli, Turk modeli, “Xitoy modeli”, “Janubiy Koreya modeli” va h.k lar amal qilmoqda. 327 Mamlakatimiz bugungi kunda o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida ijobiy natijalarni qo‘lga kiritayotgani barchamizga ayon. Bu borada xalqimiz o‘tgan davrda o‘zining mustahkam irodasi, qat’iyat va matonati bilan jahon maydonida munosib hurmat-e’tibor qozonanayotgani ahamiyatga molikdir. Bunda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy va ma’rifiy negizlari mustahkamlangani, hayotning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan yangilanish va o‘zgarishlar, mamlakatni modernizatsiya qilish yo‘lidagi ishonchli qadamlar dunyo jamoatchiligi, nufuzli xalqaro tashkilotlar tomonidan ham e’tirof etilayapti. Mustaqillikning ilk davrlaridan boshlab ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, jahonda «o‘zbek modeli» deb nom olgan taraqqiyot yo‘lini tanlangani bejiz emas. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan va hayotga izchil tatbiq etilgan ushbu modelning
boshqariladi. Bunday munosabatlarning sub’ekti turli xususiy mulk egalari, jumladan turli uyushmalar, davlat va xususiy sektor egalari, yuridik va jismoniy shaxslar hisoblanadi. XX asr oxirlariga kelib mamlakatlarning iqtisodiy taraqqiyotini yagona andozaga solingan qoidalar bilan cheklab bo‘lmasligini, taraqqiyot modellarining ancha keng ko‘lamga ega ekanligi, ularni tanlashda har bir mamlakat o‘z ichki sharoitlaridan kelib chiqib ish olib borish zarurligi ma’lum bo‘ldi. Mazkur masalaga mustaqillikka erishgan barcha mamlakatlar turli davrlarda turlicha hal etishga erishganlar. Shu sababli bugun dunyoda ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotning «Shved modeli», «Amerika modeli», «Yapon modeli» kabilar keng uchramoqda. Mazkur tamoyillar aslida muayyan mintaqa yoki mamlakatlar ijtimoiy taraqqiyotida siyosiy-iqtisodiy islohotlarni qaysi yo‘l bilan va qay yo‘sinda amalga oshirilishiga ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Umuman, dunyoda taraqqiyot modellarining umuminsoniy va milliy shakllariga xos bir qator tipik milliy modellari ham mavjud. Ular quyidagilar: Osiyo taraqqiyot modeli, Yevropa modeli, Lotin Amerikasi modeli, Osiyo – Tinch okeani modeli, Afrika iqtisodiy taraqqiyot modeli, Postsovet iqtisodiy taraqqiyot modeli, “Amerika modeli”, “yapon modeli”, “Shved modeli”, Erxard (nemis) modeli, Turk modeli, “Xitoy modeli”, “Janubiy Koreya modeli” va h.k lar amal qilmoqda. 327 Mamlakatimiz bugungi kunda o‘z kuchi va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyati qurish yo‘lida ijobiy natijalarni qo‘lga kiritayotgani barchamizga ayon. Bu borada xalqimiz o‘tgan davrda o‘zining mustahkam irodasi, qat’iyat va matonati bilan jahon maydonida munosib hurmat-e’tibor qozonanayotgani ahamiyatga molikdir. Bunda jamiyatning iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy va ma’rifiy negizlari mustahkamlangani, hayotning barcha sohalarida amalga oshirilayotgan yangilanish va o‘zgarishlar, mamlakatni modernizatsiya qilish yo‘lidagi ishonchli qadamlar dunyo jamoatchiligi, nufuzli xalqaro tashkilotlar tomonidan ham e’tirof etilayapti. Mustaqillikning ilk davrlaridan boshlab ma’muriy-buyruqbozlik, rejali-taqsimot tizimidan voz kechib, jahonda «o‘zbek modeli» deb nom olgan taraqqiyot yo‘lini tanlangani bejiz emas. Davlat tomonidan ishlab chiqilgan va hayotga izchil tatbiq etilgan ushbu modelning
ma’no-mazmuni — davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan o‘zgartirish va yangilashda o‘z ifodasini topdi. Ular quyidagilar edi:  Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi, ya’ni mafkuradan xoli bo‘lishi;  Davlatning bosh islohotchilik vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bo‘lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi;  Qonun ustuvorligini ta’minlash;  Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish;  Islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslandi. Ushbu tamoyilning asosiy negizi Birinchi Prezident I.Karimov tomonidan 2010 yil noyabr oyida e’lon qilingan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi» da yana bir bor e’tirof etildi. Shu o‘rinda so‘ngi yillar mobaynida yalpi ichki mahsulot o‘sishi va aholining real daromadlari qariyb 4 barobarni tashkil etgani, ayniqsa, ijtimoiy- gumanitar sohada erishilgan ulkan natijalar, xususan, aholini jtimoiy himoya qilishga yo‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobardan ortiqroqqa ko‘paygani «o‘zbek modeli» bejiz xalqaro e’tirofga sazovor bo‘lmayotganini anglatadi. “O‘zbek modeli” ning natijalari va taraqqiyotimizning munosib natijalari aholi turmush darajasida ham o‘z aksini topmoqda. Xususan, ushbu modelning hayotimizga joriy etilishi natijasida ijtimoiy hayotimizda tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Jumladan, aholi turmush darajasining yaxshilangani natijasida onalar o‘limi 2 barobardan ko‘proq, bolalar o‘limi esa 3 barobarga kamaygani, odamlarning o‘rtacha umr ko‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning o‘rtacha umr ko‘rishi 75 328 yoshga yetgani ham O‘zbekistonning XXI asrdagi rivojlanish dinamikasini yanada yaqqolroq namoyon etdi. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida iqtisodiy o‘sish sur’atlari keskin tushib ketgan, ishsizlik eng katta muammoga aylangan, ishlab chiqarish pasaygan bir vaqtda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari keyingi besh yilda 8 foizdan ortiqni tashkil etib, har yili bir million atrofida yangi ish o‘rni tashkil etilayotgani, rivojlangan mamlakatlarda tashqi qarzlar ko‘payib borayotgani jiddiy xavotir tug‘dirayotganda esa O‘zbekistonning tashqi
ma’no-mazmuni — davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan o‘zgartirish va yangilashda o‘z ifodasini topdi. Ular quyidagilar edi:  Iqtisodiyotning siyosatdan ustuvorligi, ya’ni mafkuradan xoli bo‘lishi;  Davlatning bosh islohotchilik vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bo‘lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi;  Qonun ustuvorligini ta’minlash;  Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish;  Islohotlarni bosqichma-bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslandi. Ushbu tamoyilning asosiy negizi Birinchi Prezident I.Karimov tomonidan 2010 yil noyabr oyida e’lon qilingan «Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish Konsepsiyasi» da yana bir bor e’tirof etildi. Shu o‘rinda so‘ngi yillar mobaynida yalpi ichki mahsulot o‘sishi va aholining real daromadlari qariyb 4 barobarni tashkil etgani, ayniqsa, ijtimoiy- gumanitar sohada erishilgan ulkan natijalar, xususan, aholini jtimoiy himoya qilishga yo‘naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobardan ortiqroqqa ko‘paygani «o‘zbek modeli» bejiz xalqaro e’tirofga sazovor bo‘lmayotganini anglatadi. “O‘zbek modeli” ning natijalari va taraqqiyotimizning munosib natijalari aholi turmush darajasida ham o‘z aksini topmoqda. Xususan, ushbu modelning hayotimizga joriy etilishi natijasida ijtimoiy hayotimizda tub o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Jumladan, aholi turmush darajasining yaxshilangani natijasida onalar o‘limi 2 barobardan ko‘proq, bolalar o‘limi esa 3 barobarga kamaygani, odamlarning o‘rtacha umr ko‘rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning o‘rtacha umr ko‘rishi 75 328 yoshga yetgani ham O‘zbekistonning XXI asrdagi rivojlanish dinamikasini yanada yaqqolroq namoyon etdi. Dunyoning aksariyat mamlakatlarida iqtisodiy o‘sish sur’atlari keskin tushib ketgan, ishsizlik eng katta muammoga aylangan, ishlab chiqarish pasaygan bir vaqtda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulotning o‘sish sur’atlari keyingi besh yilda 8 foizdan ortiqni tashkil etib, har yili bir million atrofida yangi ish o‘rni tashkil etilayotgani, rivojlangan mamlakatlarda tashqi qarzlar ko‘payib borayotgani jiddiy xavotir tug‘dirayotganda esa O‘zbekistonning tashqi
qarzi yalpi ichki mahsulotning 10 foizidan oshmayotgani, davlat byudjeti yildan- yilga profitsit bilan bajarilayotgani milliy taraqqiyot modelining naqadar hayotbaxshligi va barqaror taraqqiyotning bu boradagi asosiy tamoyilga aylanganidan dalolat beradi. Ma’lumki, sobiq ittifoq davrida respublikamiz iqtisodiyoti bir tomonlama va asosan paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, mash’um salbiy oqibatlarga olib kelgan paxta yakkahokimligi avjga chiqqan, xalqning qadr-qimmati toptalib, uning o‘zi va kelajagiga ishonchi so‘ngan edi. O‘sha davrda qoloq ishlab chiqarishga ega bo‘lgan, sobiq ittifoqda aholi jon boshiga iste’mol darajasi bo‘yicha eng past o‘rinda turgan respublikani tarixan qisqa bir davrda mustaqillikka erishib, ulkan marralarni qo‘lga kiritadi. Buning natijasida mamlakat qiyofasi butunlay o‘zgarib, uning jahon hamjamiyatidagi o‘rni va nufuzi yuksaldi. Ayni paytda dunyo hamjamiyati yurtimizning o‘z yo‘lidan og‘ishmay, sobitqadamlik bilan borayotgani, fuqarolik jamiyatini barpo etish borasida ulkan yutuqlarga erishayotgani, barqaror rivojlanayotgan iqtisodiyotga asoslangani, demokratik huquqiy davlat va rivojlangan mamlakatimizda inson, uning manfaatlari, huquq va erkinliklari oliy qadriyat darajasiga ko‘tarilganini e’tirof etmoqda. Bu, shubhasiz, xalqimizning o‘z oldiga qo‘ygan yuksak marralar sari muvaffaqiyat bilan ilgarilayotgani natijasidir. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli” asosida jahon tajribasidan kelib chiqib O‘zbekiston o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘lini belgilab oldi. Ular quyidagilarda o‘z ifodasini topdi: 1. O‘z yo‘limizning shart-sharoiti va zaminlarinining mavjudligi. 2. O‘zbekistonda demokratik va ijtimoiy adolat jamiyat qurish. 3. Milliy manfaatlar ustuvorligi va teng huquqli hamkorlikka asoslangan tashqi siyosat olib borish. 4. Ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini qurish – mustaqil O‘zbekiston ichki siyosatining negizlarining muhimligi. 5. Mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlarini rivojlantirish. Mutaxassislar, ekspertlar tomonidan demokratik huquqiy davlat qurishning jahon tajribasi o‘rganilib davlatimiz tomonidan O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning huquqiy asoslari va tamoyillarini qabul qilish bilan birga, unda O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlari har tomonlama asoslab berildi. Shundan so‘ng jamiyatimizda siyosiy 329 hayotning
qarzi yalpi ichki mahsulotning 10 foizidan oshmayotgani, davlat byudjeti yildan- yilga profitsit bilan bajarilayotgani milliy taraqqiyot modelining naqadar hayotbaxshligi va barqaror taraqqiyotning bu boradagi asosiy tamoyilga aylanganidan dalolat beradi. Ma’lumki, sobiq ittifoq davrida respublikamiz iqtisodiyoti bir tomonlama va asosan paxta yetishtirishga yo‘naltirilgan bo‘lib, mash’um salbiy oqibatlarga olib kelgan paxta yakkahokimligi avjga chiqqan, xalqning qadr-qimmati toptalib, uning o‘zi va kelajagiga ishonchi so‘ngan edi. O‘sha davrda qoloq ishlab chiqarishga ega bo‘lgan, sobiq ittifoqda aholi jon boshiga iste’mol darajasi bo‘yicha eng past o‘rinda turgan respublikani tarixan qisqa bir davrda mustaqillikka erishib, ulkan marralarni qo‘lga kiritadi. Buning natijasida mamlakat qiyofasi butunlay o‘zgarib, uning jahon hamjamiyatidagi o‘rni va nufuzi yuksaldi. Ayni paytda dunyo hamjamiyati yurtimizning o‘z yo‘lidan og‘ishmay, sobitqadamlik bilan borayotgani, fuqarolik jamiyatini barpo etish borasida ulkan yutuqlarga erishayotgani, barqaror rivojlanayotgan iqtisodiyotga asoslangani, demokratik huquqiy davlat va rivojlangan mamlakatimizda inson, uning manfaatlari, huquq va erkinliklari oliy qadriyat darajasiga ko‘tarilganini e’tirof etmoqda. Bu, shubhasiz, xalqimizning o‘z oldiga qo‘ygan yuksak marralar sari muvaffaqiyat bilan ilgarilayotgani natijasidir. Taraqqiyotning “o‘zbek modeli” asosida jahon tajribasidan kelib chiqib O‘zbekiston o‘ziga xos istiqlol va taraqqiyot yo‘lini belgilab oldi. Ular quyidagilarda o‘z ifodasini topdi: 1. O‘z yo‘limizning shart-sharoiti va zaminlarinining mavjudligi. 2. O‘zbekistonda demokratik va ijtimoiy adolat jamiyat qurish. 3. Milliy manfaatlar ustuvorligi va teng huquqli hamkorlikka asoslangan tashqi siyosat olib borish. 4. Ijtimoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini qurish – mustaqil O‘zbekiston ichki siyosatining negizlarining muhimligi. 5. Mustaqil O‘zbekistonni rivojlantirishning ma’naviy-axloqiy negizlarini rivojlantirish. Mutaxassislar, ekspertlar tomonidan demokratik huquqiy davlat qurishning jahon tajribasi o‘rganilib davlatimiz tomonidan O‘zbekistonda demokratik huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini qurishning huquqiy asoslari va tamoyillarini qabul qilish bilan birga, unda O‘zbekistonning o‘ziga xos xususiyatlari har tomonlama asoslab berildi. Shundan so‘ng jamiyatimizda siyosiy 329 hayotning
barcha sohalari, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish jadallik bilan olib borilmoqda. Bizningcha, O‘zbekiston fuqarolarining mustaqil taraqqiyot yo‘lidan sobitqadamlik bilan rivojlanib borishining siyosiy va iqtisodiy yo‘nalishlari belgilab berildi. O‘zbekistonning mustaqillik taraqqiyot yo‘li bilan «O‘zbek modeli» mamlakatimizning ijtimoiy taraqqiyot dasturi bo‘lib, bu dastur ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlarning goyaviy, nazariy negizini tashkil etadi. Mazkur islohotlar mustaqillik yillarida bir nechta bosqichlarni bosib o‘tadi. Jumladan, islohotlarning dastlabki bosqichida eski ma’muriy buyruqbozlik tizimi tugatildi va milliy davlatchilikning siyosiy-huquqiy poydevori barpo etildi. Keyingi bosqichda ijtimoiy-iqtisodiy islohatlarning huquqiy asosi yaratildi, iqtisodiyotning barqarorlashuviga erishildi. «O‘zbek modeli» O‘zbekistonning o‘ziga xos bo‘lgan taraqqiyot yo‘li bo‘lib, bu yo‘l mamlakatimizning tarixiy milliy xususiyatlarini, geografik va demografik shart-sharoitlarini hisobga olgan, respublikaning bosh, strategik maqsadi sari yo‘naltirilgan islohotlarning har bir bosqichida ijodiy rivojlanib boruvchi dasturulamaldir. Fuqarolik jamiyati taraqqiyotning maqbul yo‘li va afzalligi inkor qilib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Lekin bu uni shunchaki qanday bo‘lsa, shundayligicha O‘zbekistonga tadbiq etsa bo‘laveradi, degani emas. Aksincha, masalani muvaffaqiyatli yechish uchun xalqning ko‘p ming yillik tarixi, siyosiy tajribasi, milliy mentaliteti, aql zakovatiga tayanib ish yuritish muhim. Fuqarolik jamiyatining yurtimiz ravnaqini ta’minlash uchun millatlarning o‘ziga xosligi, madaniy va ma’naviy qadriyatlari, mamlakatning geografik joylashuvi, unga monand holda asrlar osha ajdodlar tomonidan shakllantirilgan xo‘jalik yuritish vositalari va ko‘nikmalari hamda insonlararo aloqalar ham hisobga olinganligi bejiz emas. O‘zbekistonning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta o‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan o‘tdi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichining vazifalari bu, mustaqil davlatning amal qilishini ta’minlovchi infratuzilmani yaratish, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning qonunchilik asoslarini shakllantirish, narxlarni erkinlashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, inflyatsiyaga
barcha sohalari, davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish jadallik bilan olib borilmoqda. Bizningcha, O‘zbekiston fuqarolarining mustaqil taraqqiyot yo‘lidan sobitqadamlik bilan rivojlanib borishining siyosiy va iqtisodiy yo‘nalishlari belgilab berildi. O‘zbekistonning mustaqillik taraqqiyot yo‘li bilan «O‘zbek modeli» mamlakatimizning ijtimoiy taraqqiyot dasturi bo‘lib, bu dastur ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy islohotlarning goyaviy, nazariy negizini tashkil etadi. Mazkur islohotlar mustaqillik yillarida bir nechta bosqichlarni bosib o‘tadi. Jumladan, islohotlarning dastlabki bosqichida eski ma’muriy buyruqbozlik tizimi tugatildi va milliy davlatchilikning siyosiy-huquqiy poydevori barpo etildi. Keyingi bosqichda ijtimoiy-iqtisodiy islohatlarning huquqiy asosi yaratildi, iqtisodiyotning barqarorlashuviga erishildi. «O‘zbek modeli» O‘zbekistonning o‘ziga xos bo‘lgan taraqqiyot yo‘li bo‘lib, bu yo‘l mamlakatimizning tarixiy milliy xususiyatlarini, geografik va demografik shart-sharoitlarini hisobga olgan, respublikaning bosh, strategik maqsadi sari yo‘naltirilgan islohotlarning har bir bosqichida ijodiy rivojlanib boruvchi dasturulamaldir. Fuqarolik jamiyati taraqqiyotning maqbul yo‘li va afzalligi inkor qilib bo‘lmaydigan haqiqatdir. Lekin bu uni shunchaki qanday bo‘lsa, shundayligicha O‘zbekistonga tadbiq etsa bo‘laveradi, degani emas. Aksincha, masalani muvaffaqiyatli yechish uchun xalqning ko‘p ming yillik tarixi, siyosiy tajribasi, milliy mentaliteti, aql zakovatiga tayanib ish yuritish muhim. Fuqarolik jamiyatining yurtimiz ravnaqini ta’minlash uchun millatlarning o‘ziga xosligi, madaniy va ma’naviy qadriyatlari, mamlakatning geografik joylashuvi, unga monand holda asrlar osha ajdodlar tomonidan shakllantirilgan xo‘jalik yuritish vositalari va ko‘nikmalari hamda insonlararo aloqalar ham hisobga olinganligi bejiz emas. O‘zbekistonning o‘ziga xos taraqqiyot yo‘li nazariy va amaliy jihatdan puxta belgilab olindi. Bu barcha tamoyillar demokratik va iqtisodiy qayta o‘zgartishlar jarayonlarini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun hal qiluvchi ahamiyat kasb etib, hayot sinovidan o‘tdi. Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichining vazifalari bu, mustaqil davlatning amal qilishini ta’minlovchi infratuzilmani yaratish, bozor iqtisodiyotiga o‘tishning qonunchilik asoslarini shakllantirish, narxlarni erkinlashtirish, davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish, inflyatsiyaga
qarshi kurashish va aholini ijtimoiy himoyalash hisoblanar edi. Ma’lumki taraqqiyotning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik – jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mo‘tadillashtirishga yordam beradigan o‘rta mulkdorlar tabaqasining paydo bo‘lishi demakdir. Bu borada qator qonunlar qabul 330 qilindi. Darhaqiqat, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng, dastlabki kezlarda, kichik biznes faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagi dastlabki normativ-huquqiy normalari va qonun hujjatlari qabul qilindi. Bu borada ayniqsa 1991 yil 18 noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasining “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonuni muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlangan maxsus dastur asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. Albatta, ushbu qonunning qabul qilinishi sohani bosqichma-bosqich rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Qabul qilingan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq, xalq xo‘jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy xususiylashtirish uchun keng imkoniyat yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Birgina 1992-1996 yillarda davlat mulki ob’ektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 74 ming kishi turar-joy egasi, 2 million kishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari, qishloq joylarida esa, 3 million kishi yordamchi xo‘jalik, 19 ming kishi ko‘chmas mulk egasi bo‘lib qoldilar. Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda mulkdorlar sinfini shakllantirish yo‘lidagi muhim qadamlar qo‘yilganligini anglatar edi. Amalga oshirilgan dastlabki islohotlar natijasida 1991-1996 yillar mobaynida iqtisodiy islohotlarning barcha yo‘nalishlarida salmoqli institutsional o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan, turar joylar, savdo xizmat ko‘rsatish sohalari, matlubot jamiyati ob’ektlari va turli tarmoqlarning mayda korxonalarini xususiylashtirish amalda tugallandi, o‘rta va yirik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni jadal davom ettirildi. Bu borada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish,
qarshi kurashish va aholini ijtimoiy himoyalash hisoblanar edi. Ma’lumki taraqqiyotning bozor iqtisodiyotiga asoslangan yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda mustaqillikning ilk kunlaridan boshlab, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik – jamiyatda ham iqtisodiy, ham siyosiy vaziyatni mo‘tadillashtirishga yordam beradigan o‘rta mulkdorlar tabaqasining paydo bo‘lishi demakdir. Bu borada qator qonunlar qabul 330 qilindi. Darhaqiqat, O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgandan so‘ng, dastlabki kezlarda, kichik biznes faoliyatini shakllantirish va rivojlantirish uchun quyidagi dastlabki normativ-huquqiy normalari va qonun hujjatlari qabul qilindi. Bu borada ayniqsa 1991 yil 18 noyabrdagi O‘zbekiston Respublikasining “Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonuni muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga ko‘ra mulkchilik shakllarini o‘zgartirish sohasidagi ishlar respublika hamda hududiy maqsadga bosqichma-bosqich ishlab chiqiladigan va tasdiqlangan maxsus dastur asosida amalga oshirilishi qat’iy belgilab qo‘yildi. Albatta, ushbu qonunning qabul qilinishi sohani bosqichma-bosqich rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilab berdi. Qabul qilingan qonunlar va boshqa normativ-huquqiy hujjatlarga muvofiq, xalq xo‘jaligidagi barcha soha tarmoqlarini ommaviy xususiylashtirish uchun keng imkoniyat yaratildi, bu boradagi cheklashlar olib tashlandi. Birgina 1992-1996 yillarda davlat mulki ob’ektlarini xususiylashtirish tufayli 1 million 74 ming kishi turar-joy egasi, 2 million kishi xalq xo‘jaligining barcha tarmoqlarida xususiylashtirilgan korxonalar aksiyalari, paylarining egalari, qishloq joylarida esa, 3 million kishi yordamchi xo‘jalik, 19 ming kishi ko‘chmas mulk egasi bo‘lib qoldilar. Bu raqamlar, shubhasiz jamiyatda mulkdorlar sinfini shakllantirish yo‘lidagi muhim qadamlar qo‘yilganligini anglatar edi. Amalga oshirilgan dastlabki islohotlar natijasida 1991-1996 yillar mobaynida iqtisodiy islohotlarning barcha yo‘nalishlarida salmoqli institutsional o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. Xususan, turar joylar, savdo xizmat ko‘rsatish sohalari, matlubot jamiyati ob’ektlari va turli tarmoqlarning mayda korxonalarini xususiylashtirish amalda tugallandi, o‘rta va yirik korxonalarni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayoni jadal davom ettirildi. Bu borada mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va hususiylashtirish,
ko‘p ukladli iqtisodiyotni barpo qilish, qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirish, agrar munosabatlarning yangi tipini yaratish jarayonlari amalga oshirildi. Bu tadbirlarning natijasi o‘laroq iqtisodiyotda tub sifat o‘zgarishlari vujudga keldi. Davlatga qarashli bo‘lmagan, nodavlat, ya’ni xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi keskin oshdi. Bu sektor 1995 yilda sanoat mahsulotlarning 44 foizini, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining esa 97 foizini berdi. Barcha kapital mablag‘larning 44 foizdan ortiqrog‘i uning hissasiga to‘g‘ri keldi. 2000 yilgacha xalq xo‘jaligida band bo‘lganlarning 64 foizi ana shu sektorda mehnat qilgan. Bu esa o‘sha kezlarda bozor munosabatlariga o‘tish muammolarini sinchkovlik bilan o‘rganib, ularni hal etishda ehtiyotkorlik bilan yondashishga e’tibor qaratishni taqoza etar edi. Ayniqsa endigina bozor 331 psixologiyasi odamlar ongida shakllanib kelayotgan bir sharoitda respublikada birinchi navbatda maishiy xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, mahsulotni qayta ishlovchi kichik korxonalarni ochish zarur edi. Respublika o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida, kichik biznesga ko‘maklashish maqsadida respublika va hududiy miqyosda faoliyat olib boruvchi – Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab- quvvatlash fondi (Biznes fond, 1995 yil iyul), «Madad» sug‘urta agentligi (1995 yil 26 iyun), O‘zbekiston Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (1996 yil mart) hamda ularning hududiy bo‘limlari tashkil etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi, «Hunarmand» uyushmasi, Tadbirkor ayollar uyushmasi tashkil etildi. Ammo o‘sha kezlarda sohada qator muammolar ham mavjud bo‘lib, ularning mvjud holati bir necha yillar taraqqiyotga to‘siq bo‘lib keldi. Xususan, 1999 yil 1 iyunga qadar ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar tarkibida kichik va o‘rta korxonalar salmog‘i kommunal xo‘jalikda 42,9%, maishiy xizmat sohasida 85,0%, qurilishda 89,3%, qishloq xo‘jaligida 89,9%, sanoatda 93,5%, savdoda 95,3%, umumiy tijoratda 96,6%ni tashkil etgan bo‘lsada, amalda esa ro‘yxatdan o‘tib, o‘z faoliyatini davom ettirayotgan korxonalar ulushi 20% ni tashkil etgan xolos. Qolganlari esa turli sabalar bilan yopilib ketgan bo‘lib, buni quyidagi misollar ham tasdiqlaydi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, respublika bo‘yicha 1996 yilda tashkil qilingan 7400 kichik korxonadan 20%, 1998 yili esa 3700 ta
ko‘p ukladli iqtisodiyotni barpo qilish, qishloq xo‘jaligida islohotlarni chuqurlashtirish, agrar munosabatlarning yangi tipini yaratish jarayonlari amalga oshirildi. Bu tadbirlarning natijasi o‘laroq iqtisodiyotda tub sifat o‘zgarishlari vujudga keldi. Davlatga qarashli bo‘lmagan, nodavlat, ya’ni xususiy sektorning iqtisodiyotdagi ulushi keskin oshdi. Bu sektor 1995 yilda sanoat mahsulotlarning 44 foizini, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining esa 97 foizini berdi. Barcha kapital mablag‘larning 44 foizdan ortiqrog‘i uning hissasiga to‘g‘ri keldi. 2000 yilgacha xalq xo‘jaligida band bo‘lganlarning 64 foizi ana shu sektorda mehnat qilgan. Bu esa o‘sha kezlarda bozor munosabatlariga o‘tish muammolarini sinchkovlik bilan o‘rganib, ularni hal etishda ehtiyotkorlik bilan yondashishga e’tibor qaratishni taqoza etar edi. Ayniqsa endigina bozor 331 psixologiyasi odamlar ongida shakllanib kelayotgan bir sharoitda respublikada birinchi navbatda maishiy xizmat, umumiy ovqatlanish, savdo-sotiq, mahsulotni qayta ishlovchi kichik korxonalarni ochish zarur edi. Respublika o‘z mustaqilligining dastlabki yillarida, kichik biznesga ko‘maklashish maqsadida respublika va hududiy miqyosda faoliyat olib boruvchi – Xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni qo‘llab- quvvatlash fondi (Biznes fond, 1995 yil iyul), «Madad» sug‘urta agentligi (1995 yil 26 iyun), O‘zbekiston Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi (1996 yil mart) hamda ularning hududiy bo‘limlari tashkil etildi. Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishiga Dehqon va fermer xo‘jaliklari uyushmasi, «Hunarmand» uyushmasi, Tadbirkor ayollar uyushmasi tashkil etildi. Ammo o‘sha kezlarda sohada qator muammolar ham mavjud bo‘lib, ularning mvjud holati bir necha yillar taraqqiyotga to‘siq bo‘lib keldi. Xususan, 1999 yil 1 iyunga qadar ro‘yxatdan o‘tgan korxonalar tarkibida kichik va o‘rta korxonalar salmog‘i kommunal xo‘jalikda 42,9%, maishiy xizmat sohasida 85,0%, qurilishda 89,3%, qishloq xo‘jaligida 89,9%, sanoatda 93,5%, savdoda 95,3%, umumiy tijoratda 96,6%ni tashkil etgan bo‘lsada, amalda esa ro‘yxatdan o‘tib, o‘z faoliyatini davom ettirayotgan korxonalar ulushi 20% ni tashkil etgan xolos. Qolganlari esa turli sabalar bilan yopilib ketgan bo‘lib, buni quyidagi misollar ham tasdiqlaydi. Agar raqamlarga murojaat qilinsa, respublika bo‘yicha 1996 yilda tashkil qilingan 7400 kichik korxonadan 20%, 1998 yili esa 3700 ta
korxonadan 70% tugatilib ketgan. Shu boisdan ko‘pgina tadbirkorlar faoliyat bilan shug‘ullanishdan sekin-sekin uzoqlashganlar yoki ish boshlab qo‘yib, uni oxirigacha yetkazmasdan, javobgarlikni davlatga tashlab qo‘yganlar. Masalan, 2000 yilning o‘zida faqat Toshkent shahar bo‘yicha tugatish jarayonida turgan kichik biznes sub’ektlari 4666 ta bo‘lib, ulardan 54,7% yoki 2552 tasida ta’sischilar bo‘lmagan. Tugatilish holida turgan jami korxonalardan tugatilganlari 25,6% ni tashkil qilgan yoki 1194 ta bo‘lgan. Ushbu muammolarni to‘g‘ri anglagan va unga tanqidiy asosda yondoshgan Prezident Shavkat Mirziyoev 2017 yil 22 dekabrda Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Yurtimizda tadbikorlik nima uchun kutilgan darajada rivojlanmayapti? Chunki bu soha vakillarini asossiz ravishda tekshirish holatlari ko‘p. Ochig‘ini aytganda tadbirkorlikning erkin rivojlanishiga o‘zimiz, davlat idoralari yo‘l qo‘ymayapmiz. Hech kimga kerak bo‘lmagan tartib-tamoyillar hamon saqlanib qolmoqda, joylarda ko‘pgina amaldorlar faqat o‘z shaxsiy manfaatini o‘ylab ish ko‘rmoqda. Bundan buyon bu sohani qo‘llab- quvvatlash, biznes sub’ektlarini jadal barqaror rivojlantirish 332 yo‘lidagi to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘riladi”13, deya qayd qilganligi bejiz emas, albatta. Agar yaqin tariximizga murojaat qilsak, 1998 yil 9 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilindi. 2001 yil 22 avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazib va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashi tashkil etildi. Kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga Respublika tovar- xomashyo birjasi, Agrosanoat birjasi, «O‘zulgurjisavdo» orqali moddiy-texnika resurslari sotildi. O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznes va tadbirkorlikning o‘sish dinamikasi (2005-2017 yillar)
korxonadan 70% tugatilib ketgan. Shu boisdan ko‘pgina tadbirkorlar faoliyat bilan shug‘ullanishdan sekin-sekin uzoqlashganlar yoki ish boshlab qo‘yib, uni oxirigacha yetkazmasdan, javobgarlikni davlatga tashlab qo‘yganlar. Masalan, 2000 yilning o‘zida faqat Toshkent shahar bo‘yicha tugatish jarayonida turgan kichik biznes sub’ektlari 4666 ta bo‘lib, ulardan 54,7% yoki 2552 tasida ta’sischilar bo‘lmagan. Tugatilish holida turgan jami korxonalardan tugatilganlari 25,6% ni tashkil qilgan yoki 1194 ta bo‘lgan. Ushbu muammolarni to‘g‘ri anglagan va unga tanqidiy asosda yondoshgan Prezident Shavkat Mirziyoev 2017 yil 22 dekabrda Oliy Majlisga qilgan Murojaatnomasida “Yurtimizda tadbikorlik nima uchun kutilgan darajada rivojlanmayapti? Chunki bu soha vakillarini asossiz ravishda tekshirish holatlari ko‘p. Ochig‘ini aytganda tadbirkorlikning erkin rivojlanishiga o‘zimiz, davlat idoralari yo‘l qo‘ymayapmiz. Hech kimga kerak bo‘lmagan tartib-tamoyillar hamon saqlanib qolmoqda, joylarda ko‘pgina amaldorlar faqat o‘z shaxsiy manfaatini o‘ylab ish ko‘rmoqda. Bundan buyon bu sohani qo‘llab- quvvatlash, biznes sub’ektlarini jadal barqaror rivojlantirish 332 yo‘lidagi to‘siq va g‘ovlarni bartaraf etish bo‘yicha zarur choralar ko‘riladi”13, deya qayd qilganligi bejiz emas, albatta. Agar yaqin tariximizga murojaat qilsak, 1998 yil 9 aprelda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy tadbirkorlik, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirishni yanada rag‘batlantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni e’lon qilindi. 2001 yil 22 avgustda esa O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi «Tadbirkorlik sub’ektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazib va hisobga qo‘yish tizimini takomillashtirish to‘g‘risida» qaror qabul qildi. Qarorga binoan kichik va xususiy tadbirkorlikni rivojtirishni rag‘batlantirish bo‘yicha respublika muvofiqlashtiruvchi kengashi tashkil etildi. Kichik va o‘rta biznes sub’ektlariga Respublika tovar- xomashyo birjasi, Agrosanoat birjasi, «O‘zulgurjisavdo» orqali moddiy-texnika resurslari sotildi. O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik biznes va tadbirkorlikning o‘sish dinamikasi (2005-2017 yillar)
Ko‘rsatkichlar 2005 y. 2007 y. 2010 y. 2013 y. 2017 y. Yalpi ichki maxsulot 38,2 45,5 52,5 55,8 54,9 Sanoat 10,0 13,2 19,6 23,0 39,6 Qishloq xo‘jaligi 85,7 97,5 97,9 98,2 99 Qurilish 50,9 55,4 52,3 72,7 65,1 Eksport 6,0 14,8 13,6 18,0 27 Investitsiya 24,0 23,7 30,8 35,5 32 Mustaqillik yillarida soha rivoji tahliliga ko‘ra yana raqamlarga murojaat etilsa, 2003 yili yurtimizdagi 5 ming 630 ta aholi yashash manzilgohlarida ko‘plab kichik va o‘rta biznes korxonalari tashkil etilib, qariyb 155 mingta yangi ish o‘rinlari yaratilgan. Dastur doirasida aholiga 2003 yilda 1 milliard 200 million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 400 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa puli tayinlangan. 180 ming kam ta’minlangan oilaga qariyb 4 milliard so‘m miqdorida moddiy ko‘maklar 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. “Xalq so‘zi” gazetasi. T., 2017 yil 23 dekabr. 333 berilgan. 2003 yilda 25 mingdan ziyod yolg‘iz pensioner va nogironlarga 630 million so‘mlik moddiy yordamlar ko‘rsatilgan. So‘nggi yillarda joylarda kichik korxonalar ochish va fermer xo‘jaliklarida ish bilan band aholi soni ham yil sayin
Ko‘rsatkichlar 2005 y. 2007 y. 2010 y. 2013 y. 2017 y. Yalpi ichki maxsulot 38,2 45,5 52,5 55,8 54,9 Sanoat 10,0 13,2 19,6 23,0 39,6 Qishloq xo‘jaligi 85,7 97,5 97,9 98,2 99 Qurilish 50,9 55,4 52,3 72,7 65,1 Eksport 6,0 14,8 13,6 18,0 27 Investitsiya 24,0 23,7 30,8 35,5 32 Mustaqillik yillarida soha rivoji tahliliga ko‘ra yana raqamlarga murojaat etilsa, 2003 yili yurtimizdagi 5 ming 630 ta aholi yashash manzilgohlarida ko‘plab kichik va o‘rta biznes korxonalari tashkil etilib, qariyb 155 mingta yangi ish o‘rinlari yaratilgan. Dastur doirasida aholiga 2003 yilda 1 milliard 200 million so‘mlik xayriya yordami ko‘rsatilgan. Ikki yoshgacha bo‘lgan bolalar tarbiyasi bilan shug‘ullanayotgan 400 mingdan ziyod ayolga davlat tomonidan nafaqa puli tayinlangan. 180 ming kam ta’minlangan oilaga qariyb 4 milliard so‘m miqdorida moddiy ko‘maklar 13 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. “Xalq so‘zi” gazetasi. T., 2017 yil 23 dekabr. 333 berilgan. 2003 yilda 25 mingdan ziyod yolg‘iz pensioner va nogironlarga 630 million so‘mlik moddiy yordamlar ko‘rsatilgan. So‘nggi yillarda joylarda kichik korxonalar ochish va fermer xo‘jaliklarida ish bilan band aholi soni ham yil sayin
ortib, 2007 yildagi 2094,2 ming kishidan 2011 yilda 2338,4 ming kishiga yoki 11,6 foizga ko‘paygan. Respublikada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotgani bois, bu sohada ish bilan band bo‘lgan aholi soni yil sayin ortib bormoqda. 2007-2011 yillarda respublika bo‘yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan, lekin litsenziyaga ega tadbirkorlikda band bo‘lganlar soni 140,8 ming kishidan 698,4 ming kishiga yoki 4,96 marta ko‘paygan. Dehqon xo‘jaliklarida ish bilan band bo‘lgan aholi soni 1472,5 ming kishidan 1745 ming kishiga yoki 18,5 % ga ortgan. Bu esa amalga oshirilayotgan oqilona iqtisodiy tizim tufayli bandlikning kasanachilik, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik kabi aholining tadbirkorlik qobiliyati va bunyodkorlik mehnati salohiyatini namoyon qilishga ko‘maklashuvchi samarali shakllari rivojlanayotganligini anglatmoqda. Tadbirkorlik sub’ektlarining faol qo‘llab quvvatlanishi natijasida uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Xususan, 2000 yilda yalpi ichki mahsulotning qariyb 31 foizi iqtisodiyotning faol rivojlanib borayotgan ushbu sektori ulushiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2008 yilda bu ko‘rsatkich 48,2 foizni, 2009 yilda 50,1 foizni, 2010 yilda 52,5 foizni, 2011 yilda esa 54 foizni tashkil etdi yoki 2000 yilga nisbatan 23 foizga o‘sgan. 2010-2016 yillar davomida respublikada tadbirkorlik orqali tashkil etilgan ish o‘rinlari soni 3,9 foizga ortgan. 2017 yilda esa dasturga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 mingta ish o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni bilan) va xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan) rivojlantirish bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati kuchaytirildi. Kelajakda mamlakatda 25 minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga, 256, 4 mingdan ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyundagi “Obod mahalla” dasturi to‘g‘risida”gi PF- 5467-sonli Farmonida “Obod qishloq” va “Obod mahalla” davlat Dasturini amalga oshirish va unda tadbirkorlar ishtirokiga oid bo‘sh turgan er maydonlarini yoki foydalanilmasdan turgan bino va inshootlarni tadbirkor va hunarmandlarga “nol” qiymatda berish hamda uni amalga oshirishda tashabbuskor tadbirkorlar mablag‘lari va qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalari “Obod mahalla”
ortib, 2007 yildagi 2094,2 ming kishidan 2011 yilda 2338,4 ming kishiga yoki 11,6 foizga ko‘paygan. Respublikada tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratilayotgani bois, bu sohada ish bilan band bo‘lgan aholi soni yil sayin ortib bormoqda. 2007-2011 yillarda respublika bo‘yicha yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan, lekin litsenziyaga ega tadbirkorlikda band bo‘lganlar soni 140,8 ming kishidan 698,4 ming kishiga yoki 4,96 marta ko‘paygan. Dehqon xo‘jaliklarida ish bilan band bo‘lgan aholi soni 1472,5 ming kishidan 1745 ming kishiga yoki 18,5 % ga ortgan. Bu esa amalga oshirilayotgan oqilona iqtisodiy tizim tufayli bandlikning kasanachilik, oilaviy tadbirkorlik va hunarmandchilik kabi aholining tadbirkorlik qobiliyati va bunyodkorlik mehnati salohiyatini namoyon qilishga ko‘maklashuvchi samarali shakllari rivojlanayotganligini anglatmoqda. Tadbirkorlik sub’ektlarining faol qo‘llab quvvatlanishi natijasida uning mamlakat yalpi ichki mahsulotidagi ulushi yildan-yilga ortib bormoqda. Xususan, 2000 yilda yalpi ichki mahsulotning qariyb 31 foizi iqtisodiyotning faol rivojlanib borayotgan ushbu sektori ulushiga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, 2008 yilda bu ko‘rsatkich 48,2 foizni, 2009 yilda 50,1 foizni, 2010 yilda 52,5 foizni, 2011 yilda esa 54 foizni tashkil etdi yoki 2000 yilga nisbatan 23 foizga o‘sgan. 2010-2016 yillar davomida respublikada tadbirkorlik orqali tashkil etilgan ish o‘rinlari soni 3,9 foizga ortgan. 2017 yilda esa dasturga muvofiq sanoatni (5440 ta loyihada 131 mingta ish o‘rni bilan), qishloq xo‘jaligini (8430 loyihada 55,8 mingta ish o‘rni bilan) va xizmat ko‘rsatishni (11 mingta loyiha 69,5 mingta ish o‘rni bilan) rivojlantirish bo‘yicha viloyatlar, tumanlar va shaharlar hokimliklarining faoliyati kuchaytirildi. Kelajakda mamlakatda 25 minga yaqin investitsiya loyihalarini amalga oshirish hisobiga, 256, 4 mingdan ortiq ish o‘rinlari tashkil etishga erishiladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyundagi “Obod mahalla” dasturi to‘g‘risida”gi PF- 5467-sonli Farmonida “Obod qishloq” va “Obod mahalla” davlat Dasturini amalga oshirish va unda tadbirkorlar ishtirokiga oid bo‘sh turgan er maydonlarini yoki foydalanilmasdan turgan bino va inshootlarni tadbirkor va hunarmandlarga “nol” qiymatda berish hamda uni amalga oshirishda tashabbuskor tadbirkorlar mablag‘lari va qonunchilikda taqiqlanmagan boshqa manbalari “Obod mahalla”
jamg‘armasining moliyalashtirish 334 manbalari qilib belgilangan14ligi ushbu tizim qonunchiligidagi muhim voqeadir. Unga muvofiq, mahalla hududlarida bo‘sh turgan yer maydonlarini yoki foydalanilmasdan turgan bino va inshootlarni tadbirkor va hunarmandlarga «nol» qiymatda berish asosida mikro sanoat zonalari va hunarmandchilik markazlari tashkil etildi. O‘z navbatida, 2018 yilning O‘zbekistonda «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab- quvvatlash yili» deb e’lon qilinishi tadbirkorlar faoliyatini takomillashtirish yo‘lida yana bir katta amaliy qadam bo‘ldi hamda iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida innovatsion jarayonlarni jadallashtirishga katta turtki berdi. Ya’ni, Davlat dasturiga muvofiq, ayniqsa shu paytga qadar aholi turmush tarzini yanada yaxshilash, davlat dasturlarini amaliyotga tadbiq etish, ularga imtiyozli kreditlar ajratish, aholi, ayniqsa tadbirkorlarning tashabbuslarini yanada qo‘llab quvvatlash, ularning mulk huquqi bilan bog‘liq muammolarini hal etish borasida qator muammolar mavjud edi. Bunda ularni hal etishning huquqiy mexanizmi yo‘q edi. Unga ko‘ra O‘zbekistonda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida xorijiy investitsiyalarni jalb etishni boshqarish, rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlash siyosati kompleks tarzda amalga oshirildi. Bu jarayonni muvaffaqiyatli yuritish uchun respublikada qator farmonlar, qonunlar va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik bizesning ulushi, % hisobida15 Sohalar 2000 y 2005 y 2010 y 2015 y Yalpi ichki maxsulot ishlab chiqarishda 31,0 38,2 52,5 56,5 Sanoatda 12,9 10,0 18,8 40,6 Investitsiyalarda 15,4 24,0 28,5 35,8 Qurilish sohasida 38,4 50,9 53,1 66,7 Eksportda 10,2 6,0 13,7 27,8 Aholi bandligida 49,7 64,8 74,3 77,9 14 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyundagi “Obod mahalla” dasturi to‘g‘risida”gi PF- 5467-sonli Farmoni. “Xalq so‘zi”. T., 2018 yil. 28 iyun. 15 Ma’lumotlar “Ekonomicheskoe razvitie Respubliki Uzbekistan za godы nezavisimosti”. T., “Uzbekistan”. - T., 2016 to‘plamidan olindi 335 Prezidentning 2018 yil 1 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF- 5495-sonli Farmoni ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu me’yoriy hujjat mamlakatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish uchun eng qulay investitsiya muhitini shakllantirish
jamg‘armasining moliyalashtirish 334 manbalari qilib belgilangan14ligi ushbu tizim qonunchiligidagi muhim voqeadir. Unga muvofiq, mahalla hududlarida bo‘sh turgan yer maydonlarini yoki foydalanilmasdan turgan bino va inshootlarni tadbirkor va hunarmandlarga «nol» qiymatda berish asosida mikro sanoat zonalari va hunarmandchilik markazlari tashkil etildi. O‘z navbatida, 2018 yilning O‘zbekistonda «Faol tadbirkorlik, innovatsion g‘oyalar va texnologiyalarni qo‘llab- quvvatlash yili» deb e’lon qilinishi tadbirkorlar faoliyatini takomillashtirish yo‘lida yana bir katta amaliy qadam bo‘ldi hamda iqtisodiyot va jamiyat hayotining barcha sohalarida innovatsion jarayonlarni jadallashtirishga katta turtki berdi. Ya’ni, Davlat dasturiga muvofiq, ayniqsa shu paytga qadar aholi turmush tarzini yanada yaxshilash, davlat dasturlarini amaliyotga tadbiq etish, ularga imtiyozli kreditlar ajratish, aholi, ayniqsa tadbirkorlarning tashabbuslarini yanada qo‘llab quvvatlash, ularning mulk huquqi bilan bog‘liq muammolarini hal etish borasida qator muammolar mavjud edi. Bunda ularni hal etishning huquqiy mexanizmi yo‘q edi. Unga ko‘ra O‘zbekistonda tadbirkorlikni yanada rivojlantirish maqsadida xorijiy investitsiyalarni jalb etishni boshqarish, rag‘batlantirish va qo‘llab-quvvatlash siyosati kompleks tarzda amalga oshirildi. Bu jarayonni muvaffaqiyatli yuritish uchun respublikada qator farmonlar, qonunlar va me’yoriy hujjatlar qabul qilindi. O‘zbekiston iqtisodiyotida kichik bizesning ulushi, % hisobida15 Sohalar 2000 y 2005 y 2010 y 2015 y Yalpi ichki maxsulot ishlab chiqarishda 31,0 38,2 52,5 56,5 Sanoatda 12,9 10,0 18,8 40,6 Investitsiyalarda 15,4 24,0 28,5 35,8 Qurilish sohasida 38,4 50,9 53,1 66,7 Eksportda 10,2 6,0 13,7 27,8 Aholi bandligida 49,7 64,8 74,3 77,9 14 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 27 iyundagi “Obod mahalla” dasturi to‘g‘risida”gi PF- 5467-sonli Farmoni. “Xalq so‘zi”. T., 2018 yil. 28 iyun. 15 Ma’lumotlar “Ekonomicheskoe razvitie Respubliki Uzbekistan za godы nezavisimosti”. T., “Uzbekistan”. - T., 2016 to‘plamidan olindi 335 Prezidentning 2018 yil 1 avgustdagi «O‘zbekiston Respublikasida investitsiya muhitini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PF- 5495-sonli Farmoni ham muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Ushbu me’yoriy hujjat mamlakatda to‘g‘ridan-to‘g‘ri investitsiyalarni jalb etish uchun eng qulay investitsiya muhitini shakllantirish
maqsadida iqtisodiyotni liberallashtirish, davlat boshqaruvini isloh qilish, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuvni cheklash, litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini qisqartirish va soddalashtirish, tovarlar (ishlar va xizmatlar)dan erkin foydalanishni ta’minlash, shuningdek, hududlarda zarur infratuzilmani yaratishni ta’minlaydigan huquqiy asosni yanada mustahkamladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subektlarini tugatish tartib- taomillarini soddalashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida 2020 yil 1 yanvardan boshlab tadbirkorlik faoliyati- yuridik shaxslarni ixtiyoriy tugatishda, bir yoki bir nechta davriy bosma nashrlarda korxonaning tugatilishi to‘g‘risida e’lonlar berish talab etilmasligi, bunda tegishli ma’lumotlar ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organning rasmiy saytiga joylashtirilishi belgilandi. Farmonga ko‘ra, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan boshlab moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan hamda soliq qarzi mavjud bo‘lmagan korxonalarning moliya xo‘jalik faoliyati tekshirilmasligi, davlat soliq xizmati organlari tomonidan o‘tkaziladigan, tugatiladigan korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirishning eng uzoq davriyligi uch yilni tashkil etishi belgilandi. Farmonga muvofiq moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish uchun vakolatli davlat organlaridan korxona to‘g‘risidagi mavjud ma’lumotlarni olish tadbirkorlik subektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yishning avtomatlashtirilgan tizimi orqali amalga oshirilishi belgilandi. Shuningdek korxonani ixtiyoriy tugatishning umumiy muddati ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida xabardor qilingan kundan boshlab olti oydan oshmasligi kerakligi ko‘rsatildi. Bu borada 2019 yilning 13 avgustida tadbirkorlarning muammolarini qonuniy hal qilish, sohada samarali tizimi yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlarini kuchaytirish, tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash borasidagi ishlarni tashkil qilish tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar”, shuningdek “Tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy resurslar va ishlab chiqarish infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatlarini
maqsadida iqtisodiyotni liberallashtirish, davlat boshqaruvini isloh qilish, tadbirkorlik sub’ektlari faoliyatiga aralashuvni cheklash, litsenziyalash va ruxsat berish tartib-taomillarini qisqartirish va soddalashtirish, tovarlar (ishlar va xizmatlar)dan erkin foydalanishni ta’minlash, shuningdek, hududlarda zarur infratuzilmani yaratishni ta’minlaydigan huquqiy asosni yanada mustahkamladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Tadbirkorlik subektlarini tugatish tartib- taomillarini soddalashtirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi farmonida 2020 yil 1 yanvardan boshlab tadbirkorlik faoliyati- yuridik shaxslarni ixtiyoriy tugatishda, bir yoki bir nechta davriy bosma nashrlarda korxonaning tugatilishi to‘g‘risida e’lonlar berish talab etilmasligi, bunda tegishli ma’lumotlar ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organning rasmiy saytiga joylashtirilishi belgilandi. Farmonga ko‘ra, davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgandan boshlab moliya-xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan hamda soliq qarzi mavjud bo‘lmagan korxonalarning moliya xo‘jalik faoliyati tekshirilmasligi, davlat soliq xizmati organlari tomonidan o‘tkaziladigan, tugatiladigan korxonaning moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirishning eng uzoq davriyligi uch yilni tashkil etishi belgilandi. Farmonga muvofiq moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish uchun vakolatli davlat organlaridan korxona to‘g‘risidagi mavjud ma’lumotlarni olish tadbirkorlik subektlarini davlat ro‘yxatidan o‘tkazish va hisobga qo‘yishning avtomatlashtirilgan tizimi orqali amalga oshirilishi belgilandi. Shuningdek korxonani ixtiyoriy tugatishning umumiy muddati ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organ ixtiyoriy tugatish to‘g‘risida xabardor qilingan kundan boshlab olti oydan oshmasligi kerakligi ko‘rsatildi. Bu borada 2019 yilning 13 avgustida tadbirkorlarning muammolarini qonuniy hal qilish, sohada samarali tizimi yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining “Qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallanmagan yer uchastkalarini xususiylashtirish to‘g‘risida” gi qonun va O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Xususiy mulkni himoya qilish va mulkdorlar huquqlarining kafolatlarini kuchaytirish, tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash borasidagi ishlarni tashkil qilish tizimini tubdan takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar”, shuningdek “Tadbirkorlik sub’ektlarining moliyaviy resurslar va ishlab chiqarish infratuzilmasidan foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish to‘g‘risida” gi farmoni qabul qilindi. 336 2. O‘zbekistonda agrar islohotlar va aholini ijtimoiy himoyalashning o‘ziga xos xususiyatlari. Qishloq xo‘jaligida tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida davlat xo‘jaliklari tugatilib, jamoa, shirkat xo‘jaliklariga aylantirildi, chorvachilik, aksariyat xo‘jaliklarning qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi, dehqon va chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklari tashkil etila boshlandi. Agar mamlaktimizda fermerlik harakatining shakllanish tarixi va rivojlanishiga murojaat qilinsa, fermerlikni shakllantirish chorvachilik sohasi islohotlaridan boshlangan edi. Yaqin tariximizda bu borada chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 15 martdagi «Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida»gi, 1994 yil 23 fevralda «Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va xususiylashtirilgan fermalar manfaatlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida», 1995 yil 24 martdagi «Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab – quvvatlash chora – tadbirlari to‘g‘risida» gi qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qarorlarga ko‘ra, 1995 yilda jamoa xo‘jaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi. Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan go‘sht va sutning 75% ni xususiy sektor bera boshladi. Ushbu davrda agrar soha fermerlik yo‘nalishining shakllanishida davlat tasarrufidagi qo‘y, echki, qoramollar, yiliqi, tuya kabi hayvonlarni fermerlarga bo‘lib berish, davlat mulkchiligini tugatish, ularni xususiylashtirishga katta e’tibor qaratildi. Natijada 1990 yilda respulikada bironta ham fermer xo‘jaligi faoliyat yuritmagan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining xo‘jalik shakllari bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor qaratilib, 2000 yilga kelib ular tasarrufidagi yerlar 632,2 ming gektarga, 2010 yilga kelib esa 3 mln 143 ming gektarga yetgan. Vaholanki 1990 yilda O‘zbekistonda sovxozlar, kolxozlar, yordamchi xo‘jaliklar maxsus shirkatlar, qorako‘lchilik fermalariga tegishli yer maydonlari 3 mln 974 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 2000 yilga kelib ularning yerlari fermer xo‘jaliklariga bo‘lib berilib, o‘sha qishloq xo‘jalik korxonalarining yirklashtirilishi natijasida 2010 yilda umumiy yer
kengaytirish to‘g‘risida” gi farmoni qabul qilindi. 336 2. O‘zbekistonda agrar islohotlar va aholini ijtimoiy himoyalashning o‘ziga xos xususiyatlari. Qishloq xo‘jaligida tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish jarayonida davlat xo‘jaliklari tugatilib, jamoa, shirkat xo‘jaliklariga aylantirildi, chorvachilik, aksariyat xo‘jaliklarning qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi, dehqon va chorvachilik yo‘nalishidagi fermer xo‘jaliklari tashkil etila boshlandi. Agar mamlaktimizda fermerlik harakatining shakllanish tarixi va rivojlanishiga murojaat qilinsa, fermerlikni shakllantirish chorvachilik sohasi islohotlaridan boshlangan edi. Yaqin tariximizda bu borada chorvachilik sohasini rivojlantirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1993 yil 15 martdagi «Respublika chorvachiligida iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida»gi, 1994 yil 23 fevralda «Chorvachilikda iqtisodiy islohotlarni takomillashtirish hamda dehqon (fermer) xujaliklari va xususiylashtirilgan fermalar manfaatlarini himoya qilish choralari to‘g‘risida», 1995 yil 24 martdagi «Chorvachilikda xususiylashtirishni davom ettirish va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab – quvvatlash chora – tadbirlari to‘g‘risida» gi qarorlari muhim ahamiyat kasb etdi. Bu qarorlarga ko‘ra, 1995 yilda jamoa xo‘jaliklarining zarar bilan ishlayotgan 1499 qoramolchilik fermalari xususiylashtirildi. Natijada respublikada ishlab chiqarilayotgan go‘sht va sutning 75% ni xususiy sektor bera boshladi. Ushbu davrda agrar soha fermerlik yo‘nalishining shakllanishida davlat tasarrufidagi qo‘y, echki, qoramollar, yiliqi, tuya kabi hayvonlarni fermerlarga bo‘lib berish, davlat mulkchiligini tugatish, ularni xususiylashtirishga katta e’tibor qaratildi. Natijada 1990 yilda respulikada bironta ham fermer xo‘jaligi faoliyat yuritmagan bo‘lsa, qishloq xo‘jaligi ekin maydonlarining xo‘jalik shakllari bo‘yicha taqsimlanishiga e’tibor qaratilib, 2000 yilga kelib ular tasarrufidagi yerlar 632,2 ming gektarga, 2010 yilga kelib esa 3 mln 143 ming gektarga yetgan. Vaholanki 1990 yilda O‘zbekistonda sovxozlar, kolxozlar, yordamchi xo‘jaliklar maxsus shirkatlar, qorako‘lchilik fermalariga tegishli yer maydonlari 3 mln 974 ming gektar bo‘lgan bo‘lsa, 2000 yilga kelib ularning yerlari fermer xo‘jaliklariga bo‘lib berilib, o‘sha qishloq xo‘jalik korxonalarining yirklashtirilishi natijasida 2010 yilda umumiy yer
maydonlari qisqartirilib, zarar bilan ishlayotgan yoki dotatsiyaga tushgan xo‘jaliklar yerlari 93 ming 900 gektarga kamaytirilgan edi. 2000 yilllardan boshlab agrar sohada fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi barqaror va muntazam tus oldi. Fermer xo‘jaligining yuzaga kelish asoslari Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8- sonli «Qishloq xo‘jaligi korxonalarini fermer xo‘jaliklariga 337 aylantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori va 2003 yil 27 oktyabrdagi «2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida»gi Prezident Farmonida batafsil yoritib berilgan. Agar 2001 yilda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarining soni 55445 birlikdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2006 yilga kelib 189235 birlikka yetgan, yoki 3,4 baravar oshgan. Xo‘jaliklar sonining tahlil davridagi o‘rtacha yillik o‘sishi 40,2 foizni tashkil etgan. Jami 428 ta shirkat xo‘jaligi negizida 22 mingdan ortiq fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi. Respublikamizda fermerlikning kelgusidagi rivojlanishi va yangi imkoniyatlaridagi o‘zgarishlar 2000 yillar oxiriga to‘g‘ri keladi. Puxta o‘ylangan dastur asosida 2008- 2010 yillar davomida o‘tkazilgan maqbullashtirish jarayoni natijalariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining yer maydonlari hajmi kamaytirildi. Amalga oshirilgan maqbullashtirish jarayoni natijasida, 2011 yil yakuniga ko‘ra, respublikamizdagi fermer xo‘jaliklarining soni 215776 tadan 66134 taga yoki 69,4 foizga kamaytirildi, bunda bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yer maydoni hajmini 27,4 gektardan 80,1 gektargacha ko‘paytirishga erishildi. O‘rtacha bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan yer maydonini tarmoqlar bo‘yicha olib qaraydigan bo‘lsak, bu ko‘rsatkich o‘sha davrda paxtachilik va g‘allachilikda 106,3 gektarga, sabzavotchilik va polizchilikda 23,5 gektarga, bog‘dorchilik va uzumchilikda 13,1 gektarga, chorvachilikda 205 gektarga teng bo‘lgan. Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi maxsulotlari yetishtirish hajmining o‘sishi o‘rtacha 6 7 foizdan kam bo‘lmagan. Birgina 2015 yilda dalalardan 7.3 million tonnadan ortiq don, 12,8 mln tonnadan ziyod sabzavot va kartoshka, salkam ikki million tonna poliz mahsulotlari, qariyb 2,8 million tonna meva, 1,5 million tonnadan ziyod uzum mahsulotlari yig‘ishtirib olindi. Go‘sht ishlab chiqarish hajmi 2014 yilga nisbatan 106,7, sut ishlab chiqarish 107,1 tuxum ishlab chiqarish 111,1 foizni tashkil yetdi. Bu qishloq
maydonlari qisqartirilib, zarar bilan ishlayotgan yoki dotatsiyaga tushgan xo‘jaliklar yerlari 93 ming 900 gektarga kamaytirilgan edi. 2000 yilllardan boshlab agrar sohada fermer xo‘jaliklarining tashkil etilishi barqaror va muntazam tus oldi. Fermer xo‘jaligining yuzaga kelish asoslari Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 5 yanvardagi 8- sonli «Qishloq xo‘jaligi korxonalarini fermer xo‘jaliklariga 337 aylantirish chora- tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori va 2003 yil 27 oktyabrdagi «2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida»gi Prezident Farmonida batafsil yoritib berilgan. Agar 2001 yilda respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklarining soni 55445 birlikdan iborat bo‘lgan bo‘lsa, 2006 yilga kelib 189235 birlikka yetgan, yoki 3,4 baravar oshgan. Xo‘jaliklar sonining tahlil davridagi o‘rtacha yillik o‘sishi 40,2 foizni tashkil etgan. Jami 428 ta shirkat xo‘jaligi negizida 22 mingdan ortiq fermer xo‘jaliklari tashkil etiladi. Respublikamizda fermerlikning kelgusidagi rivojlanishi va yangi imkoniyatlaridagi o‘zgarishlar 2000 yillar oxiriga to‘g‘ri keladi. Puxta o‘ylangan dastur asosida 2008- 2010 yillar davomida o‘tkazilgan maqbullashtirish jarayoni natijalariga ko‘ra fermer xo‘jaliklarining yer maydonlari hajmi kamaytirildi. Amalga oshirilgan maqbullashtirish jarayoni natijasida, 2011 yil yakuniga ko‘ra, respublikamizdagi fermer xo‘jaliklarining soni 215776 tadan 66134 taga yoki 69,4 foizga kamaytirildi, bunda bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan o‘rtacha yer maydoni hajmini 27,4 gektardan 80,1 gektargacha ko‘paytirishga erishildi. O‘rtacha bir fermer xo‘jaligiga to‘g‘ri keladigan yer maydonini tarmoqlar bo‘yicha olib qaraydigan bo‘lsak, bu ko‘rsatkich o‘sha davrda paxtachilik va g‘allachilikda 106,3 gektarga, sabzavotchilik va polizchilikda 23,5 gektarga, bog‘dorchilik va uzumchilikda 13,1 gektarga, chorvachilikda 205 gektarga teng bo‘lgan. Keyingi yillarda qishloq xo‘jaligi maxsulotlari yetishtirish hajmining o‘sishi o‘rtacha 6 7 foizdan kam bo‘lmagan. Birgina 2015 yilda dalalardan 7.3 million tonnadan ortiq don, 12,8 mln tonnadan ziyod sabzavot va kartoshka, salkam ikki million tonna poliz mahsulotlari, qariyb 2,8 million tonna meva, 1,5 million tonnadan ziyod uzum mahsulotlari yig‘ishtirib olindi. Go‘sht ishlab chiqarish hajmi 2014 yilga nisbatan 106,7, sut ishlab chiqarish 107,1 tuxum ishlab chiqarish 111,1 foizni tashkil yetdi. Bu qishloq
mehnatkashlari, soha mutaxassislari va mutasaddilarining qilgan mehnatlari samarasidir. 2017 yilgacha yurtimizda 160 mingdan ziyod fermer ho‘jaliklari faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, ularning 36 mingdan ortig‘i ko‘p tarmoqli yirik sub’ektlarga aylandi. Buning quvonarli jihati shundaki, ayni paytda ular faqatgina dehqonchilik yoki chorvachilik bilan cheklanib qolmasdan, balki zamonaviy texnalogiyalar, ixcham qayta ishlash uskunalarini jalb yetgan holda, qo‘shimcha tarmoqlarni o‘zlashtirishga harakat qilishyapti. O‘zbekistonda yetishtirilgan meva sabzavotlariga bo‘lgan talab dunyo miqiyosida talab ortib bormoqda. Shu bois ham, hukumat tomonidan istiqbolda oziq ovqat yekinlari maydonlarini kengaytirishga jiddiy ye’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, Prezidentning 2015 yil 29 dekabrdagi “2016- 2020 yillar davrida qishloq xo‘jaligini qayta shakllantirish 338 va rivojlantirish chora tidbirlari to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi muhim dasturilamaldir. Chunki, bu hujjatda tuproq unumdorligi nisbatan past, suv ta’minoti og‘ir, kam rentabelli yekin maydonlariga paxta va g‘alla o‘rniga meva sabzavot, kartoshka, moyli, ozuqabop yekinlar yekish vazifasi belgilab berildi. Ularning amalga oshirilishi natijasida yaqin besh yilda boshoqli don yetishtirish hajmini 8,5 mln tonnaga yetkazish, kartoshka yetishtirishni 35% ga, sabzavotlarni 30 foizga, meva va uzumni 21,5 foizga, go‘sht yetishtirishni 26,2 foizga, sutni 43,7 foizga, tuxum yetishtirishni 74,5 foizga ko‘paytirish, baliq yetishtirishni 2,5 martaga oshirish mo‘ljallanmoqda. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotining 40 foizdan ortig‘ini chorvachilik mahsulotlari tashkil etadi. Ushbu sohada ham erkin bozor mehanizmlari shakllantirilgani, ko‘plab imtiyozlar berilayotgani natijasida chorva mollari bosh soni va chorvachilik ishlab chiqarish hajmi muttasil ortib boryapti. Chorvachilik fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, ularda naslli qoramollar podasini ko‘paytirish maqsadida keyingi 10 yil mobaynida Polsha, Avstriya, Gollandiya, Germaniya kabi mamlakatlardan 60 mingdan ko‘proq naslli qoramollar olib kelindi. Bugungi kunda agrar sohada salohiyatli kadrlar tayyorlash masalasi ham muhim hisoblanadi va hali bu borada qator muammolar borligi barchaga ayon. Agrar sohada zamonaviy fan texnikani puxta biladigan trener- o‘qituvchilarni tayyorlovchi maxsus kurslarning muttasil ishlab turganligiga qaramay, yuqorida
mehnatkashlari, soha mutaxassislari va mutasaddilarining qilgan mehnatlari samarasidir. 2017 yilgacha yurtimizda 160 mingdan ziyod fermer ho‘jaliklari faoliyat ko‘rsatayotgan bo‘lib, ularning 36 mingdan ortig‘i ko‘p tarmoqli yirik sub’ektlarga aylandi. Buning quvonarli jihati shundaki, ayni paytda ular faqatgina dehqonchilik yoki chorvachilik bilan cheklanib qolmasdan, balki zamonaviy texnalogiyalar, ixcham qayta ishlash uskunalarini jalb yetgan holda, qo‘shimcha tarmoqlarni o‘zlashtirishga harakat qilishyapti. O‘zbekistonda yetishtirilgan meva sabzavotlariga bo‘lgan talab dunyo miqiyosida talab ortib bormoqda. Shu bois ham, hukumat tomonidan istiqbolda oziq ovqat yekinlari maydonlarini kengaytirishga jiddiy ye’tibor qaratilmoqda. Ayniqsa, Prezidentning 2015 yil 29 dekabrdagi “2016- 2020 yillar davrida qishloq xo‘jaligini qayta shakllantirish 338 va rivojlantirish chora tidbirlari to‘g‘risida”gi qarori bu boradagi muhim dasturilamaldir. Chunki, bu hujjatda tuproq unumdorligi nisbatan past, suv ta’minoti og‘ir, kam rentabelli yekin maydonlariga paxta va g‘alla o‘rniga meva sabzavot, kartoshka, moyli, ozuqabop yekinlar yekish vazifasi belgilab berildi. Ularning amalga oshirilishi natijasida yaqin besh yilda boshoqli don yetishtirish hajmini 8,5 mln tonnaga yetkazish, kartoshka yetishtirishni 35% ga, sabzavotlarni 30 foizga, meva va uzumni 21,5 foizga, go‘sht yetishtirishni 26,2 foizga, sutni 43,7 foizga, tuxum yetishtirishni 74,5 foizga ko‘paytirish, baliq yetishtirishni 2,5 martaga oshirish mo‘ljallanmoqda. Mamlakatimizda ishlab chiqarilayotgan yalpi qishloq xo‘jalik mahsulotining 40 foizdan ortig‘ini chorvachilik mahsulotlari tashkil etadi. Ushbu sohada ham erkin bozor mehanizmlari shakllantirilgani, ko‘plab imtiyozlar berilayotgani natijasida chorva mollari bosh soni va chorvachilik ishlab chiqarish hajmi muttasil ortib boryapti. Chorvachilik fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish, ularda naslli qoramollar podasini ko‘paytirish maqsadida keyingi 10 yil mobaynida Polsha, Avstriya, Gollandiya, Germaniya kabi mamlakatlardan 60 mingdan ko‘proq naslli qoramollar olib kelindi. Bugungi kunda agrar sohada salohiyatli kadrlar tayyorlash masalasi ham muhim hisoblanadi va hali bu borada qator muammolar borligi barchaga ayon. Agrar sohada zamonaviy fan texnikani puxta biladigan trener- o‘qituvchilarni tayyorlovchi maxsus kurslarning muttasil ishlab turganligiga qaramay, yuqorida
ko‘rsatilgan o‘qitish tizimlarida mahoratli, bilimli pedagog kadrlarning yetishmasligi ham dolzarb muammolardan biridir. Shu boisdan yoshlarning agrar sohada biznes tashabbuslari, startaplari, g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish va qo‘llab-quvvatlash, band bo‘lmagan yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan mutaxassisliklar va biznes yuritish ko‘nikmalariga o‘qitish, umuman yoshlarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish orqali ularning bandligini ta’minlashga qaratilgan «Yoshlar – kelajagimiz» Davlat dasturi qabul qilindi. Shuningdek, «Har bir oila – tadbirkor» dasturi doirasida ularning oila a’zolariga issiqxona tashkil etish, qoramol, parranda sotib olish va tadbirkorlik faoliyati uchun 3 yillik muddatga, 6 oylik imtiyozli davr bilan, yillik 7 % stavkasi miqdorida kreditlar ajratilishi o‘qituvchilarning jamiyatdagi mavqeini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning kuchli ijtimoiy siyosati. Ijtimoiy himoya tizimi. XX asrning 90-yillari boshida Sovet Ittifoqidan ajralib chiqib, eski tuzumdan voz kechib, o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda ijtimoiy himoya siyosati ishlab chiqildi. Chunki, o‘sha 339 paytda respublikada bunday kuchli ijtimoiy himoya siyosatini yo‘lga qo‘yishning bir qancha sabablari mavjud bo‘lib, ular quyidagi omillar bilan izohlanadi: Birinchidan, jahon tajribasidan ayonki, davlat boshqaruvi asoslangan sotsialistik tuzumdan, xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ko‘p hollarda davlat va jamiyat hayotida bir qancha ijtimoiy muammolar yuzaga keladi. Ya’ni, bu jarayon hech qachon oson kechmagan. Bunga taraqqiyotning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan jahondagi ilg‘or davlatlarning tarixiy tajribasi guvohlik beradi. Bunday sharoitda aholini ijtimoiy himoya qilish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlarga yetarli e’tibor bermaslik, aholining bir qismi turmush tarzining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu boisdan O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab aholining muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyaga olish tizimini joriy etdi; Ikkinchidan, o‘sha davrda respublikadagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy shart sharoitlar, ya’ni o‘tish davrida respublikaning ishlab chiqarish salohiyati, geografik o‘rni, tabiiy iqlim sharoiti kabilar, barcha joylarda aholining birdek ish bilan band bo‘lish imkoniyatini
ko‘rsatilgan o‘qitish tizimlarida mahoratli, bilimli pedagog kadrlarning yetishmasligi ham dolzarb muammolardan biridir. Shu boisdan yoshlarning agrar sohada biznes tashabbuslari, startaplari, g‘oyalari va loyihalarini ro‘yobga chiqarishga ko‘maklashish va qo‘llab-quvvatlash, band bo‘lmagan yoshlarni mehnat bozorida talab yuqori bo‘lgan mutaxassisliklar va biznes yuritish ko‘nikmalariga o‘qitish, umuman yoshlarning ijtimoiy-iqtisodiy faolligini oshirish orqali ularning bandligini ta’minlashga qaratilgan «Yoshlar – kelajagimiz» Davlat dasturi qabul qilindi. Shuningdek, «Har bir oila – tadbirkor» dasturi doirasida ularning oila a’zolariga issiqxona tashkil etish, qoramol, parranda sotib olish va tadbirkorlik faoliyati uchun 3 yillik muddatga, 6 oylik imtiyozli davr bilan, yillik 7 % stavkasi miqdorida kreditlar ajratilishi o‘qituvchilarning jamiyatdagi mavqeini oshirishga xizmat qiladi. O‘zbekistonning kuchli ijtimoiy siyosati. Ijtimoiy himoya tizimi. XX asrning 90-yillari boshida Sovet Ittifoqidan ajralib chiqib, eski tuzumdan voz kechib, o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan O‘zbekistonda ijtimoiy himoya siyosati ishlab chiqildi. Chunki, o‘sha 339 paytda respublikada bunday kuchli ijtimoiy himoya siyosatini yo‘lga qo‘yishning bir qancha sabablari mavjud bo‘lib, ular quyidagi omillar bilan izohlanadi: Birinchidan, jahon tajribasidan ayonki, davlat boshqaruvi asoslangan sotsialistik tuzumdan, xususiy mulkchilikka asoslangan bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida ko‘p hollarda davlat va jamiyat hayotida bir qancha ijtimoiy muammolar yuzaga keladi. Ya’ni, bu jarayon hech qachon oson kechmagan. Bunga taraqqiyotning bozor iqtisodiyoti yo‘lini tanlagan jahondagi ilg‘or davlatlarning tarixiy tajribasi guvohlik beradi. Bunday sharoitda aholini ijtimoiy himoya qilish va qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan chora-tadbirlarga yetarli e’tibor bermaslik, aholining bir qismi turmush tarzining pasayishiga olib kelishi mumkin. Shu boisdan O‘zbekiston o‘z mustaqilligining dastlabki yillaridan boshlab aholining muhtoj qatlamlarini ijtimoiy himoyaga olish tizimini joriy etdi; Ikkinchidan, o‘sha davrda respublikadagi mavjud ijtimoiy- iqtisodiy shart sharoitlar, ya’ni o‘tish davrida respublikaning ishlab chiqarish salohiyati, geografik o‘rni, tabiiy iqlim sharoiti kabilar, barcha joylarda aholining birdek ish bilan band bo‘lish imkoniyatini
bermagan. Chunki, respublika aholisining katta qismi agrar soha bilan shug‘illangan. Ushbu sohalardan kelayotgan daromadlar chekka joylarida barcha aholi ehtiyojini to‘la ta’minlash imkoniyatini bermagan. Shu bois, ko‘p bolali oilalarda ijtimoiy himoyaga ehtiyoj tug‘ilganligi bejiz emas edi; Uchinchidan, demografik omilga ko‘ra, ya’ni dunyodagi davlatlar orasida O‘zbekiston aholi soni muttasil o‘sib borayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Ya’ni, respublikada demografik vaziyat muhim bo‘lib, har bir oilaga o‘rtacha 4-5 ta kishi to‘g‘ri keladi. O‘zbekistondagi demografik vaziyatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, aholi, ayniqsa, mehnatga qobiliyatli yoshlarning soni tez o‘sib bormoqda. Bugungi kunda mamlakat aholisining 32 % ni 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etadi. Mamlakat aholisi 2020 yilda 34 mln kishini tashkil qilgan, 2025 yilda esa 37 mln kishidan oshishi taxmin qilinmoqda. Agar aholining o‘sish dinamikasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, mamlakatda aholi soni so‘nggi 35 yil ichida 1,4 barobarga ko‘paygan. Aholining taqsimlanishi bo‘yicha bir kvadrat kilometrga o‘rtacha 56,1 kishi to‘g‘ri keladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash, ishsizlik masalasini hal etish — respublikadagi eng dolzarb muammolardan biridir. Shu bois bunday sharoitda aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, mamlakat aholisining salkam 60 % qishloq joylarida yashaydi. Bugungi kunda aynan qishloqlarda odamlarni ish bilan ta’minlash, daromad manbalarini oshirish keskin muammo bo‘lib turibdi. Bu muammo yer va suv resurslarining cheklanganligi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu masalani qishloq xo‘jaligida o‘z holicha hal qila 340 olmaydi. Bu esa o‘z navbatida qishloq aholisini ish bilan ta’minlash borasida bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi. Yuqorida qayd etilganidek, bunday sharoitda qishloq aholisi ijtimoiy turmushini yaxshilashga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Demak, aholi sonining muttasil o‘sishi, mamlakatda tug‘ilishning yuqori ko‘rsatkichi saqlanib qolayotganligi (ayniqsa qishloq joylarida ko‘p bolali oilalar nufuzining yuqoriligi), respublikada aholini kuchli ijtimoiy himoyalash tizimini joriy etishni taqoza etadi; O‘zbekiston Sovet Ittifoqi tarkibidan ajralib chiqib o‘z mustaqilliginip qo‘lga kiritgandan so‘ng, aynan ushbu omillarni inobatga olingan
bermagan. Chunki, respublika aholisining katta qismi agrar soha bilan shug‘illangan. Ushbu sohalardan kelayotgan daromadlar chekka joylarida barcha aholi ehtiyojini to‘la ta’minlash imkoniyatini bermagan. Shu bois, ko‘p bolali oilalarda ijtimoiy himoyaga ehtiyoj tug‘ilganligi bejiz emas edi; Uchinchidan, demografik omilga ko‘ra, ya’ni dunyodagi davlatlar orasida O‘zbekiston aholi soni muttasil o‘sib borayotgan mamlakatlar qatoriga kiradi. Ya’ni, respublikada demografik vaziyat muhim bo‘lib, har bir oilaga o‘rtacha 4-5 ta kishi to‘g‘ri keladi. O‘zbekistondagi demografik vaziyatning o‘ziga xos xususiyati shundaki, aholi, ayniqsa, mehnatga qobiliyatli yoshlarning soni tez o‘sib bormoqda. Bugungi kunda mamlakat aholisining 32 % ni 30 yoshgacha bo‘lgan yoshlar tashkil etadi. Mamlakat aholisi 2020 yilda 34 mln kishini tashkil qilgan, 2025 yilda esa 37 mln kishidan oshishi taxmin qilinmoqda. Agar aholining o‘sish dinamikasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, mamlakatda aholi soni so‘nggi 35 yil ichida 1,4 barobarga ko‘paygan. Aholining taqsimlanishi bo‘yicha bir kvadrat kilometrga o‘rtacha 56,1 kishi to‘g‘ri keladi. Shu nuqtai nazardan qaraganda ishchi kuchlarini ish bilan ta’minlash, ishsizlik masalasini hal etish — respublikadagi eng dolzarb muammolardan biridir. Shu bois bunday sharoitda aholining kam ta’minlangan qatlamlarini ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, mamlakat aholisining salkam 60 % qishloq joylarida yashaydi. Bugungi kunda aynan qishloqlarda odamlarni ish bilan ta’minlash, daromad manbalarini oshirish keskin muammo bo‘lib turibdi. Bu muammo yer va suv resurslarining cheklanganligi bilan bog‘liq. Tabiiyki, bu masalani qishloq xo‘jaligida o‘z holicha hal qila 340 olmaydi. Bu esa o‘z navbatida qishloq aholisini ish bilan ta’minlash borasida bir qancha muammolarni keltirib chiqaradi. Yuqorida qayd etilganidek, bunday sharoitda qishloq aholisi ijtimoiy turmushini yaxshilashga alohida e’tibor qaratish lozim bo‘ladi. Demak, aholi sonining muttasil o‘sishi, mamlakatda tug‘ilishning yuqori ko‘rsatkichi saqlanib qolayotganligi (ayniqsa qishloq joylarida ko‘p bolali oilalar nufuzining yuqoriligi), respublikada aholini kuchli ijtimoiy himoyalash tizimini joriy etishni taqoza etadi; O‘zbekiston Sovet Ittifoqi tarkibidan ajralib chiqib o‘z mustaqilliginip qo‘lga kiritgandan so‘ng, aynan ushbu omillarni inobatga olingan
holda, aholini ijtimoiy himoya qilish borasida bir qancha ishlar amalga oshirildi. Jumladan, ijtimoiy himoya tizimiga ko‘ra, farzand tug‘ilganda beriladigan to‘lovlar saqlab qolinishi bilan birga, nafaqalar va imtiyozlarning quyidagi turlari ham amalga oshirildi. Masalan, bola boquvchi onalarga to‘lanayotgan nafaqaning miqdori ko‘paytirilib, uning muddati ham uzaytirildi. 1991 yildan boshlab bunday yordam bir yarim yilgacha to‘langan bo‘lsa, 1994 yildan e’tiboran bu muddat ikki yilga uzaytirildi. Ishlovchi onalar ham, ishlamaydigan onalar ham, bu nafaqani oladiga bo‘ldilar. Ma’lum muddat ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarni, ishsizlarni, daromadi cheklangan shaxslarni, maktab o‘quvchilarini ijtimoiy himoyalash va qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va yolg‘iz pensionerlar uchun bepul nonushtalar, ikki yoshga yetmagan bolalar uchun, shuningdek, kamqonlik kasaliga duchor bo‘lgan homilador ayollar uchun bepul ovqat, barcha maktab o‘quvchilari va talabalarni imtiyozli ovqatlantirish kabi ijtimoiy imtiyozlar ham byudjet mablag‘laridan to‘lab turildi. Kommunal xizmatlar to‘lovi, shahar transportida bepul yurish imtiyozlari “Qahramon onalar”, Ikkinchi jahon urushi qatnashchilari, Afg‘onistonda urushda bo‘lgan internatsional jangchilarga nisbatan imtiyozlar ham saqlab qolindi. Shunday murakkab sharoitda rejali yondashuv tufayli sezilarli ijtimoiy ziddiyatlarga duch kelgan O‘zbekiston ayrim ijtimoiy muammolarni chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. Oldindan ko‘rilgan chora- tadbirlar ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash imkonini berdi. Aholida amalga oshirilayotgan islohotlarga va kelajakda ushbu inqirozlardan bemalol chiqib keta olishga nisbatan ishonch hissi paydo bo‘ldi. Ayniqsa bu borada amalga oshirilgan muhim islohotlardan biri, 1994 yil 28 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida” gi qarorining qabul qilinganligi muhim voqea bo‘ldi. Ushbu qaror asosida “Kam ta’minlangan oilalarni hisobga olish, ularga moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida” gi Nizom qabul qilindi. Respublika “Mahalla” xayriya jamoat fondi va uning hududiy tuzilmalari joylarda ehtiyojmand va kam 341 ta’minlangan oilalar, yolg‘iz qariya va nogironlar uchun moddiy yordamlar tashkil qilishi belgilandi Masalan, 1995 yil ijtimoiy himoyaga
holda, aholini ijtimoiy himoya qilish borasida bir qancha ishlar amalga oshirildi. Jumladan, ijtimoiy himoya tizimiga ko‘ra, farzand tug‘ilganda beriladigan to‘lovlar saqlab qolinishi bilan birga, nafaqalar va imtiyozlarning quyidagi turlari ham amalga oshirildi. Masalan, bola boquvchi onalarga to‘lanayotgan nafaqaning miqdori ko‘paytirilib, uning muddati ham uzaytirildi. 1991 yildan boshlab bunday yordam bir yarim yilgacha to‘langan bo‘lsa, 1994 yildan e’tiboran bu muddat ikki yilga uzaytirildi. Ishlovchi onalar ham, ishlamaydigan onalar ham, bu nafaqani oladiga bo‘ldilar. Ma’lum muddat ko‘p bolali va kam ta’minlangan oilalarni, ishsizlarni, daromadi cheklangan shaxslarni, maktab o‘quvchilarini ijtimoiy himoyalash va qo‘llab-quvvatlash choralari ko‘rildi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari va yolg‘iz pensionerlar uchun bepul nonushtalar, ikki yoshga yetmagan bolalar uchun, shuningdek, kamqonlik kasaliga duchor bo‘lgan homilador ayollar uchun bepul ovqat, barcha maktab o‘quvchilari va talabalarni imtiyozli ovqatlantirish kabi ijtimoiy imtiyozlar ham byudjet mablag‘laridan to‘lab turildi. Kommunal xizmatlar to‘lovi, shahar transportida bepul yurish imtiyozlari “Qahramon onalar”, Ikkinchi jahon urushi qatnashchilari, Afg‘onistonda urushda bo‘lgan internatsional jangchilarga nisbatan imtiyozlar ham saqlab qolindi. Shunday murakkab sharoitda rejali yondashuv tufayli sezilarli ijtimoiy ziddiyatlarga duch kelgan O‘zbekiston ayrim ijtimoiy muammolarni chetlab o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. Oldindan ko‘rilgan chora- tadbirlar ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlash imkonini berdi. Aholida amalga oshirilayotgan islohotlarga va kelajakda ushbu inqirozlardan bemalol chiqib keta olishga nisbatan ishonch hissi paydo bo‘ldi. Ayniqsa bu borada amalga oshirilgan muhim islohotlardan biri, 1994 yil 28 avgustda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Kam ta’minlangan oilalarni ijtimoiy himoya qilishni tashkil etish masalalari to‘g‘risida” gi qarorining qabul qilinganligi muhim voqea bo‘ldi. Ushbu qaror asosida “Kam ta’minlangan oilalarni hisobga olish, ularga moddiy yordam tayinlash va to‘lash tartibi to‘g‘risida” gi Nizom qabul qilindi. Respublika “Mahalla” xayriya jamoat fondi va uning hududiy tuzilmalari joylarda ehtiyojmand va kam 341 ta’minlangan oilalar, yolg‘iz qariya va nogironlar uchun moddiy yordamlar tashkil qilishi belgilandi Masalan, 1995 yil ijtimoiy himoyaga
ajratilgan mablag‘ning 3 % onalarga ikki yoshgacha farzandlarini parvarish qilish uchun ajratilganligi buni yaqqol isbotlaydi. Ushbu tizim respublikada nafaqa va ish haqining eng kam miqdori bilan bog‘liq holda shakllantiriladigan bo‘ldi. Bu, avvalo pulning qadrsizlanishi oshgan sharoitda nafaqalarning ushbu turining indeksatsiyalanishini ta’minlashga xizmat qildi. Ayniqsa bolalarga beriladigan yigirmadan ziyod turli nafaqalar o‘rniga 1994 yilning sentyabridan boshlab barcha bolali oilalar uchun yagona nafaqa joriy etildi. Bu borada 1995 yilda ijtimoiy himoyaga ajratilgan mablag‘larning 51 % farzandlarning ikki yoshga to‘lgunlaricha parvarish qilish uchun ajratilgan. Albatta, aholining ijtimoiy muhofazaga eng muhtoj qatlamlaridan biri – bu kam ta’minlangan oilalardir. Agar yaqin o‘tmishga murojaat qilinsa, ularni davlat tomonidan moddiy ta’minlash doimiy ravishda takomillashtirib borilgan. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 10 dekabrdagi “Bolali oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan voyaga yetmagan (16 yoshgacha bolalari bo‘lgan, shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bolalari bo‘lgan) oilalarga nafaqa fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan tayinlanib kelindi. 1995 yil 20 noyabrda “Bolali oilalarga davlatning ijtimoiy yordamini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Prezident Farmoni aholining zaif qatlamlariga moddiy yordam ko‘rsatishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga muvofiq, 1996 yil 1 apreldan 16 yoshgacha bo‘lgan bolali oilalar uchun nafaqalar ota-onasining daromadlari miqdoridan qat’i nazar, barcha oilalarga to‘lana boshladi. Ya’ni, 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarga to‘g‘ridan to‘g‘ri davlat yordami beriladigan bo‘ldi. Farmonda 1996 yilning 1 yanvaridan boshlab 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan barcha oilalarga beriladigan har oylik nafaqalarning quyidagi miqdori belgilandi: - bir bolali oilalarga eng kam ish haqqining 30%; - ikki bolali oilalarga eng kam ish haqqining 60%; - uch bolali oilalarga eng kam ish haqqining 80%; - to‘rt bolali oilalarga eng kam ish haqqining 100%; - besh va undan ko‘proq bolali oilalarga eng kam ish haqqining 120%. Davlat tomonidan bolalarni boqish va tarbiyalashga qilinadigan sarf harjatlarning bir qismini oilalarga kompensatsiya tarzida berib turildi, ayni vaqtda ota-onalarning
ajratilgan mablag‘ning 3 % onalarga ikki yoshgacha farzandlarini parvarish qilish uchun ajratilganligi buni yaqqol isbotlaydi. Ushbu tizim respublikada nafaqa va ish haqining eng kam miqdori bilan bog‘liq holda shakllantiriladigan bo‘ldi. Bu, avvalo pulning qadrsizlanishi oshgan sharoitda nafaqalarning ushbu turining indeksatsiyalanishini ta’minlashga xizmat qildi. Ayniqsa bolalarga beriladigan yigirmadan ziyod turli nafaqalar o‘rniga 1994 yilning sentyabridan boshlab barcha bolali oilalar uchun yagona nafaqa joriy etildi. Bu borada 1995 yilda ijtimoiy himoyaga ajratilgan mablag‘larning 51 % farzandlarning ikki yoshga to‘lgunlaricha parvarish qilish uchun ajratilgan. Albatta, aholining ijtimoiy muhofazaga eng muhtoj qatlamlaridan biri – bu kam ta’minlangan oilalardir. Agar yaqin o‘tmishga murojaat qilinsa, ularni davlat tomonidan moddiy ta’minlash doimiy ravishda takomillashtirib borilgan. Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 10 dekabrdagi “Bolali oilalarni ijtimoiy qo‘llab-quvvatlashni kuchaytirish chora- tadbirlari to‘g‘risida”gi qaroriga asosan voyaga yetmagan (16 yoshgacha bolalari bo‘lgan, shuningdek, akademik litsey va kasb-hunar kollejlarida ta’lim olayotgan 16 yoshdan 18 yoshgacha bolalari bo‘lgan) oilalarga nafaqa fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari tomonidan tayinlanib kelindi. 1995 yil 20 noyabrda “Bolali oilalarga davlatning ijtimoiy yordamini kuchaytirish to‘g‘risida”gi Prezident Farmoni aholining zaif qatlamlariga moddiy yordam ko‘rsatishda muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Unga muvofiq, 1996 yil 1 apreldan 16 yoshgacha bo‘lgan bolali oilalar uchun nafaqalar ota-onasining daromadlari miqdoridan qat’i nazar, barcha oilalarga to‘lana boshladi. Ya’ni, 16 yoshgacha bo‘lgan bolalarga to‘g‘ridan to‘g‘ri davlat yordami beriladigan bo‘ldi. Farmonda 1996 yilning 1 yanvaridan boshlab 16 yoshgacha bolalari bo‘lgan barcha oilalarga beriladigan har oylik nafaqalarning quyidagi miqdori belgilandi: - bir bolali oilalarga eng kam ish haqqining 30%; - ikki bolali oilalarga eng kam ish haqqining 60%; - uch bolali oilalarga eng kam ish haqqining 80%; - to‘rt bolali oilalarga eng kam ish haqqining 100%; - besh va undan ko‘proq bolali oilalarga eng kam ish haqqining 120%. Davlat tomonidan bolalarni boqish va tarbiyalashga qilinadigan sarf harjatlarning bir qismini oilalarga kompensatsiya tarzida berib turildi, ayni vaqtda ota-onalarning